De Revisor. Jaargang 30

[p. 73]

Sybren Polet
Ander proza^*

In het essay van Marc Knegting, dwb april 2002, wordt enigszins uitvoerig ingegaan op Ander proza. Bloemlezing uit het Nederlandse experimenterende proza van Theo van Doesburg tot heden (1975), verschenen in 1978. Hierin werd werk opgenomen van negentien Nederlandse en Vlaamse schrijvers van onconventioneel, experimenteel of modernistisch proza. Om een perspectief te kunnen trekken wil ik eerst - en voor het eerst - mijn ervaringen met de publicatie van dit boek geven en de situatie schetsen waarin het verscheen.

Na een periode waarin de tijdgeest het experiment min of meer gunstig gezind was, was een restauratie op gang gekomen die experimenterend proza - en in toenemende mate ook de experimentele poëzie - benoemde als ‘de nieuwe wartaal’, ofwel helemaal niet noemde. Om kort te gaan, de positie van dit proza werd al benarder en het werd steeds nadrukkelijker gemarginaliseerd. Om enig tegenwicht te bieden stelde ik voor een bloemlezing uit dit proza samen te stellen om het te consolideren en wat meer onder de aandacht te brengen; ik dacht daarbij ook aan het effect van Paul Rodenko's befaamde Nieuwe griffels, schone leien, dat de experimentele poëzie in Nederland had geïntroduceerd. Ik besprak het plan met Jacq Vogelaar, die het een uitstekend idee vond. Ook de titel Ander proza viel in goede aarde. Daarna legde ik de opzet voor aan de geselecteerde schrijvers-in-leven en zonder uitzondering juichte iedereen het initiatief toe; allen mochten bovendien binnen een bepaald aantal pagina's de eigen bijdragen kiezen, al of niet uit door mij voorgestelde werken. De titel Ander proza was gekozen omdat deze minder pretentieus en ‘aanstootgevend’ was dan experimenteel of modernistisch. Ik dacht toen ook aan de destijds bij ons bekende Zwitserse bloemlezing Poésie à l'écart, Poésie der Abseitigen.

Nog voor het boek verschenen was rezen de eerste bezwaren, onder anderen bij Vogelaar, duidelijk geëntameerd en aangevuurd door Cyrille Offermans. Ik zou dit proza met ‘mijn’ bloemlezing marginaliseren en nóg meer weerstand opwekken. Vrij snel drong het tot me door dat het een verloren zaak was. En dus gebeurde wat voorspeld was. En zo zou de stemming blijven en zo zou het project de literatuurgeschiedenis ingaan: ik had dit proza gemarginaliseerd, ik was de schuldige. Dat dit proza al lang marginaal was werd door iedereen vergeten; wie kon nam afstand. Ieder voor zich, zoals een redacteur van De Bezige Bij het formuleerde en voorschreef. Elkaar aanmoedigen was verleden tijd.

Daar alle negativisme zich op mijn persoon ontlaadde - niet alleen in de pers - kwam

* Lezing gehouden voor stichting Perdu op 29 november 2002.

[p. 74]

het op den duur zo ver dat De Bezige Bij mijn werk niet langer wilde uitgeven; bijna alle nog leverbare boeken werden verramsjt, als ik mij goed herinner zeven of acht in getal.

De kritiek haakte op de algemene afkeer van alle afwijkende geschrijf maar al te graag in en na het eerst af te kraken werd het nu doodgezwegen, wat veel effectiever was: discussie ongewenst, dit werk mocht er heel eenvoudig niet zijn. Iemand als Arnold Heumakers bijvoorbeeld schreef in de Volkskrant dat bij hem Ander proza ongelezen in de kast verdween.¹ En ik herinner me dat Gerrit Komrij, het huidige Sufferdje des Vaderlands, eens honend opmerkte dat ik tegen de stroom inging, want dat hoorde niet. En plotseling bleek ik geen tegenstanders, maar vijanden te hebben, volgens H.C. ten Berge zelfs ‘vele vijanden’. Ik heb het gemerkt en dat louter en alleen vanwege het hebben van een bepaalde literatuuropvatting, niet een politieke!

Ik ben hier enigszins uitvoerig op ingegaan omdat het geval exemplarisch is. Het gaat hier namelijk niet om de een of andere expliciete of geïmpliceerde ideologie, maar om cultuur in het algemeen, en het toont de grenzen die aan het toelaatbare van een afwijkende poëtologie gesteld worden. De literaire kritiek speelt hier wel degelijk een meebepalende rol; over andere elementen die in het geding zijn aanstonds. De cultuur en de culturele poëtica-in-brede-zin betreffen in het bovenstaande geval: het al of niet hebben van nieuwsgierigheid, ontdekkingslust, experimenteerlust; zin hebben voor het onbekende, het onverwachte; het aanvaarden van onzekerheden en onbepaaldheden, enzovoort.

Is een cultuur, een literatuur die deze dingen beoogt ongewenst, dan geraakt ze in een benarde positie. Want er zijn welwillende en ter zake kundige critici nodig om het werk in te bedden en te presenteren, er zijn welwillende lezers nodig en er zijn boekhandelaren nodig die hun plankruimte ter beschikking willen stellen - en ten slotte zijn er uitgevers nodig die niet-rendabele literatuur willen blijven uitgeven. Zo niet, dan blijf je als schrijver nergens, ook al bestaat er een Fonds voor de Letteren dat schrijvers subsidieert en een Literair Produktiefonds dat incidentele werken subsidieert. In de jaren zeventig al - dus in een tijd dat ook het Fonds voor de Letteren zijn beslag kreeg door het ijveren van een actiecomité van schrijvers - gingen we ook nadenken over een situatie zoals ik die hierboven schetste, en daarbij ging het om alle moeilijk verkoopbare literatuur, poëzie, essayistiek, niet alleen om experimenteel proza. We voorzagen de wenselijkheid van een garantiesubsidie voor alle categorieën literatuur die het nodig hadden - onder anderen Vogelaar en ik zaten in het actiecomité - en dat betekende in feite: het onttrekken van literatuur aan het marktmechanisme.

Natuurlijk kwam het er niet van en de directeur van De Bezige Bij, destijds een schrijverscoöperatie, voelde er niets voor een gesubsidieerde uitgeverij te leiden. Anderen evenmin. Maar ondertussen zijn we wel beland in een situatie dat de meeste boeken weinig verkopen, niet een minderheid. Was vroeger de vuistregel: 10% maakte veel winst,

1 Bij alle verzet tegen ‘ander proza’ werd de term ook door tegenstanders decennialang gebruikt ‘bij gebrek aan beter’. Zo'n onzinnige term was het dus ook weer niet.

[p. 75]

20 à 30% bedroop zichzelf, de rest kostte geld. Nu is de verdeling: 10% verkoopt zeer goed, de rest niet of weinig, aldus Anthony Mertens in een gesprek.

De vraag die mij voor vanavond gesteld is, luidt: wat is er sinds de jaren zeventig met mijn ideologiekritiek gebeurd? Antwoord: wat de literatuur betreft niets. In de literatuur speelt ideologie geen primaire, wezenlijke rol. Links of rechts bepalen niet je poëtologie.² Poëtologie bepaalt welk soort vormgeving je kiest, welk vormprincipe, welke structuur, welke procédés en kunstgrepen; de thematiek kan zich naar een bepaalde politiek-sociale voorkeur richten, maar op de vormgeving komt het aan. Al is het ook weer niet zo, zoals het moderne adagium luidt, dat het er niet toe doet wát je zegt, maar hoe je het zegt. Het gaat erom hoe je wat zegt, en soms wanneer.³

Overigens geniet vormgeving, en vooral een complexe, experimentele of, algemener, een van standaardmodellen afwijkende vorm, bitter weinig belangstelling in de kritiek. Het verhaal, de psychologie, naturalistische natuurlijkheid is wat telt, nog steeds of opnieuw. En daarbij speelt literatuurpolitiek wél een beslissende rol en volgens deze wordt dan geselecteerd. Zo leggen Trouw en Vrij Nederland het afwijkende meestal gewoon naast zich neer. Om een persoonlijk voorbeeld te geven: van mijn laatste zeven literaire werken werd er in Trouw niet een besproken en in Vrij Nederland alleen De hoge hoed der historie, een boek vol verhalen, maar hier en elders werd aan de vele intertekstuele en historisch-modernistische procédés geen woord gewijd. En zo is ook de algemene tendens. En opnieuw vallen termen als ‘élitair’ en subsidie-proza voor vormen van cultuur en literatuur die ‘de mensen’ niet aanspreken en die dus ongewenst zijn. Terwijl cultuur en literatuur er bij uitstek zijn om nieuwe gebieden te exploreren, nieuwe vormen, existentiemodellen, wijzen van ‘indirecte communicatie’ uit te vinden - de laatste term is van Kierkegaard -, kortom uit een medium, uit de taal te halen wat er aan mogelijkheden en virtualiteiten in zit. Althans, dat is mijn poëtologie.⁴

Wat de literatuur aan mogelijkheden te bieden heeft is bij lange na nog niet allemaal verkend. En wat de taak van de politiek zou kunnen zijn, is om de dingen die ik hierboven genoemd heb veilig te stellen en te bevorderen; een kwestie van cultuurpolitiek dus, waarbij ik niet kan laten op te merken dat de terreur van het goede gemiddelde minstens zo groot is als die van de slechte smaak of geen smaak: binnen zekere grenzen mag je best je boekje te buiten gaan, maar vooral niet ‘een brug te ver’, zoals ik eens te horen kreeg: het mag wel anders, maar niet te anders.

Veelzeggend is natuurlijk dat juist dit soort literatuurpolitici er als de kippen bij is om ieder vormexperiment binnen de kortste keren als ‘verouderd’ te benoemen, als achterhaald - ‘het is al eens gedaan’ -, of men ‘herhaalt zichzelf’. Terwijl de meer conventionele vormen blijkbaar nooit verouderen en eindeloos herhaald kunnen worden. Maar een feit is dat juist nieuw aangeboorde (schrijf)procédés het zogenaamd ‘inhoudelijke’ kun-nen beïnvloeden en het gebruikte (taal)materiaal mee kunnen bepalen. In die zin

2 Er is in de jaren zestig wel eens gedacht dat experimentele schrijvers en dichters links waren; vaak/soms waren ze het wel, anderen weer niet: om maar enkele grote namen te noemen: T.S. Eliot, de latere Dos Passos, Pound, Faulkner waren het zeker niet.

3 Opmerkelijk: wanneer een experimentele literaire vormgeving verdedigd wordt, moet er altijd nadrukkelijk bij gezegd worden dat men niets tegen traditioneler werk heeft, terwijl het omgekeerde nooit gezegd wordt. Bovendien is het soms zo dat de historische buitenlandse avantgarde wel geaccepteerd wordt en de eigen recentere niet. Idem met intertekstualiteit en postmodernisme.

4 Literatuur is geen leugenachtig medium, zoals, ook door schrijvers zelf, nog al eens wordt beweerd. ‘Dichters liegen de waarheid.’ Onjuist. Waarheid in de literatuur is geen passend begrip. In een illusionerend medium als de literatuur bestaan alleen (literaire) werkelijkheden, waarwerkelijkheden. Alleen weerlegbare feiten erin kunnen onwaar zijn, in buitenwereldse zin.

[p. 76]

is het ‘medium’ wel degelijk min of meer of mede de ‘message’.

En ten slotte, laten we niet vergeten dat ook de wetenschap een ál fictiever, fictioneler karakter krijgt, van abstracte wiskunde tot quantumtheorie en aan literatuur noties en namen ontleent. En neemt fictionaliteit niet een al groter deel van ons vrijetijdsleven in beslag? Omgekeerd is de schrijver erbij gebaat in brede zin kennis te nemen van de buitenliteraire werkelijkheid, met inbegrip van natuurwetenschappen, nieuwe geestesstromingen en wat er verder aan de hand is.⁵ Literatuur als preferente vorm van intercommunicatie en indirecte communicatie. Dat is en blijft mijn utopie.

5 Intertekstualiteit, het toepassen van mengvormen (andere typen literaire teksten, waaronder historische, alsook niet-literaire teksten in bewerkte of onbewerkte vorm) is nog steeds een van de vruchtbaarste methodes, door het postmodernisme omarmd, maar in feite al veel ouder: klassieke oudheid, Rabelais, Moby Dick, Multatuli, et cetera.
John Dryden (1631-1700): ‘Mere poets are as sottish as mere drunkards are, who live in a continual mist, without seeing or judging anything clearly. A man should be learned in several sciences, and should have a reasonable, philosophical, and in some measure mathematical head, to be a complete and excellent poet...’