Spiegel der Letteren. Jaargang 4

[p. 75]

Boekbeoordelingen

Dr. H.A. Enno van Gelder, Erasmus Schilders en Rederijkers. Groningen, P. Noordhoff N.V., 1959. 128 blz. met 32 buitentekstplaten. f 5.25.

Dr. H.A. Enno van Gelder heeft een belangrijke en compact gedrukte studie gepubliceerd, waarvan de ondertitel: ‘De religieuze crisis der 16e eeuw weerspiegeld in toneel- en schilderkunst’ veel pregnanter en vollediger de inhoud weergeeft dan de eigenlijke titel: Erasmus Schilders en Rederijkers.

Alleen reeds de vier onderdelen van het werk tonen dit aan: 1. Nieuwe inzichten vóór 1520; 2. Van de orthodoxie afwijkende meningen winnen veld, 1520-1550; 3. De crisis wordt ernstiger en algemener, 1550-1566; 4. De ontwikkeling gedurende de opstand, 1566-1600.

Drie voorname kernen uit zijn betoog geeft hij wel in de titel aan. Maar deze zijn op hun beurt verweven rond andere gewichtige steunpunten: de reformatie, Luther in het bijzonder, de wereld van het humanisme met het Latijnse school-drama.

Wat de bewuste religieuze crisis betreft: hij heeft deze niet alleen opgevangen in de spiegel van de toneelliteratuur, zoals hij aanduidt, maar soms ook in die van de refreinenletterkunde.

Anderzijds kan vastgesteld worden, dat hij ook schrijvers, die minder tot de eigenlijke retoricale kringen kunnen gerekend worden, als Coornhert, Spiegel - twee bekende erasmianen overigens - en Jonker Jan van der Noot in zijn onderzoek heeft betrokken.

Waar de auteur de naam van Erasmus het eerst vermeldt, zou de lezer kunnen denken dat de Rotterdammer hier als de voornaamste exponent van de onderzochte periode wordt beschouwd. In feite is dit niet het geval, want de humanist wordt er in hoofdzaak naast Luther en andere reformatoren, als één van de schakeringen uit de toenmalige heterodoxie behandeld.

We menen dat hier een scherper onderscheid kan gemaakt worden. Hoe treffend vaak de uiterlijke overeenkomst tussen Erasmus en Luther b.v. ook moge geweest zijn, toch blijft er nog altijd dit fundamenteel verschil zoals Luther heeft Erasmus zich nooit tegen de Kerk als instituut gericht. De auteur schijnt dit wel te aanvaarden, waar hij b.v. op bl. 21 schrijft: ‘Waarom die afscheiding? vroeg Erasmus: men kon toch de Kerk hervormen door haar te saneren, met behoud van de door de traditie geheiligde vormen, als men slechts leer en sacramenten modern interpreteerde’ maar... in werkelijkheid blijkt hij Erasmus toch tot de Protestanten te rekenen; hij verklaart dit zelfs uitdrukkelijk op bl. 88.

Dit wezenlijk onderscheid tussen de reformatie en Erasmus dient o.i. ook overgebracht te worden op de sferen van de Dietse literatuur waarin men nawerking van of verwanschap met de reformatie of de Rotterdammer

[p. 76]

meent te kunnen vaststellen. De zakelijke waarheid in dit verband kan ongetwijfeld het best als volgt benaderd worden. Het komt ons voor, dat bij felle kritiek op de Kerk, kerkelijke functies of eredienst, het ontbreken van enige vorm van anti-institutionalisme het onmogelijk maakt de bewuste auteur(s) als reformatorisch te beschouwen. Al kan in dergelijk geval geen directe invloed van Erasmus aangewezen worden, toch situeren we dit in de erasmiaanse sfeer. Wat de diepere gronden betreft, waaruit dit erasmianisme voortvloeit, kunnen we b.v. de volgende mogelijkheden overwegen:

1. de auteur was innerlijk hervormingsgezind of voelde wellicht sympathie voor de reformatie maar wou of durfde niet openlijk met de Kerk breken. Het schrijven, evenals het drukken trouwens van uitgesproken reformatorische werken was toen levensgevaarlijk; 2. de auteur was de Roomse Kerk trouw gebleven; 3. hij behoorde tot die groep, die reeds vóór het humanisme en de reformatie, zoals Dr. R.R. Post reeds schreef, ongetwijfeld in de Nederlanden heeft bestaan, die vrij onverschillig, om niet te zeggen kritisch of zelfs afwijzend was tegenover godsdienst, eredienst, kerkelijke functies en Kerk.

Het is natuurlijk moeilijk, zo niet uitgesloten, deze mogelijkheden telkens te splitsen en concreet toe te passen op de individuele gemoedsbewegingen van toenmalige schrijvers. Maar zo wordt o.i. toch ook op objectieve wijze het terrein geëffend om hen te benaderen.

Het komt ons nog om een andere reden minder gelukkig voor de grote Rotterdammer en diens invloed in de Nederlandse letteren der 16e eeuw te belichten door hem vrij uitsluitend in het warnet der strevingen van de heterodoxie in te schakelen. Erasmus, (homo pro se), is immers in de eerste plaats de man die zijn ideaal van de ‘boni litterae’ boven alles stelde, een ironische natuur verwant met Socrates, Lucianus en met zijn goede vriend Thomas More, die bovendien zijn kritiek op het sociale en religieuze leven van zijn tijd in zoveel wijze mensenkennis heeft ingekleed, dat deze hem samen met zijn geheel eigen psyche, van Luther en de reformatie essentieel onderscheidt.

De erasmiaanse ingrediënten of de overeenkomsten met Erasmus in onze 16de-eeuwse letteren gaan dan ook op een veel ruimere geest terug, nl. ook op die van de humanist, de mensenkenner, de fijne cosmopoliet, de kunstenaar van de Lof der Zotheid en van de Samenspraken.

Hetzelfde geldt voor de invloeden of verwante trekken in onze schilderkunst, waarop in België zoveel verhelderend licht werd geworpen door Jozef Muls, ‘Erasmus en Quinten Matsijs’ (Antwerpen-Brussel, N.V. Standaard-Boekhandel, 1953) en voornamelijk door Georges Marlier in zijn mooie, uitvoerige studie ‘Erasme et la Peinture Flamande de son Temps’ (Damme, Editions du Musée van Maerlant [1953]). Voor het picturaal gedeelte van zijn boek was Dr. H.A. Enno van Gelder vanzelfsprekend op deze werken aangewezen. Ik heb ze er nergens vermeld gevonden.

[p. 77]

Deze beschouwingen kunnen we besluiten met erop te wijzen, dat het belang van deze verhandeling voor onze literatuurhistorie in de boeiende raakpunten ligt, vooral tussen Erasmus en rederijkers, die de auteur heeft belicht, o.m. wat de Gentse Sinnespelen van 1539 betreft.

Het werk van Dr. H.A. Enno van Gelder getuigt van een ruime belezenheid en is stevig gedocumenteerd. Een paar bijzonderheden dienen evenwel nog aangestipt te worden: op bl. 6 wordt Mariken van Nieumeghen ten onrechte een abelspel genoemd; een paar verwijzingen in voetnota zijn niet duidelijk: bl. 79, voetn. 83: A. Van Elslander, Het Landjuweel (1954)?; bl. 88, voetn. 100: G. Degroote, Erasmus en de Rederijkers (Belg. Ts. v. Philol. en Gesch. XXIX (1951), 1057)? Op bi. 123, voetn. 86 vermeldt de auteur Spiegels Lieden op het Vader ons ed. Donkersloot: een dergelijke editie heb ik nergens aangetroffen. Tenslotte wordt de naam van (Prof. Dr. Fr.) Baur telkens als Bauer gespeld: bl. 68, 87, 91.

Deze overwegingen mogen bewijzen, dat we het interessante boek van Dr. H.A. Enno van Gelder met de belangstelling hebben gelezen, die het werkelijk verdient. De talrijke buitentekstplaten, die het versieren, zijn een weelde op zichzelf!

Gilbert Degroote

S.J. Lenselink, De Nederlandse psalmberijmingen van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk. Assen, Van Gorcum & Comp. N.V. - H.J. Prakke & H.M.G. Prakke, 1959. XII-600 blz. (Neerlandica Traiectina, VIII). Geb. f 35.

De woorden, waarmede de schrijver van deze imponerende studie, waarop hij in 1959 te Utrecht cum laude promoveerde, het Besluit van zijn werk laat aanvangen - ‘Van David tot Datheen’ - ware een verantwoorde ondertitel geweest voor een boek dat heel wat meer brengt dan zijn huidige titel laat vermoeden. Het hoofddoel van de schrijver is geweest ‘niet zozeer de 16e-eeuwse psalmberijming te beschouwen in zijn statische verschijningsvorm, als wel een antwoord te geven op de vraag: waarom, waardoor en vooral hoe is dit alles geworden’. Dit antwoord impliceert o.m. een beschrijving van de verhouding der 16e-eeuwse psalmberijming tot de oerbron en het vertrekpunt van Lenselinks onderzoek komt daardoor liggen bij de Hebreeuwse psalmen zelf, waarvan een aantal aspekten, die later bij de genoemde beschrijving betrokken moeten worden, grondig worden bekeken. Ook wordt nagegaan welke betekenis de psalmen voor de oudste christenheid hebben gehad, welke hun plaats in het liturgisch gebruik is geweest en welk standpunt de patres tegenover deze geschriften hebben ingenomen.

Met de vraag welke plaats de psalmen in de Middeleeuwse Kerk bekleed hebben, komt de schrijver bij een der kernpunten van zijn inleidend betoog. Het probleem dat hem intrigeert is namelijk: Wanneer zijn de eerste

[p. 78]

psalmberijmingen in de volkstaal tot stand gekomen? m.a.w. Hebben de 16e-eeuwse psalmberijmingen op een Middeleeuwse traditie voortgebouwd of hebben zij een nieuwe liedsoort in het leven geroepen? Het antwoord op de gestelde vraag hangt in de eerste plaats af van de inhoud, die in de term ‘psalmberijming’ gelegd wordt. Voor Lenselink is deze laatste ‘de bewerking van een oud-testamentische psalm, hetzij rechtstreeks uit het Hebreeuws, hetzij via een vertaling daarvan in het Latijn of in een van de volkstalen, tot een strofisch (rijmend) gedicht - waarbij de strofevorm gelijk is aan die van het geestelijk volkslied (of wereldlijk, dat maakt geen verschil) of daaraan nauw verwant is -, met de bedoeling dat het aldus onstane lied gezongen wordt (althans kan worden) op een volksaardige melodie’.

In Duitsland, waar vóór de Reformatie een schat van kerkliederen bestond, moet toch op Luther gewacht worden om een aan Lenselinks bepaling beantwoordende psalmberijming tot stand te zien komen; in Frankrijk heeft ook Marot op geen traditie gebouwd, en ook in de Nederlanden - en dit in tegenstelling met een bewering van Prof. Van Mierlo, die door Lenselink op schrandere wijze ontzenuwd wordt - zijn er voor de Souterliedekens geen voorgangers aan te wijzen. Dit is de belangrijke conclusie van Lenselinks inleidend betoog en hierdoor wordt meteen het verdere verloop van zijn onderzoek aangegeven. Als de psalmen waarlijk aanbreng van de Hervorming zijn geweest, en de Nederlandse liederen van deze aard naar inhoud en vorm invloed van het buitenland verraden, moet de aandacht ook vooraf naar die landen gaan, waar psalmberijmingen eerst zijn ontstaan, en ook de theoretische basis van de nieuwe liedsoort gelegd werd.

Achtereenvolgens worden dan ook de betekenis besproken van Luthers wekroep van 1523 ‘psalmos vernaculos condere pro vulgo’, de aard van zijn eigen berijmingen, de rol die de Lutheranen, onder wie vooral Bucer, en de Anabaptisten te Straatsburg in de inhoudelijke en formele ontwikkeling, niet alleen van de Duitse, maar ook van de Franse psalmberijmingen hebben gespeeld, waarna de psalmgedichten van Marot en de Bèze, en Calvins principes onder de loupe worden genomen.

Op deze zorgvuldig gelegde fundamenten kan Dr. Lenselinck dan zijn studie van de Nederlandse psalmberijmingen opbouwen. De eerste voorbeelden hiervan vindt hij in het Deuoot en Profitelijck boecxken van 1539, waarin twee liederen volledig aan de door schrijver gegeven definitie van een psalmberijming beantwoorden. In het feit dat zij voorkomen in een katholieke bundel hoeft men geen tegenspraak te zien met de bewering dat de psalmberijming een reformatorische innovatie is, want, aldus schrijver, deze liederen zijn van ‘onbetwist-kettersen huize’. Hij poogt dit te bewijzen door aan te tonen dat hun Vorlage geen andere is geweest dan de Souter van Bugenhagen, van welk laatste werk hij vooraf, en op overtuigende wijze het hervormd karakter in het licht heeft gesteld. Voor Lied CXCVI is de overeenkomst met Bugenhagen o.i. niet zo duidelijk.

[p. 79]

Voor Lied CXVII echter moet de felste scepticus zich voor Lenselinks argumentatie gewonnen geven, want, al kan het slotvers met de woorden Sion en Jerusalem nog als een herinnering verklaard worden aan de aanhef van de oorspronkelijke psalmtekst die daar ook deze namen bezit, de overeenkomst tussen het lied en Bugenhagens prozavertaling is in strofe 8 zo treffend dat men er niet kan aan twijfelen of de dichter heeft (naast andere?) deze laatste tekst op zijn schrijftafel gehad. Alleen Bugenhagen heeft immers de woorden bruysen, baren en grimmen, die ook in het lied voorkomen, maar in de andere prozavertalingen ontbreken. Het is eigenaardig dat Lenselink zelf deze gelijkenis niet heeft onderstreept, want in de andere strofen van het lied is het parallellisme met b.v. Van Romunde even groot als met Bugenhagen.

Men zou dus met Lenselink kunnen besluiten dat deze liederen (of tenminste Lied CXVII) uit de pen van een hervormingsgezinde zijn gevloeid, bleef er niet reden om zich af te vragen hoe én verzamelaar én boekcensoren het karakter over het hoofd konden zien van een tekst, die door vorm en inhoud, als het uitsluitend bezit van 16e-eeuwse hervormden moet worden aangezien. Dat de verzamelaar misschien meer vroom dan geletterd was en dat de censoren zich in hun rechtzinnigheid te goed achtten om ook kennis te nemen van geschriften uit het andere kamp lijkt, als verklaring, nogal zwak. Maar Lenselinks visie kan juist zijn en hij laat er zich ook in zijn esthetische waardebepaling door leiden. Voor hem beantwoordt de eenvoud in voorstelling en taal aan het opzet van de dichter die zich tot doel stelde mede te werken aan de ‘opbouw in het geloof van een Nederlandse, evangelische gemeente van de 16de eeuw’.

Ook in de Souterliedekens ziet de schrijver in navolging van Smit en Van Es psalmenberijmingen van en voor hervormingsgezinden. Zij vertonen volgens hem een vermenging van het oude en het nieuwe. Het nieuwe zou duidelijk naar de Reformatie verwijzen, het oude zou slechts als camouflagemiddel gebruikt zijn geworden. Door zijn speurtocht op dit naar de verborgen confessionele inhoud heeft Lenselink in ieder geval heel wat interessante aspekten van de bewuste uitgave in het licht gesteld; niet het minst in verband met Willem van Zuylen van Nijevelt als mogelijk auteur.

Een monografie op zichzelf vormen dan de 200 blz. die in dit boek aan de psalmen van Jan Utenhove worden gewijd. Het grootste deel hiervan wordt ingenomen door een onderzoek naar de ‘bronnen’, waarvan de wisselende keuze bij de dichter, zoals Lenselink beweert en aantoont, kenmerkend zijn voor Utenhove als theoloog-hymnoloog. Aandacht wordt in dit hoofdstuk ook besteed aan de evolutie van de dichter als renaissancistisch taalkunstenaar. Bij de behandeling van dezes metriek constateert de schrijver dat er - en dit in tegenstelling tot het door Van Es geuite vermoeden - geen ontwikkeling in de richting van een psalmische jambe kan waargenomen worden.

[p. 80]

Lucas de Heere wordt in het daaropvolgende hoofdstuk besproken en hier tracht de schrijver vooral de vraag op te lossen tot welke geloofsrichting de Gentse dichter moet behoord hebben, toen hij in 1565 zijn berijmingen in het licht gaf. Hierbij wordt, weer hoofdzakelijk op basis van een bronnenonderzoek, besloten tot een ‘naar het calvinisme neigende reformatorische gezindheid’.

Na de uiteenzetting van een aantal hypothesen in verband met het Hantboecxken van 1565, een vertaling van het Bonner Gesangbuch van 1561, en de herdrukken van het Nederlandse werkje, komt de schrijver bij de psalmen van Datheen. Hoofdbrok van deze afdeling vormt een behandeling van Datheens wijze van vertalen. Hier wordt niet alleen een nauwkeurig inzicht verstrekt in de invloeden die op Datheens berijmingen ingewerkt hebben, maar ook wordt het werk van de Zuid-Vlaming in litterair opzicht met zijn voorbeelden vergeleken. Daarna tracht Lenselink nog de redenen te preciseren waaraan Datheens berijming haar populariteit te danken heeft gehad.

Herhaaldelijk hebben wij er op gewezen dat Lenselinks methode om de door hem besproken werken te benaderen een onderzoek der ‘bronnen’ is geweest. Wie de resultaten overschouwt die hiermede bereikt werden - ze kunnen in een recensie op verre na niet alle genoemd worden - kan niet anders dan deze methode verantwoord en gelukkig noemen. De grote verdienste van Lenselinks onderzoek ligt hierin dat de zestiende-eeuwse Nederlandse psalmberijmingen uit het luchtledige werden weggehaald, en, zowel naar hun liturgische functie in verschillende geloofsgemeenschappen, als naar hun litteraire betekenis in een algemeen Europees verschijnsel duidelijk gesitueerd werden. Voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis betekent dit werk een kostbare, laten we gerust zeggen, een uitzonderlijke aanwinst.

L. Roose