Ridder metter swane

[p. 166]

IV. Overzicht van de literatuur betreffende het volksboek en de sage van den zwaanridder.

Onderstaande lijsten maken geen aanspraak op volledigheid. Er moest een keuze gedaan worden uit de vrij omvangrijke literatuur.

A. Het Volksboek.

L.A.J.W. baron Sloet, Mededeeling omtrent een hs. te Nijmegen over den Ridder met den zwaan, in Versl. en Meded. der Kon. Akademie v. Wetenschappen te Amsterdam. Afd. Letterkunde, XII (1869) 253-260. (Een Latijnsche tekst der Beatrix-redactie 257-260).

L. Ph. C. van den Bergh, De Nederlandsche Volksromans. Amst. 1837 (blz. 23-29).

G.D.J. Schotel, Vaderlandsche Volksboeken en Volkssprookjes. Haarlem 1872-1874 (II 44-53, 312).

Fragment van eene zestiendeeuwsche uitgave van het volksboek van den Ridder metter zwane, uitgegeven door W. de Vreese, in Tschr. v. Ned. taal- en letterkunde XIV (1895) 38-52.

E.H. van Heurck, Livres populaires et livres d'école flamands in 4^o, in De Gulden Passer. Nieuwe Reeks. IV (1926) 155-293 (p. 179-184).

B. De Fransche Chevalier au Cygne.

Johannes de Alta Silva, Dolopathos sive de rege et septem sapientibus. Ed. Hermann Oesterley. Strassburg 1873 (s. 73-79); ed. A. Hilka. Heidelberg 1913.

Bar. de Reiffenberg, Le Chevalier au Cygne et Godefroy de Bouillon. I. Bruxelles 1846 (p. 1-142). Op pp. CXL-CLIX der Introduction geeft De Reiffenberg een groote lijst van hss. van het gedicht, zoowel van die in verzen als van die in proza.

La chanson du Chevalier au Cygne et de Godefroid de Bouillon, publiée par C. Hippeau. Paris, I 1874, II 1877.

[p. 167]

H.A. Todd, La naissance du Chevalier au Cygne ou les Enfants changés en Cygnes. French poem of the XII^th Century, published for the first time, together with a prose version, from the mss. of the National and Arsenal Libraries at Paris. With Introduction, Notes and Vocabulary. Baltimore, The modern Language Association, 1889.

The romance of the Cheuelere Assigne, re-edited from the unique manuscript in the British Museum, with a Preface, Notes and Glossarial Index, by Henri H. Gibbs. London 1868 (Early English Text Society. Extra Series, N^o. VI). Voor de Roxburghe Club reeds uitgegeven door E.V. Utterson. London 1820.

Middelnederlandsche epische Fragmenten, met aanteekeningen uitgegeven door G. Kalff. Gron. 1886 (blz. 250-260).

Gran Conquista de Ultramar (einde 13^de eeuw). Ed. Pascual de Gayangos. Madrid 1858 (p. 251 vv.).

E. Maxorriaga, La legenda del caballero del cisne. Transcripcion del códice de la Biblioteca Nacional 2454. I. Texto. Madrid 1914.

C. Zwaanridderverhalen, die in mindere of meerdere mate afwijken van de Fransche Chansons du Chevalier au Cygne.

Helinandus, monnik in Froidmont (bij Beauvais), gaf in zijn Chronicon van omstreeks 1200 in l. IV een kort verhaal van den Zwaanridder, ten bewijze dat uit de verbinding van een boozen geest met eene aardsche vrouw kinderen kunnen voortspruiten. De redactie van Helinandus is slechts bekend geworden door Vincentius van Beauvais' Speculum Naturale l. II (III), c. 127. Het British Museum bewaart echter in zijne Cott. Bibl., onder Claudius B IX, een veertiendeeuwsch afschrift van l. I-XVI van Helinands kroniek, zoodat daar de oorspronkelijke lezing nog kan worden gevonden. Zie over deze redactie J.F.D. Blöte, in Zeitschr. f. deutsches Altertum u.d. Litt. XLII (1898) 6-8.

In Wolfram von Eschenbach's Parzival, str. 824-826 (omstreeks 1210).

[p. 168]

Konrad von Würzburg's Schwanritter (omstreeks 1280). Edd. o.a. van Edw. Schröder. Berlin 1925.

Lohengrin (omstreeks 1290). Ed. van H. Rückert. Quedlinburg en Leipzig 1858. Een vroegere, thans verouderde editie van Joseph Görres. Heidelberg 1813.

De sage van Brabon Silvius, den Brabantschen Zwaanridder (omstreeks 1325). Zie Blöte, in Verhand. d. Kon. Akad. v. Wetenschappen te Amsterdam. Afd. Letterkunde. Nieuwe Reeks V 4. Amst. 1904.

De Zwaanridder der Heeren van Arkel (15^de eeuw). Zie Blöte, in Zeitschr. f. deutsches Altertum u.d. Litt. XLVIII (1907) 371-399.

De Kleefsche Zwaanridder. In Gert van der Schuren's Clevische Chronik (c. 1474), uitgegeven door R. Scholten. Cleve 1884 (blz. 42-45).

De Reiffenberg geeft, a.w. 147-226, in de Appendices, nog eenige andere oude variaties.

Bilderdijk's romance Elius (Dichtw. I 16-54).

R. Wagner's Lohengrin.

D. Verzamelwerken, waarin de sage in verschillende vormen of in een enkelen vorm wordt naverteld.

Brüder Grimm, Deutsche Sagen. Uitgaven van 1816, 1818, 1891, 1905 (de nrs. 533-539).

J.W. Wolf, Niederländische Sagen. Leipzig 1843 (de nrs. 23, 51, 61, 62, 115, 117).

J.W. Wolf, Nederlandsche Volksoverleveringen. Groningen 1844-1846 (blz. 99-102, 192-218, en 94-99).

A. de Cock en Is. Teirlinck, Brabantsch Sagenboek. Gent 1912 (III 7-31).

S. Baring-Gould, Curious Myths of the Middle Ages. New Ed. London, New York, Bombay, 1897 (p. 579-603).

H.A. Guerber, Myths and Legends of the Middle Ages. London 1909 (p. 268-272). Zeer willekeurig samengesteld verhaal.

[p. 169]

E. Samenvattende behandelingen en overzichten.

L. Ph. C. van den Bergh, a.w.

F.J. Mone, Uebersicht der niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit. Tübingen 1838 (s. 70-72, 114-115, 121).

Ph. Blommaert, in Belg. Museum III (1839) 265-275.

De Reiffenberg, a.w. (de Introduction).

W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche dichtkunst. Amsterdam 1851 (I 112-120).

G.D.J. Schotel, a.w.

W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. 3^de druk. Gron. 1884 (I 33-37, 401).

G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. I. Gron. 1906 (blz. 11-12, 337-339); II. Gron. 1907 (blz. 401).

O. Wattez, De Sage van den Zwaanridder, in Versl. en Meded. d. Kon. Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde. 1907, 199-226.

R. Pestalozzi, Geschichte der deutschen Lohengrinsage, in Neue Jahrbücher für das klassische Altertum, Geschichte und deutsche Literatur. XXIII (1909) 147-158.

J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde. 2^de druk. I. Haarlem 1922 (blz. 345-349).

F. Studies, die de verschillende redacties der sage tot onderwerp hebben.

De Reiffenberg, a.w. (de Inleiding).

F. Blondeau, La légende du Chevalier au Cygne, in Revue de Belgique, XXXVIII en XXXIX.

Paulin Paris, Le Chevalier au Cygne etc., in Histoire littéraire de la France XXII (1852), 350-402 (vooral van 388 af: vergelijking der hss.).

W. Golther, Die Lohengrinsage, in Romanische Forschungen V (1889) 103-136.

G. Paris, in Romania XIX (1890), 314-340 (behandelt de vier redacties der Zwaankinderen).

[p. 170]

G. Paris over de Gran Conquista de Ultramar, in Romania XVII (1888) 513-541, XIX (1890) 562-591, XXII (1893) 345-363.

H. Pigeonneau, Le cycle de la Croisade et de la famille de Bouillon. Saint-Cloud 1897 (vooral van p. 119 af).

G. Busken Huet, Sur quelques formes de la légende du Chevalier au Cygne, in Romania XXXIV (1905) 206-214.

G. Busken Huet, De Zwaanridder en zijn moeder, in De Gids 1906, II 415-440.

J.F.D. Blöte, in Zeitschr. f. romanische Philologie XXVII (1903) 1-24 (over de Gran Conquista, in verbinding met de Zwaanriddersage).

M. Kawczyński, Der Schwanritter. Französische Dichtung aus dem XII. Jhd., in Verbinding met den anderen Chansons de geste, welche sich auf den ersten Kreuzzug beziehen. Zweiter Teil: La Chanson du Chevalier au Cygne et de Godefroid de Bouillon. - Een uitvoerig résumé dezer studie in Anzeiger der Akad. d. Wissenschaften in Krakau. Hist.-phil. Classe. Krakau 1902 (s. 25-42).

G. Oorsprong der Sage. Oorsprong en ontwikkeling der Zwaanriddertraditie in verschillende families.

Fr. v.d. Hagen, Die Schwanensage. Berlin 1848.

Wilhelm Müller, Die Sage vom Schwanritter, in Germania I (1856) 418-440.

J.F.D. Blöte, Der historische Schwanritter. I, in Zeitschr. f. rom. Philol. XXI (1897) 176-191; II, in a.w. XXV (1901) 1-44. Zie hierover G. Paris, in Romania XXVI (1897) 580-582 en XXX (1901) 444.

G. Poisson, L'origine celtique de la légende de Lohengrin, in Revue celtique XXXIV (1913) 182-202. Ook afzonderlijk verschenen, Paris 1914. De schrijver sluit aan bij een vroegere opvatting van Blöte, door dezen o.a. uitgesproken in De Gids 1894, IV 68-95.

A. Krüger, Der Klevische Schwanenritter, in Berichte des Freien Deutschen Hochstiftes Frankfurt am Main. Neue Folge, XII (1896) 91-102.

[p. 171]

J.F.D. Blöte, Das Aufkommen des Clevischen Schwanritters, in Zeitschr. f. deutsches Altertum u.d. Litt. XLII (1898) 1-53.

J.G. Talen, Iets over de Zwaanridder, in Taal en Letteren VIII (1899) 287-294.

J.F.D. Blöte, Der Ursprung der Schwanrittertradition in englischen Adelsfamilien, in Englische Studien XXIX (1901) 337-368.

J.F.D. Blöte, De Brabantsche Zwaanridder, in Taal en Letteren XII (1902) 1-25.

J.F.D. Blöte, Das Aufkommen der Sage von Brabon Silvius, dem brabantischen Schwanritter, in Verh. d. Kon. Akad. v. Wetenschappen te Amsterdam. Afd. Letterkunde. Nieuwe Reeks. V 4 (1904).

J.F.D. Blöte, Die Arkelsche Schwanrittersage, in Zeitschr. f. deutsches Altertum u.d. Litt, XLVIII (1907) 371-399.

H. Studiën betreffende enkele punten.

Ferd. Lot, Le mythe des enfants-cygnes, in Romania XXI (1892) 62-67 (vergelijking met een Iersche legende).

G. Paris, in Romania XXX (1901) 404-409 (over Nijmegen en Mainz in de Sage van den Zwaanridder).

J.F.D. Blöte, Mainz in der Sage vom Schwanritter, in Zeitschr. f. rom. Philol. XXVII (1903) 1-24.

Maria Einstein, Beiträge zur Ueberlieferung des Chevalier au Cygne et des Enfances Godefroi, in Roman. Forschungen XXIX (1901) 721-763. De schr. toont aan dat het gedicht van den Chevalier au Cygne moet zijn ontstaan tusschen 1170 en 1192, en vermoedelijk gemaakt is door een monnik of clerc, die in de streek van St.-Quentin woonde.

Otto Rank, Die Lohengrinsage. Ein Beitrag zu ihrer Motivgestaltung und Deutung. Leipzig u. Wien 1911.

A. Kluyver, Bilderdijk's afstamming van den Zwaanridder, in De nieuwe Taalgids XI (1917) 179-187.

H. Sparnaay, Verschmelzung legendarischer und weltlicher Motive in der Poesie des Mittelalters. Groningen 1922. Viertes Kapitel. Der Schwanritter (s. 135-143). De schr. wijst op sagenmotieven, die ook

[p. 172]

elders herhaaldelijk voorkwamen en die waarschijnlijk hebben meegewerkt aan de verdere ontwikkeling van de historische kern.

I. Curiosum.

A. Fr. Le Paige, Histoire de l'ordre héréditaire du Cigne, dit l'Ordre Souverain de Clèves. Bâle, I 1780, II 1782. Eene uitgave van 1779 noemt als auteur M. le Comte de Bar en geeft als drukplaats Nivelles aan.

Fr. v.d. Hagen kende een uitgave van 1790 door W. Comte de Bar, verschenen in Bazel en Kleef. Zie over Le Paige: De Reiffenberg, a.w., p. XXXIII; V.d. Hagen, Die Schwanensage, s. 63.

Of het Nederlandsche volksboek van den Ridder metter Swane, gelijk vele andere dergelijke, de verkorte prozabewerking is van een Middelnederlandsch gedicht, dan wel de vertaling van een Franschen (proza)tekst blijft nu nog te onderzoeken. Immers van de hierboven, onder B vermelde, laatstelijk door Kalff uitgegeven fragmenten van een Mnl. gedicht zegt deze (a.w. 255): ‘Geen der fragmenten behoort tot de eigenlijke geschiedenis van den Ridder met den Zwaan; alle hebben zij betrekking op het daarmede verbonden verhaal van den eersten kruistocht... Eene vergelijking met het bekende Volksboek baat ons hier niet, daar dit slechts de geschiedenis van Helias (de kern van het verhaal) behandelt’. Dat in die fragmenten ook de in het volksboek voorkomende namen Cornubrant (Vb.: Cormunerant), Baudewijn en Eustaes (aldus toch zeker in vs. 116 te lezen), benevens een abt (van St.-Truyen?), voorkomen bewijst natuurlijk weinig of niets. In allen gevalle schijnt eene nauwere betrekking tusschen het Nederlandsche volksboek en een Franschen (proza)tekst gansch niet onmogelijk. Nader onderzoek zij aan anderen overgelaten.

Hier kan ook niet worden uitgeweid over de vele (sprookjes)-motieven, de trekken en de namen, die de historie van den Ridder metter Swane gemeen heeft met andere middeleeuwsche verhalen, als b.v. de geschiedenis van Griseldis, de legende van Sinte Cunera,

[p. 173]

het ‘abel spel’ van Esmoreit (verg. hier Esmeri?) enz.: de booze schoonmoeder, het uitzenden van een jager met bevel om kinderen te dooden, het te vondeling leggen in een bosch, de heremiet enz. Evenmin over de Middelhoogduitsche gedichten van den Zwaanridder (Lohengrin) en de moderne wederopstanding van dien Zwaanridder in Wagner's muziekdrama. Ten slotte zij hier slechts even gewaagd van Bilderdijk's gewaande afstamming van den Zwaanridder, die hem zijne romance Elius in de pen en aan zijn oudsten zoon dezen naam gaf.

Doch enkele, door Dr. Boekenoogen opgeteekende, vermeldingen van het verhaal (zeker wel altijd naar het telkens herdrukte, veel verspreide volksboek) in de latere Nederlandsche literatuur - naast deze talrijke, hierboven denkelijk niet eens volledig opgenoemde herdrukken de blijken der tot in de 19^de eeuw voortdurende populariteit van het verhaal - mogen hier een plaats vinden.

Een der oudste is zeker wel de hierboven, blz. 141, reeds vermelde in het ‘rijerster (register) van alle die boecken’ van den landbouwer Cuyck (uit Het Bilt, in Friesland, 1608), door Mej. R. Visscher uitgegeven in De Tijdspiegel, 1902 III 411-424 (blz. 414: ‘een (hijstorije) vanden redder metter swanen’).

In een curieuse (ten deele waarschijnlijk verzonnen) lijst van boeken, die ‘Mercurius, syne Bibliotheecq willende zuyveren van onnutte Boeken, heeft .... doen verkopen’, voorkomende in H. Doedyns, Haegse Mercurius, 30 July 1698, blz. 1, wordt ook genoemd: ‘De Galanterien van den Ridder met de Swaenen’.

W. van Focquenbroch, Alle de Werken (ed. 1698) I 2 vermeldt de volgende volksboeken:

Gy die zo menig schoon Historie
Doorzocht hebt, deur, en weder deur;
En die schier heel kend per memorie
Van Floris, en van Blanche Fleur,
En van de Ridder met de Zwaanen,
Van Orsson en van Valentyn,
En tagtig diergelyke Haanen,
Daar tachtig Boeken vol van zyn enz.

[p. 174]

In de ‘Lyste van Rariteyten, die verkocht sullen worden enz.’ (1706) II 42 wordt onder een aantal personen met gefantaseerde betrekkingen ook genoemd ‘Lancelot van de Meere, Matabrune’ enz.

In den achter dit boek gedrukten ‘Staat en Inventaris van de Nalatenschap van Don Gio dy Straatslypio y Pluggio’ 33 vlg. wordt mede vermeld: ‘Het Complimenteer-boek van Oursson en Valentijn, opgedragen aan de Ridder met de Swaan, alias Cornelius Olor’ enz.

Bij Van Effen, Holl. Spect. IX 29 (26 Febr. 1734) staat: ‘Ik moest lachen, toen ik hem (een student) Heleenam in de plaatse van Hélenam hoorde zeggen; vaststellende, dat hem de Historie van De schoone Heleena, van den Ridder met de Zwaan, Ourson en Valentyn, &c.: beter bekend waaren, dan de wetten van de Latynsche versificatie’.

De Marsdrager, of Nieuwe Tover-lantaren (ed. Kannewet, 1754), 77 vermeldt onder de door ‘een Vryer’ van zijn oom (een schepen en turfboer te Harleveen) geërfde boeken, o.a.: ‘De Ridder met zijn Zwaentje’.

In ‘De Wonderlyke Avantuurlyke Historie van den edelen vailjanten ridder, Oerson Scroblaryn van Troja’ (een door Le Francq van Berkhey zonder zijn naam uitgegeven pamflet tegen de Patriotten), blz. 62, worden - wederom, evenals in het vorige citaat, naast Ourson en Valentijn - genoemd ‘De Ridders (sic) met de Zwaanen’.

Ten slotte het gewag van ‘De Ridder van de Zwaan’, in een lied ‘Het leestertje’, in ‘Het vermakelyke kind, zingende by zyn Kooitje enz.’ (1790): ‘En het sprookje van 't rood Kousje, Met de Ridder van de Zwaan, Kogt ik van het ouwe smousje: 't Kwam me op geen twee blanken aan’. Hetzelfde in Stichter's Enkhuizer Almanak 1796, blz. 9.