Spiegel der Letteren. Jaargang 4

[p. 161]

[Nummer 3]

Cornelis Cruls bewerking van Erasmus' Colloquium Absurda in een werk van Johan Baptist Houwaert

Blijkens het ‘derde twaalftal samenspraken’ dat Dr. C. Sobry uit de Colloquia van Erasmus vertaalde, gaf de beroemde humanist zijn dialoog Absurda - 't Misverstand - in 1528 in het licht¹.

De bekende Antwerpse rederijker Cornelis Crul (c. 1500-vóór 1550) stelde in het Diets een viertal samenspraken: Sommighe schoone Colloquien oft Tsamen-Sprekinghen wt Erasmo Roterodamo... samen. We kennen deze schoone Colloquien intussen maar uit een editie van 1611².

Het tweede colloquium dat Crul bewerkte, is het bewuste Absurda. Hij omschreef de titel - vertalen betekende in die tijd vaak vooral het omdichten van de kern van het voorbeeld in de eigen vorm en geest³ - aldus: Absurda Dat is Vremdt bescheedt. Twee doove Personagien, wt Colloquia Erasmi Roterodami. De personen bij Erasmus zijn:

1 Desiderius Erasmus, Een Derde Twaalftal Samenspraken ingeleid en vertaald door Dr. C. Sobry, Antwerpen, MCMXXXVI, p. 185. De schrijver gebruikte voor zijn vertaling de Latijnse tekst van de Tauchnitz uitgave, Leipzig, 1892.

2 We gebruikten het boekje dat op de Stadsbibliotheek te Antwerpen onder nr. C. 14452 berust: Sommighe schoone ‖ Colloqvien, ‖ oft Tsamen-sprekinghen / ‖ wt Erasmo Roterodam^o: ‖ zeer ghenuechlijc om lesen. ‖ Tsamen ghestelt ende overghezet ‖ door M. Cornelis Crul, excellent Rethoricien. ‖ Waer af ghy het inhoudt zult vinden ‖ inde naestvolghende pagien. ‖ [drukkersm.] Tot Delf, ‖ Voor Adriaen Gerritsz / Boecverkooper ‖ woonende aende Koorn-marct. ‖ Anno M.D.C.XI. - A8-G8 [56] bl. [14,5 × 9]. Het wordt beschreven in de Bibliotheca Belgica, 1e reeks, deel 7 nr. C 5 en 2e reeks deel 10 nr. E 756. - Over De Colloquien van Cornelis Crul schreef Dr. F.K.H. Kossmann een belangwekkende bijdrage in Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterk., LXIII (1944), pp. 192-197. G. Degroote handelde over deze samenspraken in Erasmus en de Rederijkers van de XVIe Eeuw in Revue Belge de Philologie et d'Histoire, 1951, pp. 405-416.

3 Vgl. hiermee Prof. Dr. E. Rombauts, Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, III, De Letterkunde van de Renaissance, Antwerpen-Brussel, 's-Hertogenbosch, p. 114.

[p. 162]

Annius en Leucius. Crul heeft het over Anius en Lencius (l. Leucius). Ieder van deze twee doven volgt zijn eigen gedachtengang: terwijl Annius handelt over de bruiloft, die Leucius heeft bijgewoond, verhaalt deze zijn lotgevallen gedurende een tocht op zee waarbij zijn schip door een storm en door zeerovers werd overvallen, en hoe hij met zijn gezellen de overwinning op de kapers wist te behalen.

Absurda is een komische dialoog - vrucht van Erasmus' speelse geest - die zich in twee scherpe parallellen in een vlug tempo ontwikkelt. Een sluitend geheel dat uit niet meer dan vijfenzeventig sobere prozaregeltjes bestaat. Hierbij is bijzonder karakteristiek dat de ene persoon dikwijls vragen stelt, die natuurlijk... bij de andere geen echo wekken. Annius zegt b.v.: ‘Waarom heeft men zo'n piepjong meisje aan zo'n brutale vent overgeleverd?’ waarop Leucius onbewogen in eigen sfeer blijft: ‘Er verscheen een kaperschip’⁴.

Van Erasmus' meesterlijke beknoptheid is in Cruls vertaling geen spoor te vinden. Hij heeft telkens, zoals gezegd, een omschrijving rond de voornaamste elementen van het erasmiaans verhaal geweven. Over tweehonderd en vier, paarsgewijs berijmde verzen heeft hij het uitgesponnen, maar... soms ook met beeldende bijzonderheden aangevuld. Het humanistisch colloquium, dat in de eerste plaats voor intellectuele lezers was bestemd, werd door Crul in kleurige volkstaal voor een brede kring toegankelijk gemaakt.

Een voorbeeld moge dit toelichten. De hierboven aangehaalde vraag van Annius wordt door Crul uitvoerig als volgt weergegeven:

Aylacen is dat waer / zoo ghevet my wel wondere
Dat de vrienden dit houwelijc hebben ghedaen
T'is al een zeer zorchelijc feyt bestaen /
Alzulcken teeren meysken te aventueren
Den Bruygom is al wat hert van natueren
Al en achtent de vrienden niet een boone /
T'is al een lanc mensch en groot van persoone /
Hij mochtse by ghevalle iewers verstuycken:
En de Bruyt zoumen tusschen twee handekens luycken
Zo engheskens isse vande moeder gheboren.⁵

De uilenspiegelachtige Crul, die ons zoals bekend, o.m. nog Heynken de Luyere naliet, paste Erasmus' schriftuur, dat overal de man van smaak verraadt, echter ook op bepaalde plaatsen op minder ver-

4 Vgl. Dr. C. Sobry, o.c., p. 186.

5 Voor het volledig tekstverband, zie hieronder.

[p. 163]

fijnde wijze aan zijn formisme aan⁶. Hij schreef deze dialoog, evenals de andere samenspraken, die hier buiten beschouwing kunnen blijven, vóór 1550. Al deze stukken ondertekende hij met zijn bekende kenspreuk Niet meer zoo Crul.

Het is de onderzoekers van het werk van J.B. Houwaert (1533-1599) blijkbaar ontgaan⁷, dat deze samenspraak van C. Crul, op in het algemeen niet zeer belangrijke verschillen na, voorkomt in Houwaerts Sommare beschrijuinghe/vande triumhelijcke Incomst vanden doorluchtighen ende hooghgheboren Aerts-hertoge Matthias/binnen die Princelijcke stadt van Brussele, in t' Jaer Heren M.D.LXXV.JJJ. den xviij dach January⁸.

Het ligt niet in onze bedoeling deze Sommare beschrijvinghe nader te bespreken. Ze werd overigens onlangs nog in hoofdtrekken door Eug. De Bock in zijn boeiende studie over onze Brusselse rederijker ontleed⁹.

Houwaert richt zich bij de aanvang¹⁰ tot ‘Den seer machtighen doorluchtighen ende hoochgheboren Prince Matthias Aerts-hertoghe van Oostenrijcke...’ en verklaart dat hij ‘twee daghen voor d'incoemste... vanden Magistraat’ van Brussel verzocht werd ‘om te ordineren eenighe chieraten, poincten, ende spectaculen’ om de prins ‘eere, triumphe ende reverentie te bethoonen’.

Ofschoon een buitengewoon vlot versificator, die zeker uit een niet onaanzienlijk persoonlijk poëtisch arsenaal kon putten, zou het Houwaert in die korte tijd nauwelijks mogelijk geweest zijn al de onderscheidene ‘tanneelen, poincten, figuren ende spectaculen’, waarover hij het op het tielblad heeft, te verzorgen¹¹. Het blijkt intussen uit zijn verslag, dat hem de algemene leiding van deze festiviteit was toevertrouwd. Ook de regeling van de feestelijke ontvangst van de Prins

6 Vgl. G. Degroote, l.c.. p. 414.

7 Vgl. Eug. De Bock, Johan Baptist Houwaert, Antwerpen, 1960, p. 21 en de aantekeningen pp. 133-137.

8 Midtsgaders die tanneelen, poincten, figuren ende specta ‖ culen, die inde voorseyde incompste (ter eeren van sijne ‖ doorluchticheyt) zijn verthoont ghevveest, met meer an- ‖ der saken, die doen ter tijt gheschiet zijn.
Gheinventeert ende ghecomponeert deur Jean Baptista Hovwaert, Consiellier ende Meester vanden Reke- ‖ ninghen ons Heeren des Coninckx in Brabant. ‖ [drukkersm.] T'Antwerpen, ‖ Ghedruct by Christoffel Plantijn, Drucker der Co. Mateyt, ‖ in t'iaer M.DLXXIX. Exemplaar der Koninklijke Bibliotheek te Brussel, nr. V 10827c.

9 pp. 16-21.

10 Sommare beschrijvinghe, p. 5.

11 Ook Eug. De Bock, o.c.. p. 17 tekent hierbij aan: ‘Die twee dagen voor het ordonneren van de inkomst van Matthias schijnen ons nogal ontoereikend’.

[p. 164]

van Oranje, in 1577, was hem opgedragen geweest¹². Naast persoonlijke bijdragen, die we hier niet kunnen nagaan, zal hij verder de gewenste bouwstof ongetwijfeld gezocht hebben waar... die voor hem het treffendst te vinden was. Houwaert was, wat ontleningen zonder aanduiding van bron betreft, niet helemaal aan zijn proefstuk¹³. Op te merken valt evenwel, dat hij in dat opzicht in zijn tijd niet alleen stond. Hierbij sluit enigszins het verschijnsel van de retoricale ‘motievenkunst’ aan, zoals we dat in verband met sommige Bourgondische rederijkers meenden te mogen noemen¹⁴.

Het is niet uitgesloten, dat Houwaert bij de samenstelling van het programma enige hulp van o.m. bepaalde confraters uit de ‘edele conste’ mocht ondervinden. Hij getuigt immers: ‘Daer naer heeft den schrijver van desen (nl. Johan Baptist zelf) twee Rhetorisijnen van Marije Cransken / voor die tafel van sijn Doorluchticheyt doen comen ende dese naervolghende Prologhen doen lesen’¹⁵. Dit gebeurde gedurende het banket waarmee de feestelijkheid werd bekroond.

Daar Houwaert geen enkele naam noemt van een auteur van een of ander stuk uit zijn ‘beschrijvinghe’ kan men zich afvragen: heeft hij zich werkelijk met de algemene aanduiding op het titelblad Gheinventeert ende ghecomponeert deur Jean Baptista Houwaert als de schrijver van al de gedichten en spelen in de Sommare beschrijvinghe willen doen doorgaan? Of heeft deze betrekking op de samenstelling door hem van het overzichtelijk relaas der feestelijke gebeurtenissen waaruit de Blijde Inkomst bestond, waarbij hij o.m. voor de passende bindteksten zorgde? Eigenaardig is het in elk geval alweer, dat hij juist wat kennelijk het auteurschap van Crul aangeeft: diens zo gebruikelijke ondertekening, niet alleen onder al de ‘colloquien’ maar ook onder verschillende andere gedichten, met de kenspreuk Niet meer zoo Crul, bij de bewuste samenspraak heeft weggelaten. Van de titel: Absurda. Dat is vremdt bescheedt... wt Colloquia Erasmi Roterodami werd evenmin melding gemaakt. Dit staat ook in scherpe

12 Vgl. Prof. Dr. E. Rombauts, o.c., p. 117; Eug. De Bock, o.c., pp. 14-15.

13 Vgl. o.m. met betrekking tot De Wre vander Doot door J. van den Dale (Gekende Werken ed. G. Degroote, 1944, pp. 23-25); J.F. Vanderheyden, J.B. Houwaert en Olivier de la Marche, Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterkunde, LI, p. 49 vlgg; Eug. De Bock, o.c., pp. 105-106.

14 Vgl. G. Degroote, Jan Pertcheval's Den Camp vander Doot, Antwerpen, 1948, p. XII vlgg.

15 Sommare beschrijvinghe. p. 123.

[p. 165]

tegenstelling tot de latere editie van dit vertaalwerk van de Antwerpse rederijker, in 1611, waar nauwkeurig én op het titelblad én bij drie van de vier dialogen afzonderlijk de herkomst uit de colloquia van Erasmus vermeld wordt. Dergelijk procédé in de Sommare beschrijvinghe doet vanzelfsprekend misleidend aan. Zo is het te begrijpen, dat men bij een vroeger onderzoeker van het werk van Houwaert, Prof. Dr. E. Rombauts, die in zijn fijn genuanceerde, uiteraard eerder synthetiserende dan analyserende bijdrage in de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden¹⁶, deze uitvoerige overneming door Houwaert onvermeld zal vinden. Vandaar ongetwijfeld ook, dat de jongste schrijver over Johan Baptist, Eug. De Bock, bij de bespreking van de bewuste samenspraak in de Sommare beschrijvinghe deze blijkbaar geheel spontaan en onder volgende lovende bewoordingen aan Houwaert toekent: ‘Het is een gezellig, niet onhandig, niet te kieskeurig, nogal geestig en opgewekt stukje. Houwaert bezit enkele kwaliteiten maar niet die van een dramaturg; in zulke ongegeneerde rijmen is hij het best. Er staan kostelijke volkse uitdrukkingen in’¹⁷. Jammer voor Houwaert, want zijn eigen rijmwerk is zo vaak hinderlijk met de bastaardwoorden van de laat-rederijker bezwaard, en hij bereikt uiterst zelden zulk een vrij doorlopend schilderachtige formulering als Crul in zijn Vremdt bescheedt.

_* * _*

Aan welke bron werd de tekst van Crul, zoals die in de verzameling van Houwaert is aan te treffen, ontleend? Het valt niet nauwkeurig uit te maken of er toen een druk bestond van dit colloquium afzonderlijk of van al de verdietsingen van Crul samen. Het is ook mogelijk dat de versie bij Houwaert op een handschrift teruggaat. De juiste tekstoverlevering betreffende de editie van de ‘schoone colloquien’ van 1611 kennen we evenmin.

Vergelijking van het tekstbeeld Houwaert-Crul is hier toch eigenlijk hoofdzaak en deze is het zuiverst mogelijk in een diplomatische afdruk. Trouw naar het origineel wordt Cruls dialoog Absurda... weergegeven¹⁸ met onderaan de bladzijde de varianten uit dezelfde samenspraak,

16 l.c.. pp. 117-126.

17 o.c., p. 21; vgl. ook ibid., p. 38.

18 vlg. onder (2) aangeh. editie, bladen C 8 r^o-D 3v^o.

[p. 166]

tekstkritische noten

die Houwaert in zijn bundel als een ‘farce’ voorstelt¹⁹. Ze werd gedurende het feestmaal opgevoerd en zou, in de opeenvolging van bonte vertoningen, de ‘triumphelijcke Incomst’ met een komische noot besluiten.

Alleen de klaarblijkelijke zetfout Lencius bij Crul werd door Leucius, de naam uit Erasmus' colloquium vervangen. De enkele afkortingen werden stilzwijgend opgelost en een versnummering werd aangebracht.

Dat is
Vremdt bescheedt.
Twee doove Personagien wt
Colloquia Erasmi Roterodami.

Anius

Hou Leucius vrient ghy komt rechts te tije /
Ic hebbe u ghezocht aen elcke zije,
En nu ic u vinde myn herte gheneest:
Na dat ic verstae hebdy ter Bruyloft gheweest
Van Lancras en Albina vertrect ons wat.

Leucius

Noyt en heb ic in Schip quader reyse ghehat /
De Zee heeft met een vreesselijc confuys // ghebaert.

Anius

Wat zegdy / wasser zoo veel volcx in u huys / / vergaert?
Ic hoore wel twasser vol van jolijte.

Leucius

Ke / wy en achten ons leven niet weerdich een mijte /
Wy waren al tsamen meest hondert jaren oudt.

Bij H. ontbreekt de titel; Anius is bij H. doorlopend Annius gespeld. - 1. Hoe; compt; tije,; - 2. Ick; v ghesocht; zije,; - 3. v vinde, mijn; - 4. Naer; ick verstae,; bruyloft; - 5. vertreckt; - 6. ick int schip; ghehadt,; - 7. zee; vreeselijck; gebaert; - 8. segdy?; soo; vergaert,; - 9. Ick hoor wel,; iolyte,; - 10. Ke,; leuen niet een mijte.; - 11. meest al tsamen; iaren;

19 vlg. onder (8) aangeh. editie, bladen 162-171.

[p. 167]

 

Anius

 

Ziet doch wat maect dat vermaledijt goudt /

 

Sy hadden de rijcdom daer haest vernomen /

 

Tot mynder Bruyloft zouder zeer weynich komen /

15

Daer toe ooc slechtelijc, al schijnet schande.

 

Leucius

 

Wy en waren nauwelijcx een kenninghe van lande

 

Daer en stont een onweder op / noyt zoo verbaest /

 

De Zee die brieste als een die raest /

 

Wy wenschten ons dicwils ter Havenen binnen.

 

⁺ Anius

20

Ha / ghy vertelt my een vergaderinghe der Godinnen /

 

Oft daer de Goden houden haer Concilie

 

Wasser vergaert zeghdy zulcken familie /

 

Zoo veel eerlijcke mannen al die edel vrouwen

 

T'was een triumphe om te zien trouwen /

25

Was anders den staet zoo ghy my vertrect.

 

Leucius. Terstont zoo hebben die touwen gherect

 

Den mast die heeft heel krom gheboghen:

 

Want daer quam eenen Noorden wint ghevloghen /

 

Die scheurden tzeyl onstucken als sleteren /

30

Wy en kostent met ons allen niet ghebeteren /

 

Den storm heeft ons vrij in zorghen ghejaecht.

 

Anius. Of icse wel kenne wat ghy doch vraecht

 

Ja ic bat dan ghye / om een plavierken /

 

T'is een dat netste dat frayste dierken /

35

Sy zou een putierken heel doen verwilderen /

 

Men mocht gheen aerdigher beeldeken schilderen /

 

Sy zoude elcx herte wel doen ontswaren.

 

Leucius. Wa veel hooger dan dit huys gingen de baren /

 

Met een Tempeestich windich rumoer /

+ [C 8 v^o]

[p. 168]

40

Die Zee die sloech van tSchip ons Roer /

 

Wy leden vry grooten noot mitsdesen.

 

Anius. Tzelve dunct een yeghelijc dat zo moest wesen

 

Ende ist waer dat de zommighe vertellen /

 

Zoo passeert den Bruygom alle ghezellen

45

Die triumpheren kan als eenich fraeyaert

 

Ten is vry gheenen vilt noch taeyaert

 

Maer kan bragheren voor elc deurken /

 

T'is een fraey quantken een jent Monseurken

 

Die liberael is ende rijc van goede.

50

Leucius. Wel wat dunct u hoe waren wy te moede

 

Ons Roer verloren ende tzeyl ghescheurt /

 

My dunct wy waren te deghe beleurt /

 

Noyt meerder zorghe myn herte en bevinc.

 

⁺ Anius. Daer zeghdy dat waer is t' is een selsaem dinc

55

Die een maecht van twintich jaren zal zien trouwen

 

Men mach schier niemant ter werelt betrouwen /

 

Ic dencke daer en isser zomtijts niet vele

 

Die goey maechden komen vanden avont spele /

 

Maer t'is best ict hele men mocht my verfoeyen.

 

Leucius

60

Daer en was gheen remedie wy moesten roeyen

 

Met fortsen dreef ons den wint te rugghe /

 

Daer laghen wy en wispelden ghelijc een mugghe /

 

Die baren die sloeghen int schip met machte.

 

Anius

 

Ke / ic en gheloove niet datse brachte

65

Zoo veel te houwelijc waer zoude syt halen /

 

Zulcke sommen zijn al quaet om betalen /

 

Al en waert maer de helft tschijnt al gheloghen.

+ [D 1 r^o]

[p. 169]

 

Leucius

 

Hoort doch hoe werden wy noch meer bedroghen /

 

Wy proefden daer vrij periculen van als

70

Ons quam noch de meeste zorghe aenden hals /

 

Die oyt stierman ghebeurde zoo ic wane:

 

Wat dunct u wasser ic niet qualijcken ane

 

Te lijdene alle dit quaet bysondere?

 

Anius

 

Aylacen is dat waer / zoo ghevet my wel wondere

75

Dat de vrienden dit houwelijc hebben ghedaen

 

T'is al een zeer zorchelijc feyt bestaen /

 

Alzulcken teeren meysken te aventueren

 

Den Bruygom is al wat hert van natueren

 

Al en achtent de vrienden niet een boone /

80

T'is al een lanc mensch en groot van persoone /

 

Hy mochtse by ghevalle iewers verstuycken:

 

En de Bruyt zoumen tusschen twee handekens luycken

 

⁺ Zoo engheskens isse vande moeder gheboren.

 

Leucius

 

Waey doen gaven wy onsen moet gheheel verloren /

85

Want daer quam een oorlochs schip vol verloopen dieven /

 

Die toch niemant ter werelt en gherieven /

 

Dan tyrannelijc fortseren aen elcken kant:

 

Och ic en was myn daghen noyt zoo inden brant /

 

Ic beefde te deghe / die tijt in myn koye.

 

Anius

90

Inder waerheyt t' is alzoo / al hooren syt noye /

 

Dese jonghe meyskens zijn nu zoo fijn

 

Ende al veel looser dan de ouders zijn /

 

Dat henlieden ghebreect aen den tijt van jaren

 

Laet daer de schalcheyt teghen paren /

95

Ghebreecter d'eene d'ander isser planteyt.

+ [D 1 v^o]

[p. 170]

 

Leucius

 

By lode / t' wasser meest altemael ghezeyt /

 

Tstonter al van thienen en van vieren

 

Wy en konsten ons schip door den storm niet bestieren

 

En d'oorloch schip naecte mette rappaille /

100

Daer kreghen wy tweederhande bataille /

 

D'eene teghen de roovers d'ander teghen de Zee /

 

En sy hadden wel twintich mannen teghen twee

 

Proefden wy niet veel quade krakeelen.

 

Anius

 

Jesus Maria / zoo veel juweelen

105

Alzulcken ghiften / zoo grooten presentatie /

 

Wa de Bruyt stont heel inder lieden gratie /

 

T'wert haer van allen kanten toe ghesteken

 

En daerentusschen moet den armen ghebreken

 

Die van hongher moeten klaghen en suchten.

 

Leucius

110

Wat dinc meyndy / dat wyt stelden om vluchten

 

Om datse zoo veel meer volcx hadden dan wy /

 

⁺ Neen wy niet wy vertoefdense vry /

 

Ons beghonst van binnen te verwermen ons bloet /

 

De wanhope ghaf ons te meerder moet

115

En de vreese lach gheheel verborghen.

 

Anius

 

Zoude dat ooc waer zijn / tjan zoo waert te zorghen

 

Datse gheen kinderen en zullen krijghen /

 

Dit en hoortmen voor den Bruygom niet te swijghen

 

Isse onvruchtbaer / wa zoo ist al te late.

 

Leucius

120

Wa / ja wy in trouwen daer en was gheen bate /

+ [D 2 r^o ]

[p. 171]

 

Wy haecten de Schepen boort aen boort

 

Elc stelde hem om vechten alzoot behoort.

 

Wy en hebben met malkanderen niet ghedraelt.

 

Anius

 

O wat nieuwer dinc ist dat ghy daer verhaelt /

125

Droechse kint zeghdy eerse ghehout was /

 

Zoo bleect wel dat haren maechdom zeer out was:

 

Twas een proper Bruyt / metten buyc vol jonghen.

 

Leucius

 

Daer hebben wy de roovers terstont bespronghen

 

Datse hen nauwelijcx en kosten gheweeren /

130

Men zach my daer als eenen Leeu ghebeeren /

 

Want menich mensche voor my syn lijf liet /

 

Ic en toochde den moet daer van een wijf niet /

 

Maer smeet al ontstucken dat ic raken mochte.

 

Anius

 

Zoo en ist gheen wonder hoe ment maken mochte

135

Ic hebbe u meyninghe terstont bedacht /

 

Thouwelijc was niet begost maer volbracht /

 

Sy wisten van malkanderen zommighe secreten /

 

Hy hadde mette Bruyt al een eyken gheten /

 

Ten was d'eerste kennisse niet na dat ic versta.

140

Leucius. Vraechdy wat wy bedreven daer na /

 

⁺ Wy spronghen in d'oorlochs schip teghen haren danc /

 

Want sy waren gheheel onder ons bedwanc

 

En namense ghevanghen aen allen zijden.

 

Anius

 

Ja wat zal icker om doen ic moet my lijden /

145

Nochtans spijtet my door alle myn leden /

 

Datse u die vremt zijt hebben ghebeden /

+ [D 2 v^o]

[p. 172]

 

Ende my niet die vanden gheslachte bin

 

Sy bestaet my int derde let meer noch min

 

Men zout zoo vinden alsment juystelijc paste.

 

Leucius

150

Och haddy ghezien hoe hem elc doen raste

 

Om dit quaet ghespuys te brenghen t'ondere

 

Wy bondense doen al twee en twee bysondere /

 

En lietense alzoo ter Zeewaerts drijven /

 

Daer en mochter niet eene te lijve blijven /

155

Zoo onghenadich waren wy doen ghestelt.

 

Anius

 

Neen dat is waerachtich dat ghy daer vertelt /

 

Die arm en ghebreckelijc is die mach wel klaghen

 

Hy krijcht kleyn confoort van vrienden en maghen /

 

De rijcke en hebben op niemant deeringhe.

 

Leucius

160

Och mynen quant doen hadden wy neeringhe

 

Wy telden met vijven vry op dat pas,

 

Wy bueten onder malkanderen den heelen bras /

 

En hebbent zo onder malkanderen ghedeylt /

 

Twas doen een gheluckighe reyse ghezeylt

165

Den voorleden druc was gheheel vergheten.

 

Anius

 

Neen en zorght niet de Bruyt zalt heel wel weten /

 

Mach icse eens spreken tot mynen apetijte

 

Ic ghelove tzal haer wel staen te verwijte /

 

⁺ Tzal haer wel ghezeyt worden en hebt geenen vaer.

 

Leucius

170

Terstont wert de Sonne schijnende klaer /

 

Dweder wert heel calm / den wint die lach /

+ [D 3 r^o]

[p. 173]

 

En het kleerde zoo schoon op ghelijc den dach /

 

Ons gheluc dat vorderde met der spoet.

 

Anius

 

Non fortse al hebben sy tgoet is hebbe den moet

175

Als van hen vrientschap is niet en achte /

 

Ooc en dede is henlien noyt klachte

 

Van eenighe ghebreken oft molestatie.

 

Leucius

 

En zoo voeren wy naer huys op de zelve spatie

 

Zonder eenighe Fortuyne ofte wederstoot /

180

En zeylden die Schepen rechs na gheen hoot /

 

Als vrome ghezellen kloet bedacht /

 

En hebben zoo twee Schepen voor een in bracht

 

Noyt beter reyse binnen myn leven.

 

Anius

 

Laetse bekijven diese t' eten gheven /

185

Ic en begheerse te plucken noch te teesen

 

Dier te bat af varen moghense vreesen /

 

Ic en was noyt verbonden tot heuren wercke.

 

Leucius

 

Waer ic henen ga rechs na Kercke

 

En dancken sinter Claes van ons gheluc /

190

Ooc wil ic hem gaen offeren ziet hier dit stuc

 

Van dit zeyl dat ga ic hem nu draghen /

 

Op dat hy ons voorts bevrije van plaghen

 

En maken ons daghen // vol ghelucx mits desen.

 

Anius

 

Certeyn mynen vrient ten mach nu niet wesen

195

Want ic hebbe te noene zelver gasten /

 

Waert dat de zelve anders pasten /

 

⁺ Ic en zoude gheen onschult hebben ghenomen /

+ [D 3 v^o]

[p. 174]

 

Maer morghen noene wil ic gheerne komen /

 

Dan meuchdy dit ammelaken op de Tafel decken /

200

Al ist wat bruynachtich zoud'ic daer me ghecken /

 

Ic versta my ooc wel op Schippers maniere /

 

Men maect op een slecht ammelaken wel goey ciere:

 

Nu adieu tot morghen en vergheeft myn fabulen /

 

Want zelden prijstmen langhe parabulen.

 

 

 

Niet meer zoo Crul.

Uit dit alles blijkt welke ruime waardering de luimige bewerking van Erasmus' Absurda door C. Crul in de 16de eeuw mocht vinden, zodat ze eervol uitgekozen werd om als tafelspel tot vermaak van zulk een schitterend gezelschap als dat van Aartshertog Matthias te dienen.

Was de keuze aan Houwaert zelf te danken of werd het stuk door iemand anders voor opvoering voorgesteld of aanbevolen? Heeft Houwaert of iemand anders de voorstelling helpen voorbereiden? Speelde achter deze keuze wellicht enige sympathie voor de grote Rotterdammer? Dit blijven vooralsnog open vragen.

Behalve de nog onbekende populariteit van dit tafelspel wordt hier aangetoond, dat het veruit levendigste stuk uit de Sommare beschrijvinghe niet op naam van Houwaert maar op die van Cornelis Crul dient gebracht te worden. Het is bovendien de oudste uitgave die we tot op heden van deze bewerking uit Erasmus door de Antwerpse ‘excellent Rethoricien’ kennen.

Gilbert Degroote

+ [c 8^o]

12. Siet; maeckt dit; goudt,; - 13. rijckheyt; vernomen,; - 14. mijnder bruyloft souder seer; comen,; - 15. oock slechtelijck- 16. nauwelijck; kennis; lande,; - 17. op; soo verbaest,; - 18. zee; brieste,; eene; raest:; - 19. dickwils; hauenen; - 20. Hy,; godinnen,; - 21. goden; huer consilie:; - 22. versaemt segdy sulcken familie?; - 23. Soo; heerlijcke mannen,; cel vrouwen?; - 24. T' was; sien trouwen; - 25. soo; vertreckt.; - 26. soo; ghereckt,; - 27. En die; crom gheboghen.; - 28. noorden; ghevloghen,;- 29. scheurde tseil; sleteren,;- 30. constent; ghebeteren,; - 31. vry; sorghe gheiaecht; - 32. Oft ickse; kenne? vraecht.; - 33. ick bet; ghye; plavierken,; - 34. Tis; fraiste dierken,; - 35. sou; verwilderen,; - 36. schilderen,; - 37. soude; ontsnaren; - 38. Veel hoogher; ghinghen; baren,; - 39. tempeestelijck; ramoir,;

40. zee; tschip; roir.;- 41. vry; midts desen;- 42. Dat selue dunckt; yeghelijck; soo moet wesen,; - 43. sommighe vertellen,; - 44. Soo; de bruygom; ghesellen;; - 45. can; frayaert,; - 46. taeyaert,; - 47. can braggheren; elck deurken,; - 48. Tis; quantken,; ient monseurken,; - 49. is,; [ende] eel [van] bloede; - 50. dunckt v,; moede,; - 51. roer; tseil ghescheurt.; - 52. dunckt; beleurt.; - 53. meerdere sorghe; bevinck; - 54. seidy; wair is, tis; seltsaem dinck,;- 55. iaren sal sien houwen,; - 56. betrouwen;; - 57. Ick dincke; somtijts; - 58. tomen, auont spele;; - 59. tis best, ickt hele, oft; verfoyen; - 60. remede,; royen; - 61. rugghe,; - 62. ghelijek; mugghe,; - 63. [baren] die - 64. Ke, ick; ghelooue; - 65. Soo; houwelijck;; souden sijt halen,; - 66. Sulcken; betalen,; - 67. helft,; - 68. noch bedroghen,; - 69. (vrij ontbreekt); pericule; als,;

70. sorghe op den hals,; - 71. ghebeurde, soo ick wane.; - 72. dunckt v? was icker; qualijck ane,; - 73. al dat; - 74. waer, soo gheuet; (wel ontbreekt); wondere,; - 75. heur i.p.v. de; houwelijck; gehdaen,; - 76. Tis; seer sorchelijck; bestaen,; - 77. Alsulcken; auenturen,; - 78. bruygom; curen,; - 79. nau (i.p.v. niet); boone,; - 80. Tis: lanck mensch,; persoone,; 81. yewers verstuycken,; - 82. Ende; bruyt soumen; luycken,; - 83. Soo enghekens; - 84. Way,; gauen; verloren,; - 85. oorloochs; verlopen dienen; - 86. doch; gherieuen,; - 87. tyrannelijck; cant; - 88. ick; mijn; soo; brant,; - 89. Ick; deghe; mijn coye; - 90. tis alsoo,; sijt noye,; - 91. ionghe; soo fijn,; - 92. zijn:; - 93. ghebreeckt; iaren,; - 94. schalckheyt; paren:;- 95. Ghebreeckter deene, dander; - 96. lode twasser meer altemale ghezeyt,; - 97. (en ontbreekt); vieren;

98. consten; deur; stroom; bestieren,; - 99. d'oorloochs; metten rapaelge,; - 100. creghen; bataelge,; - 101. Deen; den roouers, dander; zee,; - 102. twee,; - 103. crakeele?; - 104. Maria, soo; iuweelen?; - 105. Al sulcken ghiften? soo groote presentacie?; - 106. bruyt; gracie,; - 107. Wert; alle canten; ghesteken,; - 108. daer en tusschen; ermen ghebreken,; - 109. claghen; - 110. dinck? meendy; wijt; vluchten,; - 111. soo wy?; - 112. Neen,; niet,; vertoefdese vry,; - 113. begonst; wermen; bloet,; - 114. gaf; moet,;- 116. Soude; oock; zijn? t'ian soo; sorghen; - 117. sullen crijghen:; - 118. bruygom; swijghen,; - 119. onvruchtbaer?; (wa ontbreekt); soo; - 120. Wa ia; en trouwen,; bate,; - 121. haeckten den schepen; boort;

122. Elck; (hem ontbreekt); alsoot behoort,; -123. malkanderen; - 124. dinck; verhaelt?; - 125. segdy,; ghehout//was?; - 126. Soo bleeckt wel,; heuren; seer; was;; - 127. bruyt; buyck; ionghen; - 128. roouers; bespronghen,; - 129. nauwelijck; costen gheweiren; - 130. sach; ghelijck een leeu ghebeiren,; - 131. sijn lijf//liet,; - 132. Ick; wijf// niet,; - 133. onstucken; ick raken//; - 134. Soo; hoement maken//mochte,; - 135. Ick; v; bedacht,; - 136. Thouwelijck en; begonst,; volbracht,; - 137. malcanderen sommighe secreten,; - 138. bruyt; gheten,; - 139. kennis niet, soo ick verstae; - 140. bedreuen; na?; - 141. int oorloochs; tegen heuren danck,; - 142. bedwanck,; - 143. gheuanghen; alle sijden; - 144. maer wat sal; teghen doen? ick; lijden,; - 145. deur allen mijn leden,; - 146. v; vrempt sijt; ghebeden;

147. vande; bin,; - 148. let,; min,; - 149. soudt soo vinden,; iustelijck; - 150. ghezien,; elck; raste,; - 151. t' ondere,; - 152. bysondere,; - 153. Ende; soo; zee waerts drijuen,; - 154. mochte; een; lijue blijuen,; - 155. Soo, - 156. warachtich; vertelt,; - 157. ghebreckelijck is,; (die ontbreekt); claghen,; - 158. crijcht cleyn confort; maghen,; - 159. niemanden; - 160. mijnen quant,; neeringhe,; - 161. vijuen; - 162. buetten; ons al; bras,; - 163. soo; malcanderen ghedeylt,; - 164. gheseylt,; - 165. druck; - 166. Neen,; sorcht niet,; bruyt salt vry; weten,; - 167. ickse; mijnen appetijte,; - 168. Ick gheloue tsal heur; verwijte,; - 169. Tsal heur; gheseyt worden,; gheenen; - 170. sonne; seer claer,; - 171. Tweder; calm,; lach,;

172. Ende tcleerde soo; ghelijck; dach,; - 173. gheluck; voorderde metter; - 174. fortse,; tgoet, ick hebbe; moet,; - 175. Op hun; ick; achte,; - 176. Oock; ick henlieden; clachte,; - 177. soo; na; zelue; - 179. Sonder; Fortuna oft wederstoot,; - 180. seylden de schepen rechts; hoot,; - 181. ghesellen, kloet bedacht,; - 182. soo; schepen; inghebracht; - 183. mijnen leuen; - 184. bekijuen; teten gheuen,; - 185. Ick; esen,; - 186. badt; waren; vreesen,; - 187. Ick; - 188. dat ick; gae, rechts nae de kercke; - 189. dancken; gheluck,; - 190. Oock; ick; siet; stuck; - 191. zeyl,; gae ick; draghen,; - 192. plaghen,; - 193. daghen vol gheluckx midts; - 194. mijnen vrient; (nu ontbreekt); wesen,; - 195. ick; seluer gasten;; - 196. sake [dat] die selue; pasten,; - 197. Ick; soude; ghenomen,; - 198. ick gheeren comen,;

199. tafel decken,; - 200. bruynachtich,; soudich; ghecken?; - 201. Ick, verstae; oock; schippers maniere,; - 202. maeckt; ciere.; - 203. morghen,; mijn fabulen,; - 204. selden.