Spiegel der Letteren. Jaargang 4

Hooft en Juvenalis:
een experiment in satire uit 1607

In 1630 schrijft Hooft aan Huygens: ‘Lucanus en Juvenalis hebben mij eertijds al wat in 't harte gelegen.’¹ De gedichten wijzen dit uit². Van Juvenalis heeft Hooft in 1624 de tiende satire gedeeltelijk vertaald³. Opmerkelijk zijn de sporen van Juvenalis in het Gedicht op De Prins van Oragnien of De Gewonde Vrijheit. Treurspel van D. Heins van 1610⁴. Het is een gedicht op hoog niveau, dat meer dan eens aan de geleerde adressaat het genoegen der herkenning gunt. In twee opeenvolgende alexandrijnen zinspeelt Hooft op dicta uit twee satiren⁵: de werkelijk goeden

⁺ Sijn deerlijck dun gesaejt. Men vinter naulijck seven
Die Brutus of sijn oom gelijcken in haer leven;

⁺ Rari quippe boni; numera, vix Bunt totidem quot

Thebarum portae vel divitis ostia Nili.

⁺ Sed nec Brutus erit, Bruti nec avunculus umquam.

Ook de regels over de erger-dan-ijzeren tijd gaan op Juvenalis terug:

⁺ Voor d' ijsselijcke tijdt, daer 't ijser hardt bij haelen
Op veel nae niet en mach; welck onder de metaelen

Verlooren moeite doet met soecken naeme wreedt;

Dewijl natuir geen stof soo streng te scheppen weet.

⁺ Nunc aetas agitur peioraque saecula ferri

Temporibus, quorum sceleri non invenit ipsa

Nomen et a nullo posuit natura metallo.

1 Brief 222, aangehaald door F. Veenstra, Bijdrage tot de kennis van de invloeden op Hooft, Diss. Groningen 1946, p. 16.

2 Voor Lucanus en Hooft zie Veenstra, p. 152 vv.

3 LSt 1.213-5.

4 LSt 1.103-5.

5 Op de tweede plaats is gewezen door J.C. de Haan, Studiën over de Romeinsche elementen in Hooft's niet-dramatische Poëzie, Diss. Groningen 1923, p. 62. Voor echo's van Juvenalis' satiren in de Ariadne en in de Baeto zie nog Veenstra, p. 68-9 en 87-8; en L.C. Michels, Filologische Opstellen II, Zwolle 1958, p. 160 vv.

+ vs 25

+ Juv. 13.26

+ 14.43

+ vs 65

+ Juv. 13.28

[p. 224]

In de verzen over den vierden Caesar, Caligula⁶, ontwikkelt Hooft de verzen van Juvenalis over de chaotische toestanden, toen Caligula gek geworden was door de liefdedrank, die zijn vrouw hem geschonken had:

⁺ Den vierden was verwoedt; doe sachmen tijden lóópen,
Al had Juppijn ontsint den hemel laeten slóópen

En schieten nederwaerts met onbesuisde val,

Te plettren 't Roomsche rijck; soo craeckte' en borst het al.

⁺ Ardebant cuncta et fracta compage ruebant,

Non aliter quam si fecisset Iuno maritum

Insanum.

Tenslotte heeft Hooft voor Nero de woorden van Juvenalis over deze dubbele parricida overgenomen⁷:

⁺ Maar dees noch Nero self, ruim waerdich diemen stack
Met dubble sim, en slang in dubble leêren sack,

⁺ Cuius supplicio non debuit una parari

Simia nec serpens unus nec culleus unus.

De belangrijkste plaats echter voor wie de invloed van de satire, en van Juvenalis in het bijzonder, op Hooft bestudeert, is wel de even gortige als vlijmende, in taal en plaatselijke bijzonderheden aan de Warenar herinnerende, rijmbrief van 1607, die begint Een luttel tijts⁸. ‘1607 moet een crisis in Hooft's leven geweest zijn’, zegt van Tricht⁹, ‘men zou het de overgang kunnen noemen van de pastorale periode naar die van maatschappelijke vestiging.’ De rijmbrief van dat jaar lijkt mij een experiment van Hooft te zijn geworden in het schrijven van een satire, naar 's lands gelegenheid, in klassieke trant. Voor een beter begrip van Hooft's ontwikkeling en voor de geschiedenis van de satire in de Nederlandse letteren¹⁰ heeft het zijn nut te weten, dat Hooft in deze rijmbrief,

6 De verklaring van Leendertz-Stoett bij Hoofts monstering der Caesaren is onjuist: de derde is Tiberius, de vierde Caligula, de vijfde Claudius; Caius Julius Caesar de dictator is namelijk de eerste Caesar. Zie Suetonius' Levens der Caesaren.

+ vs 81

+ Juv. 6.618

7 Op deze vertaling heeft reeds de Haan, p. 62, gewezen. Nero heeft zijn moeder en zijn opvoeder Seneca vermoord; in de aangehaalde verzen wordt de traditionele straf voor vadermoordenaars aangeduid.

+ vs 87

+ Juv. 8.213

8 LSt 1.56-60.

9 H.W. van Tricht, P.C. Hooft, Haarlem 1951 (Verhandelingen Teyler's Tweede Genootschap, Nieuwe Reeks XIV), p. 38.

10 Voor de invloed van Juvenalis in de moderne litteraturen zie het hoofdstuk Juvenal In and After the Renaissance, in G. Highet, Juvenal the Satirist, Oxford 1954, p. 206 vv.

[p. 225]

om een woord van Six van Chandelier te gebruiken, aan het Juvenaliseren¹¹ is. Met drolligheden en moedwilligheden, met vegen links en rechts, met opwerpingen en terzijdes, met sordida vocabula en uitheemse woorden de maatschappelijke kritiek larderend, volgt Hooft de ongegeneerde mos satiricus der Romeinen. Op sommige punten is bovendien de invloed van bepaalde plaatsen van Juvenalis onmiskenbaar.

In de eerste verzen van het fragment, dat ik hieronder laat volgen, is misschien een herinnering te bespeuren aan een vers uit Persius' eerste satire. De volgende verzen over Heraclitus en Democritus zijn geen vertaling van, maar wel niet geschreven zonder herinnering aan de passage over dit edele paar in Juvenalis' beroemde tiende. Volgen enkele verzen, die ingegeven lijken door enige regels uit het begin van Juvenalis' eerste: er de brui aan gevend nog langer te luisteren naar eindeloze voorlezingen uit eigen werk, heeft deze besloten zijn kwelgeesten met gelijke munt te betalen door zelf naar de pen te grijpen; ook hij heeft onderwijs genoten. Onmiddellijk op de bewerking van deze regels laat Hooft een veramsterdamsing volgen van de navrante verzen uit Juvenalis' derde, waarin een vriend van de dichter uitlegt, waarom hij zijn boeltje gepakt heeft en zich terugtrekt in het nest Cumae: geen deugniet, deugt hij in Rome niet.

Na de praktijken en de vrijbuiterij van cooman Braetvarken, vs 121, en zijn soort aan de kaak gesteld te hebben, laat Hooft een dezer lieden luidruchtig protesteren, om hem aldus te antwoorden:¹²

11 J. Six van Chandelier, Poësy, Amsterdam 1657, begint, p. 414, een schimpdicht op Tromp en Paauw, vrij naar de eerste regels van Juvenalis' eerste satire:

Zal ik dan eeuwigh, in het dringen van gehuppel,
Van kreupel rymsiek volck, geslaagen met de kluppel,
Van vinnge vaarsen zyn, om onverdienend ooren?
Zal nooit myn rymkruk eens dien lompen hoop verstooren?

⁺ Semper ego auditor tantum? numquamne reponam

Vexatus totiens rauci Theseide Cordi?

Enkele regels later noemt hij het schrijven van dit berispdicht Juvenaliseren.

+ Juv. 1.1

12 De bijgevoegde vertalingen van Matthijs van de Merwede zijn ontleend aan Alle de Schimpdichten van ... Juvenalis en ... Persius door verscheide dichteren, Haarlem 1709 (Em. Elmeguidi = M. van de Merwede, zie van Doorninck i.v.). De vertaling van Abraham Valentijn is genomen uit De schimpdigten van ... Juvenalis en ... Persius Door Ab. Valentijn, Den tweeden druk, Leyden 1703 (eerste druk 1682).

[p. 226]

 

⁺ Ick ben aldus gemaeckt, men moet mij dus verslijten.

 

Siet ick ben heel goet lachs; als u conscientij vlijt

 

Haer selven, dat ich sic, soo schicklijck nae 't proffijt,

 

'T is mij niet mogelijck mijn ginneken te staken,

 

⁺ Sed sum petulanti splene: cachinno.

 

⁺ Maar hoe zal ik my hoeden

 

Van uit te bersten; daer my steeds de dert'le milt

 

Tot lacchen prikkelt? Doet daer tegen wat ghy wilt,

 

Of kunt: Men is daer van geen Meester.

 

 

 

⁺ Ick loof, Heraclitus soudt ghy aent lachen maken,

 

Wiert hem het guichelspel van u gemoet bekent,

 

Was wt de ployen slechs sijn aensicht niet verwent,

 

En al bestorven in grimaces van het huilen.

 

Altijt, tien tegen een, raeckt' hij aen 't mesemuilen.

 

Maer quam Democritus die loech noch alderharst.

 

Dan wordij quaet? O lacht om ons weer dat ghij barst.

 

⁺ Iamme igitur laudas, quod de sapientibus alter

 

Ridebat, quotiens de limine moverat unum

 

Protuleratque pedem, flebat contrarius auctor?

 

Sed facilis cuivis rigidi censura cachinni:

 

Mirandum est, unde ille oculis suffecerit umor.

 

Perpetuo risu pulmonem agitare solebat

 

Democritus,

 

⁺ Vindtghe dat nu wel goedt, dat d'een van bejde de

 

wijsen

 

Loegh al zoo ras hij maer zijn voet wtsette ter deure:

 

En wederom dat d'ander en kon zijn schreyen niet

 

houden?

 

Maer ijder eenen licht zoud staen 't bedillende

 

lachen.

 

Wonder ist van waer aen al 't vocht die ooghen

 

geraekten.

 

Democritus plagh staegh met lachen zijn longen te

 

schudden, -

 

 

 

⁺ Ik heb in school geploecht dat het mijn meester deerde,

 

Moy gelt gecost al eer ick dus veel dichten leerde,

 

Vresende plack en gard, begrauwt een heelen dach,

 

Tis seker niet te veel dat jck 'er wat voor lach.

 

Soo goet dat ick ' pampier verquis met dese dingen,

 

Als, 't orber een factoor met valsche rekeningen.

 

⁺ Et nos ergo manum ferulae subduximus-

 

-stulta est clementia, cum tot ubique

 

Vatibus occurras, periturae parcere chartae.

 

⁺ Wel wy zyn immers mee de plek ontwassen? -

 

't Waer zot meedoogen, wilde ik nu 't papier

 

verschoonen,

 

Daer, door de Vaerzen van Poeeten by 't dozyn,

 

De winkels reeds voorzien van peperhuizen zyn.

 

 

 

⁺ En sooment lachen om quae mallicheit verbiedt,

 

Adieu dan Amsterdam ick deugher langer niet.

 

Want liegen can ick niet, een preker cloeck int keffen,

+ vs 126

+ Persius 1.12: Quid faciam?

+ Vertaling van M. van de Merwede

+ vs 130

+ Juv. 10.28

+ Vertaling van Hooft (LSt 1.213.32)

+ vs 137

+ Juv. 1.15

+ Vertaling van M. van de Merwede

+ vs 143

[p. 227]

 

Die mijn gemoedt misprijst, en can ick niet verheffen,

 

Soo ras een fielt maer roept Calvinus en Nassouw.

 

En can jck niet verbreên dan jcker veel van houw,

 

Kerckbancken broén, noch van predestinatij praten;

 

En willen sij mij niet maken, sij mogent laten.

 

Steelt een sijn meesters sijd; ick kan niet seggen stout,

 

T verscheelt van dieverij, het goed was hem vertrouwt:

 

Mij dunckt veel eer dat, die vertrouwet goedt bestelen

 

Sijn waert een bast te meer hadden sij maer twee keelen.¹³

 

Cooptmen de waechknecht om -

 

Vervalscht men waeren -

 

⁺ Quid Romae faciam? mentiri neseio; librum,

 

Si malus est, nequeo laudare et postere; motus

 

Astrorum ignoro; fumus promittere patris

 

Nec volo nec possum; ranarum viscera numquam

 

Inspexi; ferre ad nuptam quae mittit adulter,

 

Quae mandat, morunt alii; me nemo ministro

 

Fur erit, -

 

⁺ Wat zou ik te Rome doen? Liegen kan ik niet: een

 

boek als 't niet en deugd kan ik nog pryzen, nog

 

verzoeken uyt te schryven: ik ben geen ster-wyze, ik

 

wil nog kan een zoon zijns vaders sterf-dag vast voor-

 

zeggen: Padden ingewand heb ik noit bezien: 't

 

loopend boodje te zijn wegens 't gene overspelers aan

 

haar matressen zenden of belasten, weten andere

 

beter als ik: Niemant zal door mijn toedoen stelen -

Nijmegen

J.C. Arens

13 Deze regel van Hooft is een variant op Juvenalis 8, 213-4, die boven, p. 224, reeds is aangehaald.

+ Juv. 3.41

+ Vertaling van Ab. Valentijn

+ Juv. 1.1