Het Roelantslied

[p. 14]

Doel en opzet van deze bijdrage aan het onderzoek van het Roelantslied

De brede internationale belangstelling van de laatste decennia voor het Chanson de Roland is aan het Roelantslied grotendeels voorbijgegaan. Terwijl aan de Duitse bewerking en aan de Oudnoorse tal van studies zijn gewijd⁵⁶⁾ is men voor de Middelnederlandse tekst nog altijd aangewezen op de editie-Van Mierlo uit 1935 en het artikel van Jules Horrent van 1946. Segre heeft het Roelantslied wel als één van de bronnen voor zijn editie gebruikt maar de Middelnederlandse varianten zijn zelden of nooit van doorslaggevende betekenis voor zijn tekstkritiek. In zijn stemma van de overlevering tekent hij de Middelnederlandse tak met een stippellijntje: een bevredigend onderzoek naar de positie van h - de sigle waarmee Segre het Roelantslied aanduidt - ontbreekt nog, schrijft hij in zijn inleiding⁵⁷⁾. In het recente werk van Brault wordt de Middelnederlandse tekst in het geheel niet genoemd⁵⁸⁾.

Uit deze omstandigheden valt de taak die ik mij met dit boek heb gesteld, gemakkelijk af te leiden. Vóór alles is een teksteditie nodig waarin de Middelnederlandse resten betrouwbaar ter beschikking worden gesteld. Alleen een diplomatische editie, waarin de tekst gepresenteerd wordt precies zoals die in de bron staat, kan in die behoefte voorzien. Ik heb gekozen voor een synoptische editie van alle bronnen (behalve VbB waarvan de tekst zeer sterk overeenkomt met die van VbA) naar het model van de Reinaert-editie van Hellinga en de Karel ende Elegast-editie van Duinhoven⁵⁹⁾. Een moeilijkheid bij deze presentatie is in het geval van de Roelantslied-teksten het proza van het volksboek Droefliken strijt, want dat correspondeert bijna nergens woordelijk met de overige bronnen. Daarom is het proza, dat ook niet tot de Roelantslied-stof in engere zin behoort, niet in het synoptische deel van de editie opgenomen maar daar áchter, afzonderlijk diplomatisch uitgegeven.

Op grond van de editie kunnen de Middelnederlandse teksten

56) Van de Duitse vertaling bestaat een goede moderne editie: Pfaffe Konrad, Das Rolandslied. Hrsg. von C. Wesle. Zweite Aufl. bes. von P. Wapnewski. Tübingen, 1967. De voornaamste studies uit de laatste tijd over Konrads Rolandslied worden vermeld in J.J. Duggan, A Guide to Studies on the Chanson de Roland. London, 1976. De standaardeditie van de Noorse vertaling, die deel uitmaakt van de omvangrijke Karlamagnús saga is nog steeds Karlamagnús saga ok kappa hans. Ed. C. Unger. Christiania, 1860. Van het Chanson de Roland-gedeelte daarin bestaat een vertaling in modern Frans in de studie van P. Aebischer, Rolandiana borealia. La saga af Runzivals bardaga et ses dérivés scandinaves comparés à la Chanson de Roland. Lausanne, 1954. De studie van Aebischer is niet door iedereen met instemming ontvangen, zie bijvoorbeeld E.F. Halvorsen, The Norse Version of the Chanson de Roland. Kopenhagen, 1959. Een volledige vertaling in het Engels is bezig te verschijnen: Karlamagnús saga. The Saga of Charlemagne and his heroes. Transl. by C.B. Hieatt. Toronto, 1975-....... dln. [De delen I en II met de branches I-IV zijn al verschenen.]

57) La Chanson de Roland. Ed. C. Segre. Milano-Napoli, 1971. p. XVII.

58) The Song of Roland. Ed. G.J. Brault. University Park - London, 1978. 2 dln.

59) Van den vos Reynaerde. Diplomatisch uitgegeven naar de bronnen vóór het jaar 1500 door W. Gs Hellinga. Zwolle, 1952. Dl. I, Teksten [nog niet verder verschenen]. Karel ende Elegast. Diplomatische uitgave van de Middelnederlandse teksten en de tekst uit de Karlmeinet-compilatie bezorgd door A.M. Duinhoven. Zwolle, 1969. 2 dln.

[p. 15]

worden bestudeerd in het licht van het internationale onderzoek. Die editie kan met zijn synoptische presentatie van de verschillende teksten echter licht de suggestie wekken dat de Middelnederlandse bronnen alle van dezelfde soort zijn. Dat is geheel onjuist; zij vormen een heterogene groep. Vier perkamenten handschriftfragmenten (B, H, R en Ro), waarvan er één (R) zoek is, zijn de oudste resten. Dan is er een aantal bladen van een papieren codex (L), die omstreeks 1500 gedateerd wordt, en als jongste uitlopers van de Nederlandse tak beschikken we over twee zestiende-eeuwse drukken (VbA en VbB). Als we aannemen dat de vertaling uit het Frans in het begin van de dertiende eeuw is gemaakt⁶⁰⁾ dan bestrijkt de geschiedenis van het Roelantslied in onze letterkunde een periode die gelijk is aan die van de Tachtigjarige Oorlog tot heden. Ik heb voor de behandeling van die lange geschiedenis gekozen voor een ‘omgekeerd chronologische volgorde’, met etappes die begrensd worden door de overgeleverde handschriftelijke en gedrukte bronnen en door de (niet overgeleverde) vertaling. De laatste etappe - die dus het eerst aan de beurt komt - wordt dan gevormd door de twee volksboeken uit de zestiende eeuw (hoofdstukken II, III en IV). Zij bevatten, zoals te verwachten valt aan het eind van de traditie, een sterk veranderde versie van het verhaal. De papieren fragmenten L, die maar weinig ouder zijn dan de drukken, staan aan het eind van de tweede etappe, die begint bij de vier perkamenten fragmenten uit de veertiende eeuw (hoofdstuk V). In het laatste hoofdstuk (VI) wordt de oorsprong van de Middelnederlandse traditie besproken en de relatie van de hypothetische vertaling tot de traditie van het Chanson de Roland. Het zal blijken dat het Roelantslied in de loop der eeuwen sterk veranderd is; elk tijdperk heeft door toedoen van kopiïsten en zetters en soms ook van bewerkers, zijn sporen achtergelaten. Dit veranderingsproces kan het best duidelijk gemaakt worden door een behandeling in omgekeerd chronologische volgorde. Aan het eind van het boek, wanneer toevoegingen en wijzigingen van de latere

60) De datering van het oorspronkelijke Middelnederlandse Roelantslied is niet bekend. Terminus post quem is de datering van de ‘Version d'Oxford’, omstreeks 1100; terminus ante quem is de datering van de oudste handschriftfragmenten, tweede helft veertiende eeuw. Op grond van verwijzingen naar het verhaal in andere Middelnederlandse teksten en op grond van formele kenmerken (o.a. de versbouw) wordt door de meeste deskundigen een datering aan het eind van de twaalfde of het begin van de dertiende eeuw voorgesteld. Van Mierlo kiest voor de twaalfde, ‘misschien zeer vroeg in de XIIe eeuw’, vgl. noot 32.

[p. 16]

etappes zijn afgepeld, als de schillen van een ui, krijgen we zicht op het oorspronkelijke Roelantslied, dat een rol behoort te spelen in de internationale traditie van het Chanson de Roland. Maar voordat deze etappe-gewijze behandeling begint geef ik een overzicht van het materiaal waarover we voor onze kennis van deze traditie beschikken.