De Revisor. Jaargang 30

[p. 118]

Menno Lievers
De verleiding van de waarheid

Theo van Rijsselberghe
L'arc en ciel, ca.1892

Wie zijn klassiekers kent weet dat aan de voet van de regenboog een schat verborgen ligt. Alleen Dagobert Duck schijnt er ooit in geslaagd te zijn daar een spade in de grond te steken. Hij is een fenomeen; de regenboog is even ongrijpbaar als de horizon. Je kunt er wel op wijzen, maar ze nooit aanraken.

Net als kleuren zijn de regenboog en de horizon waarnemersafhankelijk. Wanneer we andere ogen zouden hebben, zouden we de werkelijkheid anders waarnemen. Hierdoor kun je je afvragen of de kleuren van de regenboog, en dus de regenboog zelf, eigenlijk wel bestaat als niemand kijkt. Degouve de Nuncques en Van Rijsselberghe schilderen de werkelijkheid zonder een waarnemer af te beelden. Je ziet wat je zien zou, als je daar zou zijn.

‘In feite staat de waarnemer met de zon en het middelpunt van de regenboog op één lijn,’ schrijft het knmi, die dit verschijnsel voor ons nader wil verklaren. Maar dit feit ontgaat ons juist op deze schilderijen. Bestaan er feiten over de regenboog, wanneer die voor zijn bestaan van ons afhankelijk is?

Deze vraag naar de feiten vooronderstelt dat er een verschil is tussen de ware werkelijkheid en de werkelijkheid zoals wij die ervaren. Feiten en kennis horen thuis in de absolute werkelijkheid, zoals die objectief en onafhankelijk van ons bestaat. Daar moeten we ook de waarheid zoeken. Die absolute werkelijkheid is nu eens een Platoonse ideeënwereld - eeuwig, onveranderlijk - volgens bepaalde Oosterse filosofieën een al, een geheel waarin wij als individuen opgaan, dan weer de werkelijkheid zoals die op zichzelf bestaat en ooit door de natuurwetenschappen volledig beschreven zal worden, met behulp van begrippen die wij wel begrijpen, maar die niet van ons afhankelijk zijn.

Wie zich zo door de waarheid laat verleiden, loopt grote kans haar te verliezen. ‘Waarheid’ is misschien wel het helderste begrip dat wij hebben, maar als zij ons dwingt een absolute werkelijkheid aan te nemen, wordt het onduidelijk waarom wij het woord ‘waar’ hier in onze werkelijkheid kunnen gebruiken.

Het ligt immers voor de hand om te beweren dat we uitspraken ‘waar’ noemen, omdat ze de werkelijkheid correct beschrijven. Een ware bewering komt overeen met de feiten. Maar hoe hebben we toegang tot die feiten? Hoe weten we of wat wij bewe-

[p. 119]

William Degouve de Nuncques
L'arc en ciel ca.1910

ren en denken met die feiten overeenkomt? Een feit is een ware gedachte. Een feit is wat een bewering waar maakt. We moeten dus eerst kunnen denken en praten voor we weten wat waarheid is.

Moeten we anders omgaan met de verleiding van de waarheid? Moeten we die verleiding wel buiten ons denken zoeken? Als we niet buiten ons denken kunnen gaan staan om de waarheid te leren kennen, dan moeten we misschien in ons eigen denken op zoek gaan naar de waarheid. Helemaal vreemd is dat niet. De wiskunde is bijvoorbeeld een verzameling uitspraken waaraan mathematici door nieuwe bewijzen te leveren nieuwe waarheden toevoegen. Net zo zouden we een nieuwe waarheid over de werkelijkheid kunnen erkennen, indien die binnen onze theorie over de werkelijkheid kan worden afgeleid of er althans niet mee in strijd is. Zo werken we van binnenuit aan een steeds groter netwerk van overtuigingen dat we over de werkelijkheid uitgooien. ‘Wie Schiffer sind wir, die ihr Schiff auf offener See umbauen müssen, ohne es jemals in einem Dock zerlegen und aus besten Bestandteilen neu errichten zu können.’

Toch blijft het vreemd dat de waarheid van onze gedachten over de regenboog niets met die regenboog zelf te maken zou hebben. De werkelijkheid moet toch ergens contact maken met dat netwerk van ons denken?

De waarheid verleidt ons. Wij willen haar leren kennen, maar zij wijst ons af. Zij laat zich niet vastzetten in de werkelijkheid en zij verstrikt zich niet in het web van ons denken. Misschien is het verstandiger haar af te wijzen, omdat zij, als je goed kijkt, eigenlijk niet zo verleidelijk is. Voor de één is dit waar, voor de ander dat! ‘Truth is what pays!’ De waarheid is een hoer, die haar diensten aanbiedt aan iedereen die de moeite neemt haar naam in de mond te nemen.

Zo goedkoop kom je echter niet aan de waarheid en zo goedkoop kom je ook niet van de waarheid af. Weliswaar gaan er verhalen over haar rond, maar zij legt die naast zich neer, omdat men vroeg of laat toch voor haar moet zwichten.

De waarheid is vaak nutteloos. Wie wil er nu weten hoeveel stippen verf Van Rijsselberghe op dat doek heeft neergezet? Toch is er een waar antwoord op die vraag, maar niemand wil daarvoor betalen. Deze waarheid dient geen doel anders dan zichzelf te zijn.

[p. 120]

Vaak nutteloos, toch is zij tegelijkertijd ons enige wapen om de leugen te ontmaskeren. Niemand laat zich graag voor de gek houden, zelfs niet door zichzelf. De waarheid heeft ons niet nodig, maar wij de waarheid wel.

Wij jagen de waarheid na, omdat zij buiten ons ligt. En dat betekent dat wat wij weten niet hetzelfde is als de waarheid. Het verschil tussen ons beeld van de werkelijkheid en de ware werkelijkheid is onvermijdelijk.

Maar hoe groot is dat verschil? Zal de waarheid ons alleen op afstand verleiden? Zullen we haar nooit eens mogen beetpakken, knuffelen, koesteren, omarmen?

Toch is er hoop waaraan we enig zelfvertrouwen kunnen ontlenen. De wetenschappelijke revolutie van de 17e eeuw heeft onze kennis zo verrijkt en zo gecompliceerd gemaakt, dat die ons voorstellingsvermogen te boven gaat. Geen mens kan meer bevatten wat het volledige beeld van de werkelijkheid is dat de wetenschap presenteert. En komt dat wetenschappelijke beeld van de werkelijkheid niet neer op een absoluut begrip van de werkelijkheid, op een beeld van de werkelijkheid vanuit het niets, zonder waarnemer?

Maar waar blijft de regenboog in die wetenschappelijke werkelijkheid? ‘In feite staat de waarnemer met de zon en het middelpunt van de regenboog op één lijn’, maar als de waarnemer verdwenen is, kan er dan nog een lijn vanuit de zon getrokken worden?

Je kunt natuurlijk de waarnemer beschrijven als een wat ouderwets apparaat dat gevoelig is voor licht van bepaalde golflengtes. Regendruppels zijn rond, dus heeft de breking van zonlicht een boogvorm. Water breekt het licht dat van de zon afkomstig is en door onze dampkring vak op de voor die vloeistof kenmerkende manier, terwijl wit licht uit meerdere kleuren is samengesteld, die ieder een eigen brekingsindex hebben, dus ziet dit apparaat dat wij ‘mens’ noemen, een boogvormige diffractie van zonlicht, bestaande uit lichtgolven met die en die golflengte. Maar is dat spectrum aan lichtgolven nog de regenboog?

We lijken hier op een paradox te stuiten. Aan de ene kant gaat het wetenschappelijke wereldbeeld ons voorstellingsvermogen te boven; aan de andere kant doet het wetenschappelijke wereldbeeld ons voorstellingsvermogen tekort. Als ik alle natuurwetenschappelijke feiten ken over de menselijke waarneming van de regenboog, dan wil ik nog steeds graag zelf een keer die regenboog zien.

Wie de waarheid alleen maar wil bekijken vanuit het niets, zal haar nooit kunnen verleiden, want je doet haar tekort. Als we de verleiding van de waarheid blijven zien als een lokroep uit de verte, en we willen dat die lokroep ook buiten het absolute beeld van de werkelijkheid gehoord en begrepen kan worden, dan moeten we ontkennen dat de wetenschap de enige weg tot de waarheid is.

Zijn er andere toegangswegen tot de waarheid denkbaar? Sommigen denken dat meditatie of religieuze ervaring zo'n toegangsweg is. Van oudsher worstelt de kunst

[p. 121]

met de waarheidsvraag. Maar wat is de verhouding tussen kunst en waarheid, tussen kunst en werkelijkheid? Iemand die vraagt of het waar is dat Odysseus in diepe slaap te Ithaca aan land is gezet, heeft iets niet begrepen. Maar iemand die ontkent dat de Odyssee iets over het menselijk bestaan zegt, is net zo goed iets ontgaan.

Heeft kunst iets met waarheid te maken? Nietzsche beweert van niet: ‘Wir haben die Kunst, damit wir nicht an der Wahrheit zugrunde gehen.’ Gadamer daarentegen schrijft: ‘Daß an einem Kunstwerk Wahrheit erfahren wird, macht die philosophische Bedeutung der Kunst aus, die sich gegen jedes Räsonnement behauptet.’ Hoe moeten en kunnen we hier partij kiezen? Of kunnen we de vooronderstelling verwerpen die Nietzsche en Gadamer lijken te delen, namelijk de gedachte dat kunst ons al dan niet toegang tot de waarheid verschaft, net zoals de wetenschap dat doet?

Stel dat er zo'n toegangsweg zou zijn, dat we door het ervaren van een kunstwerk een diepere waarheid leren kennen; een waarheid die waarnemersonafhankelijk en universeel is. Zijn we dan niet door diepere waarheden op te zoeken het oorspronkelijke gegeven kwijtgeraakt, net zoals we die regenboog verloren in de verklaring van zijn bestaan?

Om recht te doen aan de Wahrheitsanspruch van kunst, kunnen we beter de gedachte opgeven dat we door het ervaren van kunst toegang krijgen tot een diepere werkelijkheid.

Wat dan? Nietzsche gelijk geven? Kunst is toch niet in strijd met de waarheid? Er was laatst iemand die van zichzelf zei dat hij een heer was gebleven en zodoende toonde dat hij geen heer was. Zo zeg je ook niet van jezelf dat je een goed mens bent. Sommige dingen zeg je, andere dingen toon je. Waarheid heeft een nauwe band met waarachtigheid. De manier waarop iemand afscheid neemt van een gestorvene heeft daarom met waarheid te maken. En die verleiding van de waarheid kan niet gevoeld worden in een werkelijkheid zonder waarnemer.

Het begrippenpaar ‘zeggen’ en ‘tonen’ kan gebruikt worden om het verschil in reactie op de verleiding van de waarheid te beschrijven (hetgeen iets anders is dan het te verklaren): de wetenschapper wil de ware werkelijkheid beschrijven - onder woorden brengen, zeggen - de kunstenaar wil de waarheid tonen.

Zo tonen de schilderijen van Degouve de Nuncques en Van Rijsselberghe dat de menselijke stem meer is dan geluidsgolven van een bepaalde frequentie. Wij horen betekenis in een klank. Wij leven in een betekenisvolle werkelijkheid, die we willen duiden. Daarom laten we ons door de waarheid verleiden.

Voor ons bevindt een huis zich niet toevallig op de grens van licht en donker. De lijn die vanuit de zon door het middelpunt van de regenboog op het oog van de onzichtbare waarnemer valt is niet voor niets een dijk, waarop argeloos vee graast, alsof de regenboog niet juichend aan de hemel staat na een straffe stortbui.

[p. 122]

In de puntjes verf van Van Rijsselberghe zien wij een landschap dat door de mens gecultiveerd is, maar niet geschapen. De werkelijkheid was er altijd al, maar heeft dankzij Van Rijsselberghe nu ook de eigenschap dat zij in stippen kan worden afgebeeld.

Degouve de Nuncques toont ons waarom de regenboog aan de klassieken de hoop gaf dat er aan zijn voeten een schat verborgen ligt. En van Dagobert Duck weten we dat die schat de waarheid is.