Spiegel der Letteren. Jaargang 3

[p. 112]

Guido Gezelle tot ± 1880¹

Naast Multatuli is Guido Gezelle de merkwaardigste, meest intrigerende figuur uit onze Nederlandse letterkunde tussen 1850 en 1880. De literaire en geestelijke verschijning van de vulkanische Multatuli kan men, onmiddellijk zichtbaar, voor een overgroot deel verklaren uit de, door hem veelal onvoldoende verwerkte, buitenlandse romantiek. Gezelle ontwikkelt zich op het eerste gezicht vrijwel geheel uit eigen markante persoonlijkheid en uitzonderlijke begaafdheid tot de zeer zuivere en edele Nederlandse (zelf zou hij zeggen: Westvlaamse) dichter. Bij nader toezien echter blijkt hij op zeer zelfstandige wijze een grote belezenheid te verwerken en op originele wijze uiting te geven aan talrijke, uit de romantiek stammende elementen, - blijkt hij onze grootste, zuiverste romantische dichter. Het uitzonderlijke van zijn werk is veroorzaakt door deze enorme persoonlijkheid en artistieke vormkracht, maar persoonlijkheid en begaafdheid zijn niet uit het niets opgerezen, zij hebben allerminst geweigerd gebruik te maken van hun ‘afstamming’ (biologische, gewestelijke, Europese).

^**^*

Gezelle² werd geboren op de eerste mei van 1830, het jaar van de scheuring van het Verenigd Koninkrijk. Zijn vader, een boom- en

1 Een Noord-Nederlander heeft niet de behoefte de Vlamingen met hun eminente Gezellekenners iets ‘nieuws’ over deze dichter te vertellen. Wellicht kan deze samenvatting van het belangrijkste wat over de Gezelle tot ongeveer 1880 gepubliceerd werd als een ‘hommage’ aan de dichter en diens bewonderende beoordelaars beschouwd worden.

2 Voor Gezelles werken valt primair te raadplegen de wetenschappelijk bewerkte Jubileumuitgave van Guido Gezelle's Volledige Werken, Amsterdam, 1930-9, 18 delen; daarnaast de dundrukeditie van de Dichtwerken (vier delen, eerste druk 1943, tweede druk 1950, derde druk, z.j.; deze editie bestaat uit vier delen: Dichtwerken I en II, Gelegenheidsgedichten, en Proza-en-Varia; verderop aangehaald naar deze ondertitels: in Dichtwerken 1, p. XLI vlg. een opgave van ‘Bronnen voor de Gezelle-studie’), bezorgd door Fr. Baur, Amsterdam; diens bloemlezing Gedichten van Gezelle, 1946.
De literatuur over Gezelle is vrij uitgebreid.
Men raadplege allereerst de biografie van Al. Walgrave, Het leven van Guido Gezelle, twee delen, Amsterdam, 1923-4; verder de commentaren in de Jubileumuitgave en die in de dundrukeditie, alsook Fr. Baur, Uit Gezelle's Leven en Werk, Leuven 1931 (dit laatste werk handelt overigens alleen, en uitvoerig, over de jaren tot en met 1860). Van de oudere literatuur blijven verder van betekenis Em. Janssen, Zoo dichte en zoo doe'k, verzen van G. Gezelle en andere dichters, een proeve van verklaring, Brugge, 1939; Henriëtte Roland Holst-van der Schalk, Guido Gezelle, Amsterdam, 1930; Caesar Gezelle, Guido Gezelle, Amsterdam, 1918; F. Baur, Gezelle-studie, Ni Tlg XIV, 173 eu 231; Gerard Brom, Gezelle en de traditie, Ni Tlg XXVIII, 193; Gerard Brom, Guido Gezelle en Fr. Schiller, Ni Tlg XXXVIII, 89; Aug. Vermeylen, Van Gezelle tot Timmermans, Amsterdam, 1938; Albert Verwey, Guido Gezelle, Leiding, 1930, 117-138, 229-251; Bernard Verhoeven, Guido Gezelle, Utrecht, 1930; Urbain van de Voorde, Gezelle's Eros, Amsterdam, 1930. - Het herdenkingsjaar 1949 bracht opvallend weinig nieuwe publikaties van betekenis: Dietsche Warande en Belfort gaf een Gezelle-nummer uit (nov. 1949); Gerard Walschap schreef in het Nieuw Vlaams Tijdschrift van dec. 1949 een artikel waarin hij een definitieve waardebepaling van Gezelles werk trachtte te geven; ondanks zekere beperktheid zal hij ‘waarschijnlijk groot en in zichzelf compleet genoemd worden’. Gerard Brom behandelde De roem van Gezelle, herdrukt in Vijf Studies, Zwolle, 1957, 217-312.
In 1955 verscheen het ophefmakend werk van Henri Bruning Guido Gezelle, de andere, 's-Gravenhage, 1955. Bruning meent in Gezelles leven en werk twee duidelijk onderscheiden en in sommige opzichten anders georïenteerde perioden te kunnen onderscheiden: een eerste periode, zijn Roeselaarse tijd, acht hij hem een verstorven Christus-mysticus, waarin hij, als vervoerde van Christus-gekruisigd, smeekt om steeds dieper eenwording met de gekruisigde, om méér lijden. In de tweede periode, na 1880 ongeveer, is hij ‘dionysisch natuur-mysticus’: de natuur-eros die in de eerste periode achtergrond was, werd nu voorgrond en al-beheersend; in de eerste periode beminde hij de aarde vooral als beeld, als illustratie van een hogere waarheid, als symbool; in de tweede vervoerde de aarde hem als aarde: om haar realiteit die God met de natuur zelf, zoals deze in zichzelf is, geschapen had: de eeuwige kosmische levenskracht. Deze onthulde hem de grootheid Gods en vervreemdde hem van het lijden. Hij spreekt in de tweede periode dan ook nauwelijks meer over Christus, maar des te meer over God, als Onkenbare, de altijd-Ongedaagde, de volstrekt transcendente. Deze ervaart hij via de natuur en het geschapene als Vader, dat wil zeggen als de Algoede.
Bruning, die bereid is de tweede periode te zien als een logische en organische uitgroei van de eerste, meent echter dat de tweede periode een totaal andere orde-eenheid van waarden voor Gezelle betekende, en dat deze groei hem van zijn oorspronkelijke basis lossloeg, waardoor hij op drift raakte en zich volkomen onzeker voelde. Deze onzekerheid en het gevoel zijn schoonste en hoogste waarheidsbezit te verliezen (rd. toen hij de nieuwe orde nog niet gevonden had) geeft in Brunings oog de verklaring van zijn zwijgen (over dit zwijgen zie verderop pag. 128 vlg.); daarentegen verbood de priester in hem Gezelle zijn innerlijke ontreddering uit te spreken, meent Bruning.
Bruning vatte zijn visie beknopt samen in een artikel Gezelle's zwijgen in Streven, augustus-september 1955, 437-66.
Brunings boek is m.i. een fascinerend en monumentaal essay, dat zijn grootste betekenis bezit in zijn karakter van essay, van confrontatie van Bruning met een in bepaalde opzichten verwant dichter. Als wetenschappelijk verantwoorde studie over Gezelle schiet het tekort door verwaarlozing van bio- en bibliografisch materiaal en onvoldoende documentatie van de stelling. De toepasbaarheid van het boek op Gezelle is niet volledig. Maar het heeft de stoot gegeven tot een nieuwe bestudering van Gezelle, en het deed dit in een gelukkige richting: door wederom primair de aandacht te vestigen op Gezelles werk, en door dit werk vanuit zijn vurige bewondering vaak scherpzinnig en meeslepend te interpreteren. Bruning hief Gezelle definitief op het niveau waarop hij thuishoort: een der grootste dichters uit onze letterkunde, mede op grond van de veel grotere en diepere menselijkheid welke Bruning op grond van Gezelles gedichten onthulde, groter en dieper dan men doorgaans aannam.
De belangrijkste beoordelingen over het bock zijn van Em. Janssen s.j., Dietsche Warande en Belfort, juni 1955, 280-7; van K. de Busschere, idem, juli-augustus 1955, 353-66; van J. van Heugten s.j., Streven, maart 1955, 489-92; van R. Gaspar, Roeping, november 1955, 409-22; en van M. Rutten, Ni Tlg 1955, 290-2.
Bij gelegenheid van de herdenking van Gezelles eerste publikaties in boekvorm (1858) verschenen herdenkingsbeschouwingen, o.a. van W. Asselbergs en A. Westerlinck, die verderop genoemd worden. In dit jaar verscheen ook Anton van Duinkerkens Guido Gezelle 1830-1899, Brussel, 1958. Daarna nog, in 1959, Karel de Busschere, Guido Gezelle, Brugge, 1959.

[p. 113]

bloemkweker te Brugge, wordt ons geschetst als een ietwat eigenzinnig-avontuurlijk, blijmoedig man die een grote liefde voor de natuur bezat. De diep-godsdienstige moeder werd gekenmerkt door ingekeerdheid, angstvalligheid, weemoed, somberheid niet zelden. Guido erfde hun meest markante eigenschappen: melancholie én blijmoedigheid, angstige ingekeerdheid én vurige activiteitsdrang, gevoeligheid én strijdbaarheid. Gezelle is nooit een gelijkmoedig burger binnen afgeperkte dagtaken geweest, maar bleef zijn leven lang een emotioneel bewogene, naar de vaderlijke natuur himmelhoch jauchzend, met de

[p. 114]

moederlijke zum Tode betrübt. Een typisch romantische natuur, vol wisselende stemmingen.

Deze natuur behield levenslang haar neiging tot zelfinkeer, zelfbespiegeling, overmatige gevoeligheid voor emotie, natuurschoonheid, eeuwigheidsverlangen, tot de weemoed die voortvloeit uit het verlangen naar volmaaktheid en eeuwigheid. Zij ligt ten grondslag aan zijn romantisch dichterschap, dat op gelukkige wijze vele uitersten in zich verenigde; om twee polen te noemen: een overgrote gevoeligheid, die vaak overgevoeligheid kon zijn, en een in toenemende mate strak en uiterst persoonlijk taal- en vormgevoel dat deze gevoeligheid de scherpste contouren verleende. Dit vormgevoel is stellig, behalve uit de eigen persoonlijkheid, mede gevormd door de studie die zijn kerk hem opdroeg en waartoe zijn voorkeur hem drong; deze studie heeft ook zijn denken in engere zin gericht, het gehandhaafd binnen de orthodoxie, en het zwevende element in zijn persoonlijkheid behoed voor verijling en, anderzijds, wilde excessen. Henriëtte Roland Holst zag het duidelijk: de nauwe verbintenis met de kerk was hem een kracht ten goede. ‘Haar tucht temperde zijn neiging tot het matelooze en behoedde hem voor al te groote eenzelvigheid. In haar vast verband leerde hij zijn ongeduldig-vooruitschietenden geest bedwingen, en zijn

[p. 115]

individueele strevingen beteugelen’³. Daardoor kon Gezelle lang vóór 1880 aanving onze eerste romantische dichter van onvergankelijke waarde worden.

Wij zullen de volheid van Gezelles christelijk-romantische persoonlijkheid in de loop van zijn leven en werkzaamheid voortdurend tegenkomen.

Reeds vóór hij, in 1854, priester gewijd werd, was Gezelle tot leraar benoemd aan het kleinseminarie te Roeselare. Hij had er een zeer gevarieerde werkkring, waarvan het onderwijs in de biologie hem bijzonder aangetrokken moet hebben: zijn natuurgevoeligheid kon hier volledig tot haar recht komen. Daarnaast lééfde hij in zijn taallessen, die hij, vrij van schoolse opvattingen, in de geest van de uit de romantiek voortgekomen Duitse taalkundigen (Bopp, Grimm) doceerde⁴. Vanaf november 1857 gaf hij de poësis-klas. In deze laatste kon hij geheel tot zijn recht komen, tot het recht ook van de dichter die hij was.

Al vanaf 1848 schreef hij gedichten, aanvankelijk - onder andere op het voetspoor van de bewonderde Bilderdijk⁵ - met sterk ‘romantische’ inslag, zij het in classicistische vorm, zoals hij bij zijn voorbeeld bewonderde. De Mandelbeke is er een bekend voorbeeld van; het getuigt nog niet van een sterk oorspronkelijk beleven⁶. Wel kenmerkt hem al vrij spoedig een meer persoonlijke opvatting van het dichterschap, namelijk als een stem van de schepping, die weerklank is van Gods eigen stem (Aanroepinge); hij slaagt er echter nog niet in zich nu al als zodanig te manifesteren. Hij manifesteert zich als strijder voor God en de Kerk, nog niet als een sterk persóónlijk bewogene door eigen religieuze ervaring.

Vanaf 1855 breekt het persoonlijk ervaringselement langzaam door. Naast de romantische natuurtaferelen, veelal nog op classicistisch patroon, schrijft hij gedichten waaruit een realistisch en zinnelijk waarnemen en ervaren van de natuur spreekt, tot zelfs de volkomen overgave aan deze natuur. Hij ervaart haar als een genot voor oog, oor en bewegingsdrang en weet dit genot op te vangen in een vrij en los

3 H. Roland Holst-van der Schalk, Guido Gezelle, Amsterdam, 1930, 433.

4 Vgl. F. Baur, Uit Gezelle's Leven en Werk, 81 vlg., 146 vlg.

5 Vgl. het belangrijke artikel van Henri Bruning, Gezelle-Bilderdijk, Roeping, sept. 1956, 258-71.

6 Voor de gedichten uit de periode 1848-1858, die grotendeels verzameld werden in Dichtoefeningen, zie Fr. Baur, Uit Gezelle's Leven en Werk, passim, en A. Westerlinck, De ‘Dichtoefeningen’ van Guido Gezelle, Dietsche Warande en Belfort, nov. 1958, 518-24.

[p. 116]

geworden vers, dat zich gaat bewegen op door de natuur geinspireerd ritme en klank-expressieve beelding. Hij is, nu reeds, op weg om ‘de vader te worden van het Nederlandse moderne vers, zonder dit zelf te weten’⁷.

De zinnelijke waarneming verdiept zich snel tot geestelijke bespiegeling en tot beleving van het goddelijke in de natuur. De opvatting van de Duitse romantiek rond 1800, die in het eindige het oneindige zag, vindt in Gezelle een modern katholiek interpretator. Evenals de grote romantici gaat zijn voorkeur uit naar de bijbel, Homeros en Shakespeare, uiteraard ook naar romantici als Wordsworth⁸ en Longfellow die een verwant natuurbeleven kenden. Hij vertolkt de natuur nu eens idyllisch (Het Schrijverke), dan verheven (De Waterspiegel). Tegelijkertijd ontwikkelt de ‘strijdbare’ christen zich tot de gegrepene door het mysterie van de persóónlijk-religieuze ervaring. In zijn dichterlijke en religieuze natuurbeschouwing vloeien na 1856 poëtische en godsdienstige ontroering tot een eenheid samen. Nog één stap, en vanaf 1857 blijkt Gezelle de subjectieve lyricus, voor wie het natuurverschijnsel niet meer (als in Het Schrijverke het geval was) als objectief symbool geldt, beeld van een hogere werkelijkheid, maar veeleer als een subjectief, - als symbool namelijk van het eigen gemoed (Aan de Leeuwerk, O 't ruischen van het ranke riet). Zijn dichtkunst wordt ‘zielsmuziek’. Zij zingt zijn inwendig leven uit, zijn meest persoonlijke ervaringen en, ook nu al smartelijke, bewogenheden: gevoelens van onwaardigheid (ten aanzien van Christus), van verlatenheid en eenzaamheid, van verlangen naar de hemel ook. Hij wordt met gedichten als De Beltrommel, Antwoorde aan een Vriend, Dien avond en die rooze ‘de bezetene door zijn eigen muziek... roekeloos overgegeven aan de uitleving van zijn zelfgevoel en aan de daemon van zijn poëzie’⁹.

Als zodanig ook stond hij voor zijn leerlingen, minder geneigd tot het systematisch doceren van opgedragen kwantiteiten dan tot persoonlijke bezieling van de besten door lectuur van bevoorrechte auteurs in een stuk of zeven talen. Ook hier: de gedrevene door zijn liefde voor de jonge mens èn voor de dichtkunst.

Juist toen Gezelle volop bezig was met de afwerking van de publikatie van Dichtoefeningen, overleed op 3 mei 1858 Eduard van den

7 A. Westerlinck, t.a.p. 520.

8 F. de Backer, William Wordsworth en Guido Gezelle, Ts. voor Levende Talen XVI (1950), 242-50.

9 A. Westerlinck, t.a.p. 522.

[p. 117]

Bussche, een jongen van achttien jaar, die korte tijd tot Gezelles leerlingen behoord had. Dit overlijden, maar vooral de begrafenis, waaraan de studenten van Gezelles klas onder zijn leiding deelnamen, inspireerde de dichter tot de tekst van Kerkhofblommen, dat ruim een maand na het overlijden van de jonge student het licht zag. Het overlijden van Van den Bussche gaf Gezelle als het ware onverhoeds de gelegenheid direct ten overstaan van zijn onmiddellijke leerlingen de betekenis van het dichterschap te illustreren. Aan de hand van een concreet werkstuk, dat voor deze leerlingen een mede-beleefde situatie in artistieke vorm vastlegde, kon hij de taak van de dichter demonstreren en, meer nog dan dat, gelijkgezinden als het ware oproepen zijn ideaal van een christen dichterschool te verwerken die West-Vlaanderen bevrijden moest uit ‘de geestelijke benauwdheid, die frans rationalisme en hollandse verlichtings-pedagogie er hadden achtergelaten’¹⁰. Dat dit ideaal Gezelle reeds eerder voor de geest zweefde blijkt uit een brief die hij op 28 februari 1858 Eugeen van Oye schreef over ‘onze nieuwe kristen vlaemsche dichterschool’.

De aandacht der romantici voor het concrete, eigene, kleurige, zoals zich dat in verleden tijden liet waarnemen, vond bij Gezelle volop weerklank in de aandacht voor de oude christelijke volksgebruiken en voor de volkstaal waarin deze gebruiken geformuleerd waren. Hij ziet deze uitingen minder als folkloristisch-curieuze residuen uit een vergane tijd dan als uitingen van de levende scheppingskracht en de geloofsovertuiging van het Westvlaamse volk. Zich daarin te verdiepen was dan ook de taak van de christen dichterschool, niet alleen om het contact met de gemeenschap te handhaven, maar ook om ontkerstening van deze gemeenschap te keren. De Kerkhofblommen dienden onder andere ter demonstratie van deze bedoelingen, en worden door W. Asselbergs dan ook als een ‘poëtisch-pedagogisch manifest’ beschouwd. Elk woord van Gezelles ‘onze nieuwe kristen vlaemsche dichterschool’ houdt een afgrenzing in. Welbewust grenst Gezelle in zijn brief aan Van Oye zijn dichterschool óók af tegen ‘jongfransch Romantisme’ en tegen ‘Schwarmerei en Religiositat’. Het ‘jongfrans Romantisme’, d.w.z. de excessen van de romantische generatie in Frankrijk, werd gehekeld door Théophile Gautier in zijn bundel novellen Les Jeunes France van 1833; Gezelle zinspeelt kennelijk op de titel van deze bundel¹¹. In de ‘Schwärmerei en Religiosität’ verwerpt

10 W.J.M.A. Asselbergs, Guido Gezelle's Kerkhofblommen, 1858-1958, Amsterdam, 1958, 6.

11 W. Asselbergs, Guido Gezelle's Kerkhofblommen, 34.

[p. 118]

Gezelle de gemoedsvaagheden, ook op godsdienstig gebied, van de Duitse romantiek. En hoeveel waardering hij koesterde voor zijn voorgangers uit de Vlaamse romantiek tot ongeveer 1858, hij distancieert zich van de liberale elementen daarin en van het middeleeuwsridderlijke, zoals dat bijvoorbeeld in Consciences Leeuw van Vlaanderen tot uitdrukking kwam. De voorkeur voor dit laatste moet in Gezelles oog folkiorisme-zonder-levende-inhoud betekend hebben. Zijn beperking tot ‘Vlaamse’ betekent zeer bepaald een beperking tot Wèst-Vlaanderen, welke beperking nadrukkelijk tot uiting kwam in zijn gebruik van het levende Westvlaams als voertaal van de Vlaamse eigenheid, die hij nauw verbonden achtte met het christelijk volksgeloof. Voor dit particularisme¹² beriep hij zich op de romanticus Bilderdijk, en distancieerde hij zich van de overheersende tendens in de zuidelijke Nederlanden, waarin de nawerking van de jaren van het Verenigd Koningrijk overwegend voorstanders bleek te hebben voortgebracht van een meer algeméén, strak Nederlands taal- en spellinggebruik.

Ook in deze taalkundige opvattingen is Gezelle romanticus: ‘De tale en vangt men niet, de tale vliet, lijk de ziele, in een levend lichaam, ontrefbaar’¹³. Geen gezag van buitenaf, maar leven van binnen uit. Eigengerechtigd leven van de taal van ieder volk, elk gewest. Geen nivellering, maar veelvormigheid. Door deze veelvormigheid de algemene taal verrijken: het Vlaams ‘te doen gelden, als mêegerechtigd om deel te maken van de tale des grooten Dietschsprekenden Vaderlands’¹⁴, uiteraard in uitgezuiverde en aangepaste zetting¹⁵. Handhaving van de eigen taal betekende voor Gezelle óók en zelfs primair handhaving van eigen volksaardig en katholiek wezen. Zich inkapselend binnen het Westvlaams, zowel in taal als in spelling, wilde Gezelle welbewust een barrière scheppen ‘tegen 't verderfelijke dat uit Holland komt’, zoals hij in 1891 nog aan een Tilburgse frater schrijft¹⁶. Krachtens dit flamingantisme - term die hij zelf overigens verwierp - stond Gezelle rechtstreeks tegenover de overwegend Frans georiënteerde andere docenten te Roeselare.

Dit particularisme betekende echter allerminst een zich opsluiten

12 Over het zg. particularisme Fr. Baur, Dichtwerken I, p. XXV vlg.; uitvoeriger Rob. de Coninck, Guido Gezelles zg. taalpartikularisme, Hand. Zuid-ned. Maatsch. voor Taal- en Letterkunde, 1955. Zie ook van dez.: Guido Gezelle's purisme. Een bijdrage tot de kennis van zijn taalkundige evolutie, Oudenaarde, 1953, en P. Brachin, Etudes de littèrature nèerlandaise, Groningen, 1955, 62-8.

13 Rond den Heerd I (1866), 7.

14 Verz. Werken 1, 3.

15 Fr. Baur, Dichtwerken I, p. XXV vlg.; Verz. Werken I, 192.

16 Zie J.L. Horsten, De Beiaard II (1918) deel II, 165-71 aangeh. W. Asselbergs, a.w. 48.

[p. 119]

binnen de engst denkbare grenzen; het was veeleer een proclamatie van zelfhandhaving van het christen-eigene, welks handhaving elders - en daarbij keek Gezelle vér buiten enge grenzen - hij evenzeer vincideerde. Hij zocht dààrvoor zijn geestesverwanten vooral in Nederland (Thijm), in Duitsland, in Scandinavië, in Engeland, dus allereerst in de Germaanse landen.

Gezelles geestelijke vorming en priesterlijke werkzaamheid, alsook zijn poëtische inspiratie krachtens bepaalde ideeën en voorstellingen, zijn in deze tijd, naar Walgrave en Baur reeds aanwezen, vooral bepaald door de toegewijde studie van de werken van father Fred Will. Faber (1814-1863); tientallen gedichten uit zijn Roeselaarse tijd moeten uit ‘de mystisch-getinte askese van (Fabers) vele godvruchtige prozawerken’ verklaard worden¹⁷.

Hierboven werd reeds opgemerkt dat Gezelle door zijn ‘Germaanse’ oriëntatie rechtstreeks tegenover de overwegend Frans georiënteerde collega's te Roeselare stond.

Maar hij deed dit niet alleen krachtens dit flamingantisme. Heel zijn opvoedkundig systeem, duidelijk gebaseerd op vrijheidsopvattingen, kwam in conflict met de nog overwegend op machtsuitoefening geïnspireerde collegetraditie. Zijn zeer oorspronkelijke, velen inspirerende, maar anderen hinderende wijze van lesgeven, zijn opgaan in een eigen gedachtenwereld die niet allen even gemakkelijk konden volgen, zijn onvoldoende observatie van het leerprogram, de bijna agressieve wijze waarop hij zijn persoonlijke vriendschappen¹⁸ dienstbaar maakte aan zijn allernobelst, maar ongewoon¹⁹ apostolaat, ver-

17 Fr. Baur, Uit Gezelle's Leven en Werk, 138; Baur noemt Fabers geestelijke leer sterk op het gevoel afgestemd, en gekenmerkt door een ‘atmosfeer van dweepzieke godsdienstige romantiek’ die Gezelle sterk beïnvloedt (Fr. Baur, Dichtwerken I, p. XI). Uitvoeriger R. Gaspar, Roeping, jg. 30, 553-8: ‘Gezelle had in de school van Newman en Faber zijn geest gevoed met de Augustinische traditie... Volgens Augustinus bestaat de wereld van het reële slechts door zijn integratie in het Woord Gods, dat de oorsprong is van alle wezenheid... Het Woord openbaart zich in de schepselen: hun schoonheid is de afstraling van Zijn Schoonheid, hun grootheid een beeld van Zijn Macht en Wijsheid, hun verscheidenheid een teken van Zijn Oneindigheid’. Minder dan door Thomas van Aquino, is Gezelle beïnvloed door Bonaventura, Franciscus, Ruusbroec, de middeleeuwse mystici dus die zich baseren op de leer van Augustinus.

18 Gezelles vriendschapscultus is evenzeer een typisch romantisch verschijnsel, al heeft hij, welbewust de ‘heidensche, romantisch liefde’ verwerpend, het verschijnsel gekerstend tot een ‘gezegende, half sakramenteele christelijke vriendschap’; aldus in een brief van Van Oye, 13 juli 1858; zie Baur, Uit Gezelle's Leven en Werk, 92-3.

19 Gezelle ijverde met kracht èn resultaat voor missionering in zeer verre landen (vgl. Fr. Baur, Uit Gezelle's Leven en Werk, 176-8).

[p. 120]

oorzaakten uiteindelijk moeilijkheden onder de studenten onderling en mede dientengevolge tussen de docenten in hun verhouding tot de studenten. En dit alles binnen de verhoudingen waartoe met name de beslotenheid van collegemuren aanleiding kan geven. Op 26 augustus 1860 words hij van zijn werkzaamheden te Roeselare ontheven, en benoemd tot leraar aan het Engels seminarie te Brugge. Daarmee eindigt de eerste periode uit zijn leven²⁰.

Een bewogen periode, met veel geluk en veel smart. In deze jaren is Gezelle door droeve ervaringen tot de zeer persóónlijke ervaring van het leven gekomen die - en dat is voor onze letterkunde van het meeste belang - zijn dichtwerk een uniek accent verleent. Kon hij niet zo heel lang geleden nog doorgaan voor een braaf blijmoedig natuurdichter²¹, de volledige werkelijkheid doet hem daarnaast nadrukkelijk kennen allereerst als de dichter van de weemoed. Van natuur zwaarmoedig, melancholisch en geneigd tot sombere momenten, heeft het geheel van ervaringen dit element versterkt en genuanceerd. Daarnaast: zijn instelling tegenover de zaken van de bovennatuur! Katholiek van herkomst en opvoeding, geroepen tot de priesterlijke staat, kende Gezelle van jongsaf de relatie van de ziel tot God. Deze relatie was echter voor Gezelle niet alleen een objectief, zakelijk gegeven dat hij aanvaardde, hij beleefde het subjectief, als telkens opnieuw te verwerkelijken en te versterken realiteit; zoals Bruning formuleerde: Gezelle ‘werd bestendig gedreven, de laatste

20 De evenwichtige ‘waardering’ van de gang van zaken in 1859 en 1860 laat nog altijd op zich wachten. Baur, die in zijn boek van 1930 over deze periode rijkelijk ongunstig over Van Hove oordeelde, spreekt niet meer in deze zelfde geest in zijn inleiding tot de dundrukeditie van 1943. De overplaatsing naar Brugge ziet hij zeer bepaald niet als een diskwalificatie, wat ook mijn gezichtspunt is voorzover de gegevens tot nu toe strekken. Het best lijkt mij hier enkele feiten te vermelden zónder waardering ervan voor wat de positie van Gezelle betreft. Begin 1857 was Mgr. Faict vertrokken naar Brugge, en als leider van het college opgevolgd door de zwakke Frutsaert. Deze bracht in augustus 1859 aan de bisschop een niet onwelwillend, maar toch ongunstig rapport uit over Gezelles activiteit (Dichtwerken I (dundruk) p. XII: ‘Mr. Gezelle se montre toujours et partout animé des meilleurs sentiments, mais je crois que le manque de méthode chez le professeur a nuit (sic) considérablement au progrès des élèves’). In september 1859 werd Frutsaert als superior opgevolgd door Bruno van Hove. In dezelfde maand september krijgt Gezelle de opdracht niet langer in zijn geliefde poësis-klas te doceren, maar heeft hij talen te doceren en de zorg voor de Engelse studenten aan zich te houden. Voorjaar '60 draagt Van Hove hem op de vastenpredikaties te geven. Het jaar daarop, 26 augustus 1860, wordt Gezelle ontheven van zijn werkzaatnheden te Roeselare, en benoemd tot leraar aan het Engels seminarie te Brugge.

21 Met nadruk is hiertegen reeds geopponeerd door J. van Dijck in De andere Gezelle, Antwerpen, 1950.

[p. 121]

realiteit van de mens te doorleven: de verhouding mens God, God mens’²². Gevolgelijk is de uitspraak van deze bestendige doorleving der hoogste werkelijkheid geen beate dichtkunst, maar gespannen en geladen poëzie. Waardoor gespannen en geladen? Door het besef, en dit was hem een smartelijk besef, van Gods ondoorgrondelijkheid, anders-zijn, van Gods geheimzinnige verborgenheid. In deze periode van zijn leven, dus in de jaren vijftig en zestig, legt hij zich neer bij dit besef en de smart die het brengt, om zijn geluk te ervaren in de realiteiten waarin Gods verborgen aanwezigheid zich uitspreekt: in de schepping en de Kerk. In de schepping werkt Hij, levend en heerlijk; zij is voor Gezelle een bron van onuitputtelijk genot en durende vreugde. Zijn bijzonder sterke zintuiglijke ontvankelijkheid vergemakkelijkte hem deze genieting; zijn ritmische en klankgevoeligheid maakte het hem mogelijk de genuanceerdheid der natuur adequaat op te vangen in zijn verskunst.

Hij ervaart God in zijn Kerk, die hij als Godsgeschenk in al haar aspecten aanvaardt, speciaal in haar Eucharistisch offer en in Christus' kruis, dit laatste voor hem nu eens smartelijk - persoonlijk! - symbool van versterving en onthechting, dan weer vreugdevolle toeverlaat en steun, de redding bij uitstek van de mens-in-nood.

In deze natuur en Kerk leeft de mens, de in vergelijking met de majesteitelijke, allerschoonste God zo geringe, vaak zo nietswaardige mens. In zichzelf en in anderen neemt Gezelle met overmatige scherpte, gevolg ook van zijn scrupuleuze aard, het menselijk tekort der zonde waar. Dan kent hij slechts rouw, verdriet en vernedering. Maar deze zelfde mens kent hij ook in zijn grootheid, immers - aldus richt hij zich in 1858 tot de mens -

... dóor u moet al 't bestaande

weer naar God, zijn Oorsprong, gaan,

lijk de waterstroomen, gaande

naar den grooten oceaan.

En zonder enige zelfverheffing erkent hij onder de mensen de priester als de hoogste, de directe middelaar tussen God en mensen; de hoogste, die dus ook de laagste kan zijn als hij zijn roeping onwaardig is.

Ook in dit complex van in Gezelles oog onontwijkbare realia is, als in heel zijn persoonlijkheid (ook de natuurlijke), het antithetisch element nadrukkelijk aanwezig. Zonde en menselijk lijden, de weten-

22 H. Bruning, a.w. 32; cursivering van mij. Voor het volgende zie vooral Brunings boek, 32-107.

[p. 122]

schap van het allerheerlijkste Zijnde dat echter onkenbaar en direct onbereikbaar bleef, roepen in hem het hemelheimwee wakker, het verlangen ontbonden te zijn van aardse banden, verlost uit dit tranendal, het verlangen vooral te ademen in de eeuwige ruimheid, de lichtende, onvergankelijke eeuwigheid. De leeuwerik symboliseert in tal van gedichten dit verlangen, dat andere, beperkter verschijningsvormen aanneemt in het verlangen om ver van de mensen en ver van de stad te mogen opgaan in de schoonheid van het land en de natuur. De eigen aard van zijn romantische natuur doet Gezelle de ‘Nachtseite’ der natuur, de avond, de nacht, met bijzondere intensiteit aanvoelen en ervaren, in hun eigen aard en waarde, vooral echter als de negatieven van de dag met zijn stralende zon, waarvan hij het licht en de luister dan des te smartelijker mist. Hij kent, als romanticus, het lijden aan de eigen tijd, de weemoed om de vergankelijkheid aller dingen, de Sehnsucht naar de schoonheid der eeuwigheid en het daaruit voortvloeiende doodsverlangen; hij interpreteert dit alles op de hiervóór vermelde wijze strikt katholiek²³.

Daarnaast echter kent Gezelle ook de vréugde van het leven. Zijn

23 Wat echter ging er om in de meest persoonlijke intimiteit van Gezelles ziel, als men leest?:

Geen zwaarder wegend kruise

als 't kruis, hoe zou 'k het heeten?

van die 't niet zeggen en durft,

of die 't niet zeggen en kan!(Dichtwerken I, 521)

Of is dit een vluchtige uiting waaraan geen al te groot belang gehecht mag worden?
Sommigen menen (H.M.J. van Galen, Gezelle en het Dichterschap, De Vlaamse Gids, sept. 1958, 534-47) dat het hem in de jaren direct na 1858 duidelijk werd, dat er mogelijkheden zijn van een zózeer persoonlijk bewogen zelfexpressie dat deze in conflict komt met de door hem zelf gewenste onderschikking van zijn dichterschap aan zijn priesterlijke taak, dat uitermate hevige gevoelens hem meesleepten. Gevoelens waarvan de formulering wellicht als persóónlijke aangelegenheid aanvaardbaar was, maar niet meer uit de mond van een verkondiger van Gods woord. Of moet men nog verder gaan? Vraagt Gezelle zich niet af, of bepaalde gevoelens en gedachten hem niet meesleepten buiten de koers van het traditioneel aanvaardbaar geachte? In het slotgedicht van deze bundel 't Laatst spreekt hij de hoop uit, dat hij om deze gedichten niet het hemels leven zal hebben te derven, beklemt hem dus kennelijk de vrees door hen Gods veroordeling over zich af te roepen:

is 't zake dat gij, krankgeboor-

nen, 't arme leven draagt

tot verder als mijn grafstede, en

niet sterft aleer ik sterf:

o 'n weze 't dan om u niet dat

ik daar het Leven derf!

Komt Gezelle tot zeer persoonlijke religieuze ervaringen, tot uiterst hevige gevoelsontladingen ook? Heeft hij ze uitgesproken in gedichten? Wij weten het niet.

[p. 123]

dichtwerk getuigt van zijn onbedwingbaar genot in het leven, van zijn gemeenschapszin, van zijn vreugde om de schepping en haar schoonheid. Dit alles is hem natuurlijk genot, bovennatuurlijk geadeld. Met name de schone schepping en de dichtkunst die haar vertolkster is:

[Blomme, beke, nachtegaal,
windenstemme, dondertaal,
blanke bleeke manestraal,
looft God in mijn zangen!]

Zij is hem grootste gave Gods en wezenlijk religieuze activiteit.

Het is echter niet zo dat Gezelle grote perioden kende van droefheid om daarna weer lange tijd blij en opgeruimd te zijn. Hij is een man van wisselend stemmingsleven, misschien nog iets gecompliceerder: van een ‘menggevoel’ van gelukshunkering en vrees, gemeenschapsdrang en eenzaam verdriet, blijheid en melancholie²⁴. Dit blijkt nadrukkelijk als men de grammaticale en syntactische elementen van zijn stijl ontleedt zoals die vooral in zijn jongere jaren - tot 1860 dus ongeveer - uit zijn gedichten spreekt.

Voor wat de grammaticale structuur betreft, valt in Gezelles werk op een voorkeur voor de herhaling, de tweedelige expressie. Men schrijft deze voorkeur toe niet alleen aan het genot van het esthetisch spel dat erin gelegen is, maar ook aan het verlangen een levensritme dat de dichter zich wenst of droomt tot uitdrukking te brengen, een drang naar affectieve versmelting van twee tot een. Daarnaast valt op een voorkeur voor de drieledige expressie, de uitdrukkingsvorm van het gemoed dat uit zijn evenwichtsgevoel of -droom is gestort en ten prooi is aan onrust of angst; zij kan ook tot uitdrukking brengen de jubel van een uit zijn innerlijke harmonie ‘gestoten gevoelsdynamisme’. Van bijzonder belang lijkt de vaststelling dat tweeledigheid en drieledigheid zich in Gezelles stijl afwisselen, vaak in éénzelfde gedicht. Kennelijk wisselen dus harmoniedrang en onrust zich binnen zeer kort tijdsbestek in Gezelles gemoed af. De vaststelling is hierom van belang, wijl zij een aanwijzing verschaft voor de aard van Gezelles uitermate labiele innerlijke gemoedstoestand.

In de syntactische structuur in Gezelles werk overheersen eveneens twee tendensen, namelijk de symmetrie en de antithese. Men treft deze aan uitsluitend in de meest subjectieve lyrische gedichten van Gezelle (b.v. Dien avond en die rose; Mijn hert is als een blomgewas; Ego flos). Symmetrie en antithese beantwoorden telkens op

24 J. Aerts, Retorische elementen in Gezelle's poëzie, V.M.A., maart-april 1957, 153.

[p. 124]

geheimzinnige wijze aan het lyrisch grondgevoel van de dichter, aan het menggevoel van gelukshunkering en vrees, gemeenschapsdrang en eenzaam verdriet, blijheid en melancholie, dat Gezelle bezielt. Het grondkenmerk van Gezelles gemoedssituatie lijkt inderdaad dit ambivalente gevoel; vooral in zijn eerste periode valt op een in zichzelf verdeeld en in tegengestelde gemoedsstemmingen geteisterd gemoed dat vergeefs zijn innerlijke harmonie en zijn evenwicht met het leven zoekt, en vanuit zijn innerlijke spanningen die verlangde harmonie in de harmonie van de taal voorgespiegeld ziet of aanwezig droomt²⁵.

Zijn priesterschap, zijn levenstaak, zijn wilskracht behoedden hem voor de ondergang in excessen; permanent gedreven werd hij door zijn idealisme: God, Christus' kruis, Vlaanderens christenheid sterk en bewust maken in allen die hem nu in deze, dan in gene functie waren toevertrouwd.

Gedichten, Gezangen en Gebeden brengt van dit alles het blijvend resultaat in vloeiende, beweeglijke lyriek²⁶.

_* * _*

Op 26 augustus 1860 was Gezelle, als gezegd, van zijn werkzaamheden te Roeselare ontheven, en benoemd tot leraar aan het Engels seminarie te Brugge. Met zijn vriend dr. Alger, een Engelsman, opende hij een Engelse school. Bovendien gaf hij onder grote toeloop Engelse lessen aan het St.-Lodewijkscollege. Bracht de benoeming de overgevoelige Gezelle de innerlijke beroering van het afscheid van een aantal toegewijde discipelen, daar stond tegenover, dat een groep Engelse jongens meeging naar het in 1860 speciaal voor hen geopende eigen tehuis in Brugge, en dat aan Gezelle de zorg over deze jongens werd toevertrouwd.

Men ziet, m.i. terecht, in Gezelles overgang naar Brugge zeer bepaald géén diskwalificatie. Hij was te Roeselare vastgelopen. Dat kan, bij een uitzonderlijk begaafd mens die in deze jaren in een ‘onbeheerscht-romantische vaart’²⁷ in het leven vooruitstormt, gemakkelijk gebeuren en is geen schande. Overplaatsing op zich is in de kerkelijke

25 Het bovenstaande over de grammaticale en de syntactische structuur is samenvatting van het door J. Aerts in de juist genoemde studie betoogde. In een aparte paragraaf behandelt de auteur de oorsprong van Gezelles retoriek om te concluderen dat Gezelle stijlfiguren stellig kan hebben aangeleerd, maar dat zij hem duidelijk middelen geworden zijn tot een sterk persoonlijke expressiedrang.

26 Over de technische aspecten van deze lyriek ook nog het een en ander in Fr. Baur, inleiding tot Dichtwerken I (dundruk), XXIII vlg.

27 Fr. Baur, Dichtwerken I, p. XV.

[p. 125]

orde de meest normale zaak van de wereld. ‘De Kerk biedt hem een nieuwen werkkring en, in dit geval, een kennelijk beteren en hoogeren’. Hij wordt niet gewantrouwd of achtergesteld bij anderen, maar krijgt een hem bij uitstek passende taak; hij is bovendien de vertrouwensman der Engelse bisschoppen²⁸. De grondig verengelste²⁹ Gezelle, geïnteresseerd bovenal in de vroomheid der Tractorians, Newman, Wiseman, Faber vooral, alsook in de aanwijsbare residuen van Oudengelse katholieke vroomheid in het land dat hij verschillende malen bezocht, droomde van een Germaans-christelijke eenheid waarvan het gerekatholiseerde Engeland de grote stuwkracht zou zijn ter bekering van heel de wereld³⁰. Hij waardeerde, zonder neogotieker te zijn, de herleving van de neogotieke kunst waardoor men zich distancieerde van hervorming en renaissance, zoals hij het Westvlaams als taalinstrument hanteerde ter distanciëring van het protestantse Holland³¹. Voor een man die in déze gedachtenwereld leefde, moet een opdracht als hij te Brugge kreeg, uiteindelijk niet onaantrekkelijk geweest zijn. Hij had er in elk geval de handen mee vol, temeer daar hij zich uitgebreid met journalistieke publicistische arbeid ging bezighouden³²

Zijn belangrijkste activiteit in dit opzicht ontplooit hij, als hij van de bisschop het verzoek gekregen heeft zijn Brugse humor in dienst te stellen van de bestrijding van De Westvlaming, dit laatste een de katholieken bepaald níet welgezind weekblad. Hij deed dit eerst in een Kiesgazetje, daarna in 't Jaer 30, dat verscheen van 17 juli 1864 tot 4 juni 1870³³. Het openbaart volledig een wéér ‘andere’ Gezelle: de felle polemist, die voor zijn tegenstanders met onderdoet in het hanteren van de kleurigste, soms uiterst drastische volkstaal, vol humor en spot, opgewekte blijmoedigheid, lust in felle aanval en verweer, plezier in het meest alledaagse volks gebeuren. Dat er voorbeelden van minderwaardige scheldjournalistiek te vinden zijn, mag verklaard worden uit de aard van de tijd en de aanzienlijk onbeheerster

28 Fr. Baur, Dichtwerken I, p. II.

29 Dichtwerken I, p. V; zie ook hier p. 119, noot 17.

30 Over Guido Gezelle en Engeland zie R. Jaspar, Roeping, jg. 30 (1954-5), 294-309, 356-67 en 544-59, en Roeping,nov. 1955, 413 vlg.

31 R. Gaspar, Roeping, jg. 30, 303-4.

32 In 1855 al werkte hij mee aan een Limburgs blaadje Hekel en Luim; in 1860 werd hij medewerker aan Reynaert de Vos, Zondagsblad voor verstandige lieden.

33 Uitgebreide bloemlezing in Proza en Varia (der dundrukeditie), met karakteristiek van deze Gezelle door Fr. Baur. Ook R. van Sint-Jan, Guido Gezelle's avonturen in de journalistiek, Tielt-Den Haag, 1955.

[p. 126]

tegenstander; de kracht ertoe ontleende Gezelle aan het feit dat hij kon schelden ‘als een onvertogen straatjongen’³⁴

Intussen voltrok zich, telkens opnieuw, een wijziging in zijn officiële status: in 1861 had de Engelse school opgehouden te bestaan en was Gezelle benoemd tot permanent onderrector van het Engels seminarie.

Op 11 oktober 1865 werd hij, zonder verder aanwijsbare reden³⁵, benoemd tot kapelaan van de St.-Walburga-parochie te Brugge. Nauwelijks is hij er geïnstalleerd en heeft hij de vele bezigheden van zijn ambt op zich genomen, of hij geeft (in november reeds) uitvoering aan een lang gekoesterd, door kardinaal Wiseman geïnspireerd plan een ‘leerzaam’ leesblad uit te geven: Rond den Heerd (1865-72). Het werd gedragen door dezelfde idealen die zijn dichterschap en zijn op Engeland gerichte activiteiten bezielden: de christenen van stad en streek te doen leven uit eigen Vlaamse aard en uit eigen christelijk leven en denken, zoals dat uit het verleden herkomstig was. Om aan dit program uitvoering te geven, verzamelde hij tal van medewerkers rond het tijdschrift en ontplooide zelf een enorme publicistische activiteit. Het resultaat zijn de Dagwijzer in ieder nummer, Uitstap in de Warande (beschrijvingen van planten en dieren), verhalen als De Doolaards in Egypten en Van den Kleenen Hertog³⁶, gedichten en aantekeningen over al wat leeft in en onder het volk. Daarnaast (in 1867-8) het verhaal over Colombus' leven en reizen, dat ‘alleen een dozijne gedichten weerd is, al waren zij ook van Gezelle’³⁷. Zijn werk in Rond den Heerd wordt van hogerhand nadrukkelijk geprezen³⁸, ook om zijn streven ‘de christelijke en vlaamsche oudheden te leeren kennen en eerbiedigen’³⁹. Hij had deze morele steun hard nodig: want ook ‘Brugge’ leverde hem moeilijkheden te over op: een cholera-epidemie waarin hij zich heldhaftig weerde, hulp aan de armen, moeilijkheden in de omgang met anderen⁴⁰, moeilijkheden in zijn polemische activiteiten (men denke aan de polemieken en de daaruit gevolgde processen rond 't Jaer 30), moeilijkheden in zijn eigen huis-

34 Fr. Baur, Proza en Varia, p. V.

35 Bibl. hierover R. Gaspar, Roeping jg. 30 (1954-5), 302, noot 17.

36 Over deze naar het Engels bewerkte verhalen en natuurbeschrijvingen R. Gaspar, Roeping jg. 30, 356-61; hij noemt het vertaalwerk dat stilistisch en taalkundig wel verdiensten heeft, maar in het oeuvre van Gezelle van weinig betekenis is.

37 Walgrave I, 366.

38 Door zijn bisschop; zie Walgrave I, 379, 389.

39 Aldus Mgr. Faict in zijn brief van 3 december 1870, aangeh. Walgrave I, 389.

40 Zijn vroegere echte intimus Van Doorne noemt hem nu een ‘misschien heilige man voor zijn eigen conscience, maer zonder eenige opvoeding en vol loose middelen’. (Fr. Baur, Dichtwerken I, p. XVII).

[p. 127]

houding, dit alles gevolgen van zijn ‘onbeheerschbare oorspronkelijk heid van doen en denken’⁴¹.

Najaar 1869 werd hij voor de eerste maal ernstig ziek, opnieuw zomer 1871. Toch schrijft hij ook in deze jaren vrij wat gedichten, met name in 1871. In 1872 wordt de vloed aanzienlijk minder; dan loopt kennelijk een fase uit Gezelles leven duidelijk ten einde.

_* * _*

Wederom haalt zijn overheid hem uit de impasse, en wel door hem op 20 september 1872 te benoemen tot kapelaan te Kortrijk. In deze stille voorname stad hervindt hij, langzaam, zijn evenwicht. Nauwelijks is hij te Kortrijk of hij schrijft voor pastoor Scherpereel een lang eergedicht, waaruit zijn belangstelling voor stad en streek, voor de Vlaamse strijd en het christelijk geloof spreken. Hij manifesteert zich als dichter voor het volk (van Kortrijk), maar ook (1873) zuiver lyrisch:

Och hoe schoone vaart gij daar
helderblanke mane klaar,
hooge boven veld en wee,
zwemmende in een' wolkenzee...

Maar het is in deze jaren (1872-76) toch overwegend gelegenheids-poëzie die tot stand komt. Wilde hij anders? Een uitlating uit begin 1873 luidt:

‘God weet hoe geern (zou ik mijn dichten nazien), kon ik zulke dingen van ambtswege te doen krijgen. Zal ik nooit meer mogen of kunnen?⁴² Van 4 mei 1874 dateert een brief aan Gustaf Verriest waarin hij spreekt over een gedicht dat hem ‘in den geest zweeft’ en waarvan hij enkele regels formuleert die de lezer doen verstaan dat zij het uitgangspunt van het beroemde gedicht op de nachtegaal vormen⁴³. ‘Maar 'k en heb nooit noch tijd noch stilzittens genoeg’, voegt hij eraan toe. Dezelfde klacht in 1878 aan Gustaf Verriest⁴⁴

Hij beveelt intussen Duclos aan, een verzameling van zijn verzen te bundelen. En vanaf 1877 neemt de ‘dichtergeest’ volop bezit van hem:

41 Fr. Baur, Dichtwerken I, XV. Daaruit vloeiden, in het begin van deze jaren, ook de moeilijkheden voort met betrekking tot de inhoud van zijn wijsgerig onderricht: vgl. Baur, XV.

42 Walgrave II, 20.

43 Ibidem, 31-2.

44 Ibidem, 49-50.

[p. 128]

 

‘Gij zijt genezing, en de wonden,

 

de diepe, o wondre, toen Gij, Heer,

 

die hebt gevonden,

 

getint en toegepast, zijn gave en zonder zeer’.

De herdrukken van Dichtoefeningen en Kerkhofblommen (1878) worden gevolgd door een tweede, aanzienlijk gewijzigde druk van Gedichten, Gezangen en Gebeden (1879): daarin vonden veel gedichten uit de periode tussen 1862 en 1879 hun plaats. In 1880 volgt de nieuwe bundel Liederen, eerdichten en reliqua, waarin gedichten verzameld werden uit zijn tijd te Roeselare en uit ‘de jaren 1860 en 1870’⁴⁵. De nieuwe uitgaven hebben kennelijk stimulerend gewerkt op zijn activiteit die in de nu komende jaren tachtig volop zal doorzetten.

Men spreekt over deze periode (1860-1880) als over een ‘zwijg-periode’⁴⁶. Wie de gedichten noteert die Gezelle schreef in 1860 tot 1879 kan inderdaad spreken van een periode van verminderde activiteit, d.w.z. als dichter in de strikte zin⁴⁷. Maar ik noteer in deze jaren in totaal toch altijd ruim 160 gedichten, de kleengedichtjes, nagelspreuken, rijmreken en ander kleiner werk buiten beschouwing gelaten. Wie meer dan 160 maal⁴⁸ het woord neemt en dit vaak meesterlijk doet, kan moeilijk als zwijger gekenschetst worden. Relatief echter, vooral in vergelijking met de jaren die nà 1879 volgen, is hij minder actief.

Waaruit bestaat zijn dichtwerk in deze periode? Er zijn vrij veel ‘objectieve’ gedichten onder, voor een niet onaanzienlijk deel zelfs gelegenheidsgedichten: lijkdichten, gedichten op priesterwijdingen en

45 Walgrave II, 52.

46 Aanvankelijk sprak men van een periode van dertig jaar (1860-18901); (dit getal nog bij P. Brachin, Etudes de littérature néerlandaise, Groningen, 1955, 61); sommigen spreken van twintig jaar (1860-1880); Baur handelt over ‘een tijd van smartelijke afzondering in priesterlijke acedia (1865-1880)’. (Dichtwerk I, p. II). K. de Busschere, D.W. en B., juli-aug. 1955, 365, spreekt van zes ‘stillere jaren (1871-1877)’.

47 Voor de verklaring van deze verminderde activiteit is door H. van Galen aangekondigd een publikatie door M. Hanot van nieuwe documenten ‘die nopen tot een interpretatie van Gezelles zwijgperiode, die geheel zal verschillen van de mijne’ (d.w.z. van die van H.M.J. van Galen, De Vlaamse Gids, sept. 1958, welke in grote lijnen parallel loopt met die van H. Bruning).

48 En waarom zouden onder de niet-gedateerde of niet te dateren gedichten er geen uit deze periode stammen?
Hier volgen de aantallen der gedichten naar het jaartal, zoals Baur dit jaartal onder de gedichten, verspreid over Dichtwerken I en II,opgeeft (de - voorlopige - optelling is van mij): 1860: 31; 1861: 7; 1862: 12; 1863: 4; 1864: 5; 1865: 5; 1866: 7; 1867: 1; 1868: 6; 1869: 5; 1870: 7; 1871: 11; 1872: 4; 1873: 6; 1874: 8; 1875: 4; 1876: 7; 1877: 11; 1878: 13; 1879: 9.

[p. 129]

jubilea, op kerkelijke gebeurtenissen (de kerk-zelf, de paus, enz.), op de Vlaamse strijd, enz. Wie deze gedichten leest, constateert dat een deel ervan, de kleinere helft, niet ‘geinspireerd’ is, kennelijk ‘gemaakt’. Maar zelfs deze kleinste helft is doorgaans van een uitmuntende factuur, helder en zuiver van taal, goed geschreven, met volledige beheersing der techniek. De grotere helft der gelegenheidsgedichten ligt bepaald bóven het niveau der plichtmatige beoefening van verskunst. Wie b.v. acht geeft op de zeer talrijke lijkdichten, die de telkens vermeerderde Kerkhofblommen tot een zeer omvangrijk werk deden aangroeien, ziet met bewondering hoe Gezelle ieder sterfgeval als dít concreet voorval met déze concrete mens ziet, het vanuit zijn gezichtspunt belicht en met zijn gevoelsdoorleving adelt. Onder de lijkdichten op ons doorgaans volkomen onbekende personen staan heel wat kleine wonderen van immer gevarieerde, persoonlijke, gezelliaanse schoonheid.

Tot de objectieve gedichten dienen ook gerekend de geestige, resp. humoristische, luchtig vertelde gedichten vooral uit de jaren zestig: 1860 Heete Pootjes, 1861 De Viervlaghe, en Die varende Vrouwe, 1863 Torrebrand en Niepoort; uitingen, verder, van gevoel voor de vreugden des levens, als 1866 Het meezennestje en Heidensch Lied, het laatste belijdenis van een bijna panische levensvreugde; van 1868 Boerke Naas. Geen sprake van, dat Gezelle in de jaren zestig bij de pakken neerzat, of als een andere job op de mesthoop van een verwoest leven treurde. Hij is een volop levend mens, met de aard van zijn persoonlijkheid zoals hij die veel later kenschetste:

Mijn hert... mijn herte is krank, en broos,

en onstandvastig in 't verblijden;

maar, als 't hem wel gaat éénen stond,

't kan dagen lang weêr honger lijden!⁴⁹

Naast de meer objectieve gedichten staan de subjectieve, de uitingen van zijn meer persoonlijk gemoedsleven.

In 1860 minstens een tiental⁵⁰, maar hij is dan nog - zal men

49 Ook in het begin van de Brugse tijd is hij zeer bepaald niet (lang) terneergeslagen geweest, zo hij dit na Roeselare al was; hij is volop actief en voelt ‘van langs om meer mijnen roep in de wereld; en wederom: wij groeien, spijts alles’ (Walgrave I, 277). Als hij permanent onderrector van het Engels seminarie is geworden, juicht hij:

Betere dagen naken
Stromend van genot,

genot!

50 O Lied; Gelukkig kind; Wat zijt gij toch; Hoe vaart gij; Een wijzer woord; Kom e keer hier fliefflodderke; 't Laatste; 's Avonds; 'k Hoore tuitend' hoornen; Vaart wel; In foco amor mi mise; Lofzang der zonne; Het Water. Daaraan toe te voegen heel wat zéér belangrijke Kleengedichtjes; zie Dichtwerken I, 492-500.

[p. 130]

zeggen - voor het grootste deel van het jaar in Roeselare. Ook echter in de daarop volgende jaren schrijft hij heel wat gedichten uit persoonlijke bewogenheid⁵¹, daaronder van de schoonste en merkwaardigste die ooit onder zijn pen ontstonden. Gedichten op de grote elementaire motieven van het menselijk leven, zoals hij die zeer persoonlijk doorleefde: Gods grootheid en goedheid, zich uitsprekend in de zo enorme verscheidenheid en schoonheid der natuurverschijnselen; eigen zondigheid en wankelmoedigheid; de vreugde van de morgenstond na een tijd vol zuchten en klachten; het besef van de vergankelijkheid van het menselijk leven op aarde (de dood) tegenover Gods oneindige, alomvattende duurzaamheid; de verbondenheid met vrienden en verwanten; de behoefte aan vrijheid; het geluk van het hem zo geheel éigen bezit van de gave der dichtkunst die hem bezielt en de smartelijkste wonden heelt. En al deze motieven uit persoonlijk leven en natuur wist hij - en daarover kan men zich alleen maar blijven verbazen, - op zéer persoonlijke, direct als gezelliaans herkenbare, mannelijk-stoere en toch bewogen wijze te formuleren in wat geen maatwerk, maar poëzie is. Waar hij de taal aanraakt, spreekt zij niet van het volk dat haar hanteert, maar spreekt zij met Gezelles eigen sterke stem. Het is de stem van een innerlijk krachtige persoonlijkheid, de ‘enorme persoonlijkheid’⁵², die, in de twintig levensjaren nà 1880, zal opstaan in een uitgebreid dichtwerk van onvergankelijke schoonheid, - een dichtwerk dat, machtig groeiend uit het voorgaande, op volstrekt unieke en nog immer moderne wijze de religieuze, dus universele mens zichtbaar maakt.

Eindhoven

Gerard Knuvelder

51 Een onvolledige, alleen de voornaamste noemende opsomming: 1861 Gij leeft dan nog (op de Kerk) het hypermodern geschreven, nijhoffse De jongen aan mijn vensterruit; in 1862 Non praevalebunt, door Bruning terecht naar voren gehaald; Ach! (het ook als lied bekend geworden 'k Wist een struikske blommen staan); dan pas weer in 1866 Hangt 'nen truisch, en Drank; in 1869 God is onuitspreeklijk goed; 1870 Het Kruis; O morgenstond; O Jesu, zon vol liefdengloede; 't Schip zit vast; 1871 De zonne alreede; De macht ontvalt den mensche aleer hij 't weet; Ik heb zoo long, zoo erre gegaan; Waar hier waar elders (een zeer curieus gedicht); 1872 het korte, fraaie gedicht op Vader en Moeder Gezelle (Gij liet hen, als twee boomgewassen); 1873 Och hoe schoone vaart gij daar (op de maan); 1874 Heildiedig (op de ziekte van zijn moeder); 1875 E.H. Ev. Priem; 1877 O dichtergeest; Oneigene; En durft gij mij (van dichten spreken); Priester; De Gypten.

52 H. Bruning, Guido Gezelle, de andere, 75.