Spiegel der Letteren. Jaargang 3

[p. 131]

In margine

Het vierregelig coupletje in HS.A

Onder deze titel publiceerde wijlen Prof. J. Van Mierlo in 1950 enkele beschouwingen in zijn aan Anna Bijns gewijde bijdragen, die werden opgenomen in de (tweede reeks) Sprokkelingen op het gebied van de Middelnederlandse poëzie¹.

Met het bewuste coupletje werden hier de verzen bedoeld die voorkomen in het handschrift dat zich onder nummer 19547 in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel bevindt en waarvan de inhoud gedeeltelijk door E. Soens in de Leuvense Bijdragen gepubliceerd werd². In het handschrift vindt men de vier verzen op fol. 72 v. en bij Soens op blz. 281. Wij nemen ze hieruit over:

Vercoren prinche, hoordt myn vermaen,
Nempt danckelyck myn slecht bewys,
Vuyt goeder ionste zoe heb ict bestaen;
Tes quaet timmeren hier om prys.

De aandacht van Prof. Van Mierlo ging naar deze door hem aan Anna Bijns toegeschreven verzen, omdat hij er een belangrijke gelijkenis meende in te zien met de slotformule van Mariken van Nieumeghen. Onze bedoeling is het niet het coupletje in dit verband te beschouwen³, maar wel een antwoord te vinden op de vraag welke de oorspronkelijke funktie van deze verzen is geweest.

In de uitgave van E. Soens kan men zien dat het aangehaalde kwatrijn volgt op drie strofen van een refrein, waarvan de stokregel luidt: Sulck heymelyck lyden doet vruecht verdrooghen. Na het coupletje komt een dertienregelig gedicht, aanvangende Minne doet horende lieden dooven en daarna een nieuw refrein op de stok: Doen timmeren op een bevende ys.

Drie vragen kunnen nu in verband met het coupletje gesteld worden, nl.:

1.	Hoort het als prince-strofe bij het eerste refrein?
2.	Staat het volledig op zichzelf?

1 Gent, z.d. (Kon. Vl. Acad. voor taal- en letterkunde). De beschouwingen over het vierregelig coupletje bevinden zich op blz. 86-88.

2 Onder de titel Onuitgegeven gedichten van Anna Bijns. Iste deel, in: Leuvensche Bijdragen, IVe jg., 1902, blz. 199-368.

3 Ons standpunt tegenover de toeschrijving van Mariken van Nieumeghen aan Anna Bijns hebben wij reeds uitvoerig toegelicht in het Jaarboek 1950 van de Koninklijke Souvereine Hoofdkamer van Rhetorica De Fonteine, z.p., 1951, blz. 42-54, waar wij ook (op blz. 53-54) het coupletje uit hs. A ter sprake hebben gebracht, zonder evenwel een definitieve oplossing te kunnen voorstellen.

[p. 132]

2.	Hoort het bij het tweede refrein, met de stok waarvan het laatste vers enige verwantschap vertoont?

Wij menen de laatste mogelijkheid onmiddellijk te mogen uitsluiten, omdat het tweede refrein reeds een prince bezit en vooral toch omdat wij het coupletje dan naar alle waarschijnlijkheid in het handschrift ook bij dit refrein zouden gevonden hebben.

Prof. Van Mierlo, die ook de derde oplossing verwierp, meende de eerste evenmin te kunnen aanvaarden, daar de vier verzen, volgens hem, in geen enkel verband staan met het eerste refrein, ‘noch om den inhoud, noch om de rijmen, noch om het slotvers. In de prince-strophe wordt toch de stoc van het refrein herhaald, wat hier niet het geval is’.

In deze redenering worden de aanduidingen, die wel op een verband met het eerste refrein wijzen, de plaats van de vier verzen en de aanspreking ‘Vercoren prinche’ waarmede zij aanvangen, verworpen als niet kunnende opwegen tegen de eigenaardigheden die dergelijk verband schijnen tegen te spreken. Laten wij derhalve onderzoeken of de bruikbaarheid van het coupletje als prince bij de strofen van het eerste refrein inderdaad onmogelijk is.

Het lijkt ons vooraf niet zonder nut buiten de uitgave van E. Soens ook het handschrift zelf te bekijken. Hier heeft men de duidelijke indruk dat ook de kopiist het kwatrijn als een deel van het eerste refrein heeft opgevat. Tussen het coupletje en de derde strofe laat hij precies dezelfde ruimte als tussen de eerste en de tweede, de tweede en de derde strofe; hij verdeelt zijn letters over dezelfde breedte en schrijft na het coupletje de niet betekenisloze term τελος. Het gedichtje dat er onmiddellijk op volgt schijnt in een andere ‘zitting’ te zijn neergepend: de inkt is enigszins donkerder en het geschrift is kompakter.

De belangrijkste vraag blijft nochtans: Strookt de struktuur van een refrein, dat als prince vier verzen zou hebben die ‘noch om den inhoud, noch om de rijmen, noch om het slotvers’ met de andere strofen in verband kunnen gebracht worden, met de bij de rederijkers heersende opvattingen⁴?

Een refrein van vier strofen, waarvan de eerste drie minimum tien verzen tellen en de laatste strofe slechts vier verzen bezit die in rijmschema niet met de andere strofen overeenstemmen is geen zeldzaamheid.

4 In het werk van Dr. A. Van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600, Gent, 1956 (Kon. VI. Acad. voor taal- en letterk., VIe reeks, nr. 71) en in de opstellen van A. Borguet, De ’stok’ van het refrein (Ts. voor levende talen, Revue des langues vivantes, 1946, p. 95-106) en De ‘prinche’ van het referein (ibid., 1947, p. 9-15) vindt men geen gedetailleerd onderzoek van vierstrofige refreinen met vierregelige prince of van prince-strofen zonder stokregel.

[p. 133]

Bij Anthonis De Rovere vinden wij hiervan 11 voorbeelden⁵, in de bundel van Van Stijevoort 14⁶, bij Van Doesborch 13⁷ en ook in ons handschrift A ontbreken zij niet⁸. Deze princen hebben telkens het rijmschema abab van ons coupletje.

Wel hebben bijna al deze prince-strofen dezelfde stok als de overige strofen, maar toch vinden wij bij De Roovere, bij Van Stijevoort en bij Van Doesborch telkens een voorbeeld van een refrein, waar dit kenmerk niet voorhanden is⁹.

Nog kan men opwerpen dat er ook in deze laatste gevallen tussen de laatste en de andere strofen enig verband te bespeuren is ‘om den inhoud’, en dat men dit niet van het coupletje in hs. A kan zeggen. Dat dit verband echter geen absolute vereiste was kan men zien in het welbekende refrein van Anthonis De Roovere, op de stok Of moederlijck herte lieghen mach, waarvan wij de slotstrofe hier overschrijven:

Prinche

Neempt dit slicht dicht in dancke
Ter eeren der edelder Rethorijcke
Al vallet tgheselschap nv opt crancke
En slaet ghy ommer de const gheen swijcke
De sulcke hanthieren andere practijke
Sy en connen de schade noch schande of wasschen
Maer doet hi / dat vruecht wt dy blijcke
Oft anders soe wore ick mijn brieven in dasschen¹⁰.

De overeenkomst van deze prince met ons coupletje is zelfs meer dan opvallend. En hiermede is mij dunkt ook aangetoond dat de vier verzen in hs. A wel degelijk als een prince-strofe kunnen hebben dienst gedaan - het blijve dan een ongewoon voorbeeld van het genre, maar het is niet langer een unicum - en er is dan ook geen reden meer om het aan de

5 In de uitgave van Dr. J.J. Mak: De gedichten van Anthonis De Roovere naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken, Zwolle, 1955, op blz. 112-114, 151-152, 160-162, 164-166, 178-180, 224-225, 237-238, 241-242, 242-244, 317-318, 340-341.

6 In de uitgave van Dr. Fr. Lyna en Dr. W. Van Eeghem, Jan Van Stijevoorts refereinenbundel anno MDXXIV, 2 delen, Antwerpen, z.j., de nummers XIII, XIV, IL, CIV, CXX, CXL, CLIX, CLXXVI, CXCVIII, CCIX, CCXIX, CCXXXI, CCXXXII en CCXL.

7 In de uitgave van Dr. C. Kruyskamp, De refreinenbundel van Jan Van Doesborch, 2 delen, Leiden, 1940, de refreinen IV, LXIX, LXXII, LXXIII, LXXXII, LXXXV, CXV, CXX, CXXI, CXXIII, CXXIV, CXXVI en CXLV.

8 In de genoemde uitgave van Soens, de refreinen VIII, XXXIX en ook VI, maar dit is hetzelfde gedicht als Van Stijevoort nr. IL.

9 Bij De Roovere in de uitgave van Dr. Mak, op blz. 160-162; bij Van Stijevoort nr. CCXL en bij Van Doesborch refr. LXXXII, met ditmaal tegenover 18 verzen in de andere strofen zes in de prince, waarvan de beginletters het acrostichon risele vormen. Dr. C. Kruyskamp drukt in zijn uitgave van Van Doesborchs refreinen in ‘aanhangsel’ ook nog een refrein of uit hs. II, 119 der Kon. Bibl. Brussel (fol. 42 en volg.), dat eveneens in de prince geen stokregel bezit.

10 De gedichten van Anthonis De Roovere (ed. Mak), blz. 131.

[p. 134]

refreinstrofen te ontfutselen, waar de kopiist zelf ze oorspronkelijk heeft bijgevoegd.

Trouwens, wanneer men de drie strofen en het coupletje als één refrein te zamen neemt, heeft men een gaaf gedicht. In de eerste strofe ontwikkelt de auteur de gedachte dat, wanner iedereen bij het uitbreken van de zomer aan zijn vreugde uiting geeft, vooral hij moet lijden die zijn leed aan niemand kan mededelen. In de tweede strofe zegt hij dat dit vooral voorkomt bij diegenen die ‘hen tot Venus dienst zyn streckende’, en in de derde strofe komt hij tot het besluit dat een bijzondere vorm van deze heimelijke minnesmart te vinden is bij gehuwden die door een andere persoon dan hun wederhelft worden aangetrokken. Hier kan men de redenering als àf beschouwen. In zijn prince kan de dichter nog louter zeggen dat hij met de medewerking van de opgave - op de beantwoording van een prijsvraag schijnt het allerlaatste vers wel te zinspelen - moeite heeft gehad, maar dat hij hoopt op een gunstig onthaal voor zijn schamele poging te mogen rekenen.

Wie wil staande houden dat de vier verzen ‘een los coupletje’ vormen, ‘dat voor de gelegenheid aan om het even welk gewrocht kon toegevoegd worden als een bescheidenheidsformule’, zoals Prof. Van Mierlo beweerde, ziet over het hoofd dat dit coupletje aanvangt met de woorden ‘Vercoren prinche’ en vergeet dat onze refreinstrofen uit hs. A maar een volledig refrein kunnen vormen, als men de vier verzen daar laat staan waar de afschrijver ze in zijn handschrift een plaats heeft gegeven.

Een ander probleem, wie de dichter van het refrein is geweest, is hiermede nog niet opgelost. De opvatting van Van Mierlo, die in Anna Bijns wel de dichteres van het coupletje zag, maar niet van de voorafgaande drie strofen, moet in ieder geval worden herzien. Wijzelf menen dat men bij deze herziening niet gemakkelijk tot het auteurschap der Antwerpse dichteres zal kunnen besluiten.

Mechelen

L. Roose