Spiegel der Letteren. Jaargang 3

[p. 33]

In margine

Het esbattement van de Landjuwelen

In zijn uitstekend boek over Het Landjuweel van de rederijkers (Leuven z.j.) schrijft Dr. G. Jo Steenbergen dat ‘het landjuweel der rederijkers gewonnen werd met een esbattement’ (p. 78). ‘Ook te Antwerpen in 1561 was het esbattement hoofdzaak, dit staat onomstotelik vast’.

Misschien mogen we eerst even nagaan, wat er in die jaren onder esbattement verstaan werd. Het wil soms ‘spel’ zeggen zonder verdere beperking. De eerste rederijkers of hun voorgangers heetten soms gezellen van den esbattemente, bijv. de ‘gezellen van den esbattementen’ die te Gent de processie opluisterden (Blommaert, Toneelgenootschappen te Gent, in Belgisch Museum, X, 376). Doch het woord wordt ook meer in het bijzonder gebruikt voor een meer luchtig, kluchtig spel. De charter van De Christus-oogen van Diest bepaalt in 1502 ‘Als die gesellen proberen een esbatement ofte camer-spel, soo hebben sy moghen drinken eene kanne biers op 't den cost der camer; ende est een spel van sinne, soo sullen sy er moghen twee drincken’ (F.Y. Raeymaekers, Historische oogslag op de rederijkkamers van Diest, in Vaderlandsch Museum III, 119); deze bepaling wijst er tevens op, dat het zinnespel belangrijker wordt geacht dan het zogenaamde esbattement. Dat het woord esbattement echter ook op het hoogtepunt van de rederijkerskunst, met name in de Spiegel der Minnen, nog ‘spel’ in het algemeen kon betekenen, bewijst ons de titel van dit diepzinnige drama in de uitgave van 1561, waar het heet ‘Begrijpende in ses batementspelen die seer amoreuse historie van Dierick den hollandere’ enz.

Steenbergen schrijft: ‘De belangrijkheid van de toegekende juwelen is ook een veilige maatstaf... te Antwerpen kon men met het esbattement zeven zilveren schalen winnen, elk van zes onche.’ (a.w., p. 79). Dat is waar. De ‘charte’, afgedrukt in het voorwerk van het verslag van 1562, vermeldt het. Het vermeldt de prijzen voor de Prologhe, het Ebatement (hierbij in de marge genoemd opperprijs), Tspel van Sinnen, de Factie. Maar let wel: het verslag bevat verder de tekst van al de prologen, zinnespelen en facties maar niet van enig ‘ebatement’. Van de grote wedstrijd van Gent van 1539 werden alleen de zinnespelen uitgegeven (en in een andere bundel de refereinen, die op een andere datum waren voorgedragen). Zowel de zinnespelen van Antwerpen als die van Gent werden herhaaldelijk herdrukt wat er wel op wijst dat ze belangrijk werden geacht. Van de zogenaamde esbattementen van 1561 bleef geen spoor bewaard.

Te Antwerpen, zegt Steenbergen, werd het esbattement van 's-Hertogenbosch bekroond. Dat staat zo inderdaad op f^o C van het verslag onder de titel ‘Prijsen van dLandt-Iuweel also die verdient ende ghegheven sijn

[p. 34]

gheweest’, nl. wat het dichtwerk betreft aan 't beste Ebatement, 't spel van sinne, de Prologhe en 't Poëtijckelijck punt. De factie komt in deze opsomming niet voor.

Steenbergen zegt nu dat het stuk van 's Hertogenbosch over de ‘Patroon vanden Alven’ bekroond werd. Maar is dat wel zo? Dat stuk is een factie en telt maar 122 verzen, terwijl het esbattement volgens de charte ‘tusschen vier en vijfhondert’ verzen moest tellen. Wij weten dus, dunkt mij, niet welk esbattement werd bekroond.

In ieder geval is de factie iets anders dan het esbattement en werd, dunkt me, met het ebatement waar de opperprijs was aan toe te kennen iets anders bedoeld dan de factie. Kunnen we ons licht nog ergens opsteken?

De ‘aanteekeningen voor de Boden’ die E. van Even in Het Landjuweel van Antwerpen (Leuven 1861, 48) aanhaalt schrijven voor: ‘Noch den dach dat haer lot (voor de speelbeurt nl.) gevallen is, soo moetty eenen dach te voren t' Antwerpen zijn... ende daerna u Spel van Sinnen te spelen, voor noene... En op uwen gelootten dach het esbattement als voren. 'T sander dachs, naer noene, u Factie’.

Blijkbaar werd er een onderscheid gemaakt tussen de literaire waarde van de spelen en het acteren. Van de zinnespelen wordt steeds gezegd dat ze ‘nieu’ moeten zijn; daarom worden ze ook achteraf uitgegeven. Van het esbattement zegt althans de kaart van het haagspel van 1561 (Van Even, 57) dat het mag zijn ‘Nieuwe of oudt’ en dat bekroond zal worden ‘Tgeen dat best ghespeelt wordt’. Alleen voor de grote massa kan dat ‘het belangrijkst’ zijn geweest, niet voor de ‘deskundige’ rederijkers.

Antwerpen

E. De Bock