De Revisor. Jaargang 30

[p. 116]

Rosita Steenbeek
Stilte

Pieter Jansz. Saenredam
De Sint Antoniuskapel in de Sint Janskerk te Utrecht 1645

Alleen als een schilderij me onmiddellijk raakt zal ik erover schrijven, besloot ik, omdat mijn vader erg ziek was en ik aan niets anders kon denken en eigenlijk nergens anders wilde zijn dan aan zijn ziekbed.

Maar het was een mooi project deze verbintenis tussen schilderen en schrijven. Op weg naar een lezing nam ik de handzame catalogus mee in de trein, in wezen zonder te verwachten dat een kleine reproductie uit die beperkte keus door de bezorgdheid om mijn vader heen zou kunnen breken. Tussen de snaterende medereizigers, gemusiceer en gejengel van telefoontjes, bladerend in het boekje, kijkend naar oude en moderne schilderijen, gebeurde dat toch. Er sprongen zelfs tranen in mijn ogen bij het zien van het verstilde kerkinterieur. De Antoniuskapel van Pieter Saenredam. Het was of ik midden in die herrie de zachte stappen hoorde van de wegwandelende man over de oude zerken. Ik bevond me in die hemelhoge ruimte waar alles verleidt tot inkeer en tot omgang met iets dat groter is dan jezelf. Ik was daar tussen die witte, door het licht bezielde muren en werd, ook door de compositie van het schilderij uitgenodigd neer te knielen bij die kleine menselijke figuurtjes in de verte.

Zo'n emotiegolf overkomt me gemakkelijker bij het horen van muziek of het lezen van poëzie. Bij dit schilderij dacht ik aan de muziek van Bach, emotionerend door de sereniteit en verhevenheid, alsof je het geluid van de eeuwigheid hoort, zoals dit paneel dat laat zien.

Ik nam de catalogus mee naar het ziekenhuis. Mijn vader vond het schilderij erg mooi. Het is gemaakt in de tijd waarin hij zo thuis was.

Thuis wás, moet ik zeggen tot mijn verdriet. Hij is toch nog onverwacht gestorven, in de armen van mijn moeder, mijn zusje en van mij.

Maar ik wilde nog steeds proberen iets te schrijven want het schilderij verscheen regelmatig voor mijn geestesoog, als troostend rustpunt.

Vanzelfsprekend moest ik het in het echt bekijken.

Toen mijn moeder en ik een paar dagen na de begrafenis weer verweesd aan de ontbijttafel zaten, vroeg ik haar of ze zin had met me mee te gaan.

Samen rijden we over deprimerende industrieterreinen die Saenredam gelukkig nooit heeft hoeven zien, naar het depot van het Centraal Museum. Daar leidt een vriendelijke man ons door een labyrint volgepakt met meesterwerken, Van Goghs die op vakantie

[p. 117]

bleken, prille Appels, Van Scorels, naar Saenredam.

Het schilderij is veel kleiner dan ik dacht en ook de kleuren zijn anders dan op de reproductie, maar de sfeer is dezelfde en de ontroering groter.

Saenredam schilderde het in 1645, negen jaar nadat hij de voorstudies maakte. We bewonderen de precisie van zijn penseelstreek, het knappe perspectief, dat zo echt lijkt maar dat sterk blijkt vervormd als je het naast de mathematische tekeningen legt. Het tongewelf is veel langer, de achtermuur kleiner wat het gevoel geeft dat je naar het altaar toegetrokken wordt, maar wat tegelijk de afstand tot het raadsel groter maakt.

Veel attributen die op de tekeningen voorkomen, zijn weggelaten op het schilderij waardoor het strakker en geheimzinniger wordt. Ik moet denken aan het motto van Alberto Moravia, dat de catalogus van een andere tentoonstelling in het Centraal Museum begeleidde: ‘Het inzicht is troebel, het mysterie exact.’

Op een papiertje dat aan het paneel bungelt, lezen we: ‘De Antoniuskapel in de Janskerk te Utrecht. Jan, de naam van mijn vader.’

‘Daar hebben we onze eerste kerkdienst samen bijgewoond,’ zegt mijn moeder.

We besluiten ernaartoe te gaan.

Arm in arm met mijn moeder loop ik door het hart van Utrecht, het decor van haar eerste verliefde jaren met mijn vader waarna er nog zo vele zouden volgen.

De kerk is open. We tonen de koster de reproductie en zeggen dat we de kapel graag in het echt willen zien.

Hij neemt ons mee naar een zijbeuk. De ramen zijn kleiner geworden en op de plek waar de mensen voor het altaar knielden, staan nu jassenrekken. Maar er is meer dat niet klopt. Met de tekeningen uit de grote Saenredamcatalogus ernaast ontdekken we dat de kapel van het schilderij precies aan de andere kant van het middenschip gelegen moet hebben. De ramen zijn dichtgemetseld en daarachter is een nieuwe ruimte, de gebeeldhouwde grafstenen zijn verplaatst, maar de stilte is dezelfde.

Dit is de kerk waar Saenredam zijn schetsen maakte. Dit is de kerk waar mijn ouders zongen, baden en elkaars hand vasthielden.

Hier zit ik nu samen met mijn moeder in de grote stille lege kerk en kijk hoe het licht dat door de hoge vensters naar binnenvalt, de grafstenen die Saenredam al schilderde doet glanzen, en even ervaren we diezelfde troostende vrede.

Dan lopen we, net als de man op het schilderij, weer naar de uitgang, de wereld in.