De Revisor. Jaargang 29

[p. 87]

Bertram Mourits
Lang genoeg een hekel aan gehad
De zegenrijke stilstand van de poëzie

De kudde voort

Kan literaire kritiek een bijdrage leveren aan de vooruitgang in de kunst? Ruim een jaar geleden werd Maarten Doorman aangesteld als bijzonder hoogleraar in de literaire kritiek. Hij aanvaardde zijn ambt met de rede ‘De vrede graast zonder genade’ en hij lijkt te menen van wel.

Wanneer hij de contouren van zijn vakgebied schetst, is hij nog vrij bescheiden. De literair criticus moet de lezer informeren, moet een oordeel uitspreken, dat oordeel ook beargumenteren, en bovendien engageert hij zich, waarmee Doorman bedoelt dat de criticus zich verzet tegen onverschilligheid en ‘getuigt van geloof in de literatuur’.

Hij beschrijft hoe zijn invulling van het vakgebied verschilt van die van zijn voorganger: ‘Het idee dat kritiek eerder descriptief is dan normatief, zoals mijn voorganger op deze leerstoel, Hugo Bousset, verdedigde, dient naar mijn mening ten stelligste te worden afgewezen’. Mee eens - strikt beschrijvende literatuurkritiek lijkt me bovendien een contradictio in terminis.

Maar dan.

De criticus moet volgens Doorman niet alleen een oordeel geven om te voorkomen dat zijn stukjes saai worden, maar ook om postmodern relativisme het hoofd te bieden. Want in deze tijd is het de vraag ‘of de criticus bereid is de lezer een weg te wijzen, dan wel dat hij zich behaaglijk wentelt in de posthistorische modder waaruit geregeld een luchtbel opstijgt die hij naar believen kan negeren of als gebeurtenis van belang in krant of tijdschrift kan behandelen.’

Wat een pretentie. Het is misschien een wat onsympathiek beeld, maar volgens mij is de literaire wereld inderdaad een soort ‘posthistorische modder’, bovendien in een zo omvangrijk moeras dat een criticus niet veel anders kan doen dan nu en dan op een luchtbel te wijzen. Natuurlijk is het nastrevenswaardig om enige lijn te brengen in wat je aanwijst, maar het lijkt me toch sterk dat er veel recensenten zijn die de illusie koesteren dat die lijn iets anders is dan de vormgeving van een persoonlijke smaak.

[p. 88]

Weg met vooruitgang

Laat ik niet doen alsof ik verbaasd was over Doormans naar mijn smaak nogal ouderwetse invalshoek. Het optimisme over de kracht van kritiek dat spreekt uit zijn rede, ligt in het verlengde van zijn boek en proefschrift over vooruitgang in de kunst: Steeds mooier. Doorman laat hierin zien dat het vooruitgangsideaal een van de kenmerkende eigenschappen is van modernistische kunst. Maar hij gaat nog een stap verder: hij werpt het vooruitgangsidee op als dam tegen de verwoestende invloed van het postmodernisme.

Doorman besteedt in zijn boek ruime aandacht aan de Vijftigers, die hij beschouwt als een voorlopig hoogtepunt in een ontwikkeling die heeft geleid tot poëzie die niet noodzakelijkerwijs steeds mooier wordt, maar waarbij wel gesproken kan worden van een vergroting van het esthetisch domein. En ook dat is vooruitgang: ‘Het vooruitgangsperspectief kan ook aannemelijk worden gemaakt met het eenvoudige argument dat er domweg een aantal gedichten bij kwam, alsmede nieuwe technieken en procédé’. De eerste helft van het argument vind ik nogal zwak (meer is beter?) maar inderdaad: de dichters van Vijftig deden iets dat dichters voor hen in Nederland nog niet op die manier hadden gedaan.

Datzelfde kan gezegd worden over de dichters die na Vijftig kwamen; de Zestigers. Zij maakten gedichten als bijvoorbeeld ‘Nederlandse Spoorwegen’ van Cornelis Bastiaan Vaandrager:

Nederlandse Spoorwegen

Tanja, je kunt kiezen:
9.08

28

39

55

10.09

30

39

11.09

43

Doe Amsterdam de groeten
en geen gesodemieter.

[p. 89]

Het gedicht is vrij willekeurig gekozen uit een oeuvre dat vol staat met dit soort olijke meligheid. Maar het is wél poëzie, met ‘nieuwe technieken en procédés’, dat valt niet te ontkennen. Maar is hier sprake van vooruitgang?

Dit soort gedichten roept, althans bij mij, de vraag op waarom het begrip vooruitgang in de kunst eigenlijk nodig zou zijn. Vaandragers gebaar is vrijwel nihilistisch en het valt lastig vol te houden dat het de literatuurgeschiedenis ‘vooruit’ helpt. Doorman houdt niet voor niets op bij de Vijftigers. Toch vergroot ook Vaandrager het esthetisch domein. Nog meer gedichten over nog weer meer onderwerpen: is dat dan waar het om draait?

Wat de Zestigers deden is, overigens met behulp van methodes uit het begin van de twintigste eeuw, teruggrijpen op de hen direct omringende, alledaagse werkelijkheid als materiaal voor kunst. Alles kan kunst zijn, elke tekst kan poëzie worden - daarmee is het idee van grensverleggende kunst in een eindstadium geraakt.

Met de keuze van het woord eindstadium sluit ik aan bij Arthur Danto. Begin jaren tachtig introduceerde hij het idee van het ‘einde van de kunst’, dat hij in eerste instantie ophing aan een werk van Andy Warhol: de dozen met Brillo-schuursponsjes. Met deze nauwkeurige, niet van echt te onderscheiden reproducties van de werkelijkheid, had de vernieuwing van kunst een eindpunt bereikt. Kunstwerken krijgen betekenis op een abstracter, conceptueel niveau - kunst wordt esthetica, het kunstwerk een idee.

In het betoog van Doorman is Danto de kop van jut: ‘De opvatting van Danto vertegenwoordigt een reeks aanvechtbare pogingen om de kunst (als historisch fenomeen) af te schaffen en tot filosofie te laten worden’. Dat is echter wel een heel negatieve interpretatie van wat Danto doet. Ik zou ook, met een even grote mate van overdrijving de andere kant op, kunnen zeggen dat met het ‘einde van de kunst' de poort naar de vrijheid is geopend.’

Er is namelijk geen enkele reden om aan te nemen dat het einde van de kunst - of eigenlijk, zij het minder pakkend geformuleerd, het einde van de modernistische periode in de kunstgeschiedenis - negatieve gevolgen zou moeten hebben voor de daadwerkelijke productie van kunstvoorwerpen en literaire werken. Het enige dat verdwijnt, is de pretentie dat kunstenaars de geschiedenis vooruit helpen.

Een voorbeeld: de kwaliteit van de poëzie van Hans Faverey staat buiten kijf maar zijn gedichten doen geen beroep op een andere leeswijze dan de poëzie van bijvoorbeeld (de late) Paul van Ostaijen. En Ilja Leonard Pfeijffer is onbegrijpelijk op dezelfde manier als Lucebert dat was. Hun werk betekent geen uitbreiding van het esthetisch domein: hoogstens een toegenomen zelfbewustzijn van conventies, grenzen, mogelijkheden.

[p. 90]

Zo discussiëren ze tegenwoordig niet meer

Een mooi voorbeeld van de manier waarop de literatuur vooruit ging, vóór het einde van de kunst, is het geval van de romantische mentaliteit in een eigentijdse context. Daar is, door de jaren en stromingen heen, veel over gediscussieerd. Het beeld van wat poëzie moet zijn is in Nederland zo sterk door de romantiek van de Tachtigers beïnvloed, dat het geen wonder is dat Lucebert aanvankelijk de nodige moeite deed om te verbergen dat hij stevig in de romantische traditie staat.

Hij begon met het belachelijk maken van het sonnet, en hij heeft zich meer dan eens uitgeput in expliciete anti-Kloos gedichten. Toch past hij goed binnen de romantische traditie, waarschijnlijk meer dan hem lief was. In 1964 was Cees Buddingh' er als de kippen bij om erop te wijzen dat Luceberts regel ‘het lied heeft het eeuwige leven’ verdacht veel verwantschap vertoont met Willem Kloos': ‘Maar ik zal heerlijk in mijn vers herrijzen’.

De ogenschijnlijke verwantschap ten spijt, heeft Lucebert zich meer dan eens tegen Kloos afgezet om zijn eigen poëtische positie vorm te geven. En hij lijkt hem te verachten, het orakel van monte carlo, de klotsende klok.

gij kloos die hier met eigen schim rinkelend rondwaart
gij die hier de roulette radeloos draaien laat
waarom was je god zo diep in je gedachten
en waarom liep hij niet gewoon op straat

Ik vind the case against Kloos die Lucebert hier maakt eigenlijk niet zo sterk. Het godsbeeld is tussen Tachtig en Vijftig natuurlijk wel wat veranderd, en dat Lucebert de god van Kloos uit diens diepste gedachten wil verplaatsen om hem naar de straat halen, is welbeschouwd niet veel meer dan een verwijt aan Kloos dat zijn godsbeeld niet van deze tijd is. Natuurlijk, Lucebert verwijt Kloos ook nog dat hij een slecht dichter is:

oh kloos je was een slechte rechter
en erger nog je was de slechte dichter

Maar laat de kwaliteit van de poëzie een verschil zijn, de mentaliteit is dat eigenlijk nauwelijks. In zijn verhouding tot zijn pretentieuze romantische voorganger lijkt Lucebert veel op Ezra Pound, die op een vergelijkbare manier met Walt Whitman worstelde maar uiteindelijk besloot zich met de verwantschap te verzoenen.

[p. 91]

 

I make a pact with you Walt Whitman -

 

I have detested you long enough.

 

I come to you as a grown child

 

Who has had a pig-headed father;

 

I am old enough now to make friends.

 

It was you that broke the new wood,

 

now is a time for carving.

 

We have one sap and one root -

 

Let there be commerce between us.

Wat Pound hier doet is de new wood die Whitman gebroken had, voor hemzelf te veroveren. En dat doet Lucebert eigenlijk met Kloos: hij verovert de romantiek voor zichzelf door met de Tachtiger af te rekenen. Maar als dat gebeurd is, kan er ruimte zijn voor beiden: aan het slot wordt de vrede, zij het grimmig, getekend. De deur is nu open, de weg is vrij voor zijn eigen vorm van romantiek.

Dat Lucebert zich in de jaren vijftig tegen Kloos richt, is veelzeggend voor de grote rol die de Tachtigers nog speelden. Lucebert maakt in zijn poëzie niet de directe voorgangers belachelijk - terwijl het poëtisch universum van pakweg Vasalis, Hoornik, Achterberg toch veel verder van dat van Lucebert staat. Al evenmin richt hij zich tegen Nijhoff, Bloem, of Roland Holst. Blijkbaar waarde het spook van Tachtig toen nog steeds rond in de literatuur, prominenter dan dat van de opvolgers.

De Vijftigers lijken de rol even over te nemen - en het is weer een romantisch georiënteerde dichter die zich het luidst doet gelden. ‘Als de Vijftigers eens met een stel tegelijk een lift zouden binnenstappen, hoefde er niemand op de knoppen te drukken. Door hun eigen winderigheid en ijlheid stegen ze als vanzelf omhoog,’ aldus Gerrit Komrij, wiens argumenten hier ook weer minder sterk zijn dan zijn beelden.

De dertig jaar die er tussen Komrij's artikel zit en het eerste optreden van Vijftig is weliswaar nog niet de zeventig jaar die zich tussen Kloos en Lucebert bevindt, maar toch valt op dat Komrij zich niet richt tegen de Zestigers of tegen jaren zeventigdichters, maar tegen hun voorgangers, de Vijftigers, en ook tegen de vorm die zij groot hebben gemaakt, het vrije vers. Het ergste in de poëzie is voor Komrij niet langer de rijmelarij: ‘het vrije vers blijkt nog geschikter voor lulkoek dan het gebonden vers,’ aldus Komrij in zijn NRC-rubriek ‘Kost en inwoning’. Maar als voorbeeld voor die stelling kiest hij een anonieme internetdichter en zo voorkomt hij dat het een literair-historische discussie wordt.

Komrij wil het belang van de Vijftigers niet wegwuiven, maar misschien wel relativeren in termen die tegenover de vooruitgangsvisie van Doorman lijken te staan:

[p. 92]

‘Het enige wat ik heb gedaan is er op wijzen dat de “revolutie van Vijftig” een incident was, geen breukpunt, een plons in de vijver, geen historische ontwikkeling. Er bestaat in de poëzie niet zoiets als een historisch ontwikkeling, er is slechts beweging en tegenbeweging, in een eeuwige afwisseling,’ concludeert Komrij. Dat blijft er over. Stilstand, in de vorm van beweging en tegenbeweging.

Het wil maar geen discussie worden

Na de Vijftigers is er geen stroming geweest met zoveel prestige dat latere generaties zich er werkelijk tegen hebben kunnen afzetten. De rol van de Vijftigers is onaantastbaar gebleven - ze hebben bij de jongste generatie niet de rol die de Tachtigers voor Lucebert hadden. De literatuur gaat niet meer vooruit door middel van voortdurende tweestrijd; discussies over poëzie komen niet werkelijk meer van de grond. De recente polemiek tussen de ‘verstaanbare’ dichters enerzijds en Ilja Leonard Pfeijffer (‘moeilijk verstaanbare poëzie is altijd beter dan makkelijke poëzie’) lijkt een gemiste kans. Inhoudelijk had deze kwestie de potentie zich tot een ware richtingenstrijd te ontplooien: willen we de werkelijkheid raken en willen we begrijpelijk zijn, of willen we de taal tot het uiterste beproeven en de werkelijkheid transformeren? Voor het zover kwam, zaten de woordvoerders van beide standpunten bij elkaar om door de Volkskrant geïnterviewd te worden. Geduld en wederzijds begrip smoorden alle polemiek in de kiem. Literaire discussies zijn toneelstukjes geworden, stormen in glazen water, plaatsbepalingen maar geen principiële beginselverklaringen.

Doorman ergert zich daaraan. Debatten tegenwoordig, klaagt hij, bestaan ‘uit losse beweringen die maar niet tot een intellectuele confrontatie willen uitgroeien’ en dat heeft ‘een frustrerende invloed [...] op discussies over kunst, en daarmee op de levensvatbaarheid van de kunsten zelf’. Hij overschat volgens mij de invloed van kritiek, en hij onderschat de levensvatbaarheid van literatuur.

Wie heeft de laatste jaren nog wel eens een werkelijk vernieuwende roman gelezen, die de kunst wezenlijk vooruit heeft geholpen sinds de modernistische meesterwerken van het interbellum? Toch zal niemand beweren dat er geen goede romans meer worden geschreven.

Ik bedoel het niet onaardig als ik zeg dat de gedichten van Ilja Leonard Pfeijffer, Menno Wigman, Ruben van Gogh de loop van de literatuurgeschiedenis niet veranderen. Ze verkennen geen nieuw esthetisch domein, en dat er ‘domweg een aantal gedichten bij’ komt, vind ik onvoldoende om van vooruitgang te spreken.

Dat is niet erg. Het hoeft niet meer. De tijd van grenzen verleggen is voorbij. Men kan dat, sombertjes, het ‘einde van de kunst’ of ‘het failliet van de avant-garde’ noemen en ertegen vechten. Volgens mij is er echter weinig meer aan de hand dan het

[p. 93]

eind van een visie op wat literatuurgeschiedenis zou moeten zijn: strijd. John Cage formuleerde deze verdraagzaamheid aldus: ‘als kunst een doel heeft, en er zijn 1000 kunstenaars, betekent dat dan dat 999 kunstenaars ongelijk hebben?’

Een retorische vraag, maar toch geen reden voor critici om te zwijgen. Integendeel, in een periode waarin de pluriformiteit zo enorm groot is dat eigenlijk iedereen die iets wil beweren over poëzie zijn gelijk wel kan halen, zou het een uitdaging moeten zijn daarin lijnen aan te brengen. Zonder de pretentie de kunst vooruit te helpen, maar wel met het idee dat een bepaalde visie verschijnselen kan verhelderen. Want er zijn genoeg verhalen te vertellen, zonder dat een criticus onmiddellijk de pretentie zou moeten hebben om de verdwaalde lezer de weg te wijzen is een posthistorisch moeras.

Wie dichters leest als Marc Kregting, Dirk van Bastelaere en Lucas Hüsgen ziet een stroming waarin het gepuzzel op papier hoogtijdagen beleeft, wie een toer langs festivals en literaire cafés maakt kan wijzen op de opkomst van de podiumdichters en de directe communicatie met het publiek. Wie bundels van sommige podiumdichters leest zonder van de voordracht kennis te hebben (Ruben van Gogh, Ingmar Heytze) ziet een springlevende invulling van de romantiek. Er is intertekstuele speelsheid (Zwagerman), er zijn lange, epische gedichten (Boskma, Anker), persoonlijke ontboezemingen (Jansma), er is echte stadspoëzie (Stitou) of dichters gaan in discussie met beeldende kunst (Buelens, Theunynck).

Kortom, wat de grote lijnen van de literatuurgeschiedenis betreft, is er stilstand. Niet die van het smerige water in een stinkende stadsgracht waarin alles sterft, maar van levendig gekrioel in een boerenslootje. Alles is mogelijk voor wie nergens heen hoeft. Ik zou het bijna vooruitgang willen noemen.

[p. 94]