De Revisor. Jaargang 28

[p. 72]

Gerard Rasch
Is dit poëzie?

Bovenstaande vraag stel ik mijzelf altijd wanneer ik een gedicht heb vertaald. In het Poolse origineel is bovenstaand sonnettentrio zeker poëzie. Maar is het dat in het Nederlands ook? Preciezer: is het goede poëzie?

Deze gedichten zijn geen sonnetten volgens de traditionele regels van de kunst. Het aantal lettergrepen per regel varieert van zeven tot dertien. Er is geen regelmatig metrum, al is er wel een goed ritme. Het rijm volgt het schema abab, abab, cdd, cee. De regels worden vaak onverwacht in tweeën gedeeld (zie bijvoorbeeld regels 1, 4 en 9 van sonnet 1: driemaal het woord ‘slaap’, spać in het Pools). Van conventionele cesuren kun je niet spreken.

De auteur van deze sonnetten is Aleksander Wat (1900-1967), een Poolse dichter van joodse huize. Hij had een futuristische, later communistische jeugd. Tijdens de oorlog zat hij in de Sovjet-Unie, in gevangenschap en ballingschap. Hij was toen al genezen van zijn linkse sympathieën. Ten slotte wendde hij zich ook af van het jodendom en werd katholiek, al deed hij daar niet zoveel aan. In veel van zijn gedichten houdt hij zich bezig met (het lijden van) Jezus. De Bijbel, zowel het Oude als het Nieuwe Testament, vormde een belangrijke inspiratiebron voor hem.

Het curieuze van deze drie sonnetten is natuurlijk de finale: Jezus die weigert op te staan zolang de mensheid niet van haar lijden is verlost. Voor Wat hield het christendom op met de kruisiging. Om de een of andere reden ben ik zeer gesteld op deze drie gedichten en daarom neem ik ze op in mijn kleine keuze uit zijn poëzie, Met de huid geschreven - een titel die verwijst naar ziekte, pijn, lijden en naar de wijze waarop Wat zijn leven als dichter heeft ervaren. Hij heeft zijn beste poëzie in de jaren vijftig en zestig geschreven, toen hij ongeneeslijk ziek was.

Maar we zouden het over vertalen hebben. Wat hanteert graag oude woorden. Dit geeft je als vertaler een soort vrijheid die je bij veel moderne poëzie niet hebt: je hebt het recht terug te gaan in de tijd en woorden op te duikelen die je eigenlijk niet meer mag gebruiken: ‘schare’, ‘lei’ in plaats van ‘legde’, ‘opdat’, ‘zoening’ (de cd-rom van het Woordenboek der Nederlandsche Taal is hierbij een uitstekend instrument, omdat je zoveel ondersteunende citaten kunt vinden). Maar toch blijft immer het gevaar loeren dat zulke archaïsmen onbedoeld komisch, pathetisch of on-poëtisch

[p. 73]

gaan klinken. Of dat de mensen het gewoon niet begrijpen. Vandaar ook mijn in de aanhef gestelde vraag.

Ondanks de archaïserende woorkeuze is de syntaxis in Wats poëzie vaak modern: compact en lapidair. Dit is een zegen voor de vertaler, als je bedenkt dat uit het Pools vertaald Nederlands gewoonlijk veel meer woorden telt dan het origineel. In poëzie is dat verschil weliswaar kleiner (incidenteel kan het Nederlands zelfs korter zijn), maar het vertalen levert toch vaak problemen op: een versregel mag zich niet al te lang uitstrekken. Daardoor ben je als vertaler bij tijd en wijle gedwongen te comprimeren, ‘onder’ te vertolken, door verkorting of weglating. Maar door de vrije regellengte was dat hier niet echt nodig.

Het spel tussen oude en nieuwe woorden (Wat was de eerste Poolse dichter die het woord ‘relax’, relaks, in de moderne betekenis gebruikte), vormen en constructies is beslissend voor de toon van zijn gedichten. Dit spel kenmerkt zijn poëzie in haar verscheurdheid tussen oud en nieuw, tussen de bijbels-klassieke bakermat van de beschaving en het heden vol vervreemding, atomisering en verwoesting.

Wat rijmt (bijna consequent) als gezegd: tweemaal abab, dan cdd, cee. Zijn rijmen zijn nooit banaal. Het sonnet is misschien de enige dichtvorm die ook in vertaling altijd zou moeten rijmen, maar ik ben in mijn poging Wat te vernederlandsen niet tot het uiterste gegaan: ik heb gerijmd waar ik de mogelijkheid ertoe zag zonder al te ver van de tekst af te wijken. In zijn evocatie van de nacht in Gethsemane, de kruisiging en de wederopstanding wilde ik liever dicht bij de beelden blijven en bij het vocabulaire van de Bijbel. Bij Wat is welluidendheid mijns inziens belangrijker dan rechtzinnigheid. Vandaar dat de volgende woorden bij mij mogen ‘rijmen’: verlaten-water, verslapen-zagen, tweeën-stenen, wildernis-al is. Op enige plekken verdwijnt bij mij het rijm bijna geheel. Curieus genoeg lijkt het dan alsof er vanzelf iets anders voor in de plaats komt. In het tweede kwatrijn van 3 is dat de klinker -ij-: serafijnen, opzij, verschijnen, herrijzen; in het eerste terzet rijmen ‘zijn’ en ‘pijn’, in het tweede ‘tijd’ en ‘bevrijd’. Alleen: in het eerstgenoemde rijmpaar is sprake van overrijm; het Pools heeft hier o's, wat opvalt, en ik zou iets moeten vinden, met ‘verlost’ bijvoorbeeld...

Stop! Als u goed hebt opgelet, hebt u gezien dat er niet ‘tijd’ en ‘bevrijd’ staan, maar ‘wens’ en ‘mens’. Die vondst deed ik terwijl ik zat te schrijven. Eerst stond er: ‘Maar hij verbeidt de tijd / waarin de mens zal zijn bevrijd’. Ook de Poolse tekst eindigt met het woord ‘mens’ (czlowieka), dat is in elk geval goed. ‘Wens’ staat er niet, er staat ‘wacht’ (czeka). Een kniesoor die daarover valt... Terug naar ‘verlost’... Kan ik nu misschien wel ‘bevrijd’ gebruiken, rijmend bijvoorbeeld op ‘lijdt’? Maar ik wil die -ij- zo graag kwijt. Iets met ‘wonden’ dan? Wat identificeert zich nogal eens met de apostel Thomas die de wonden van Jezus moest aanraken om te geloven... Op naar het WNT, inderdaad, ‘ontbinden’ kan ook betekenen: ‘losmaken, vrijmaken, bevrijden van iets, thans

[p. 74]

alleen nog dichterlijk’. Een voorbeeld uit Vondel: ‘Den Hebree [= jood] van druc ontbonden’. Ik moet erbij zeggen dat de Poolse vorm van ‘bevrijd’ archaïsch is, wyzwolon in plaats van wyzwolony (met de klemtoon op de voorlaatste lettergreep). Dus nu: hoe de frase op te bouwen met ‘ontbonden’ en ‘wonden’? ‘vooraleer de mens zal zijn ontbonden / van de dood en wonden.’ - dat klinkt dwaas. ‘Niet meer wordt geschonden door...’ Nee, dat ook niet. Met ‘gebonden’, ‘verbonden’? Nee, ik geloof dat ik moet blijven bij: ‘vooraleer niet ook de mens verlost zal zijn / van dood en pijn.’ Zo staat het er. Min of meer, want wyzwolon betekent niet ‘verlost’ in de christelijke betekenis van ‘loskopen’, maar in de zin van ‘bevrijden’... Zoveel moeite voor één -o- meer en één -ij- minder... Of ‘vooraleer niet ook’ geheel correct is, weet ik niet; dat ‘niet’ is toegevoegd ter wille van het ritme.

De vraag is nu: merkt de lezer dat op? Niet de onvergetelijke Roman Jakobson die gedichten in ongeveer alle talen tot in het foneem wist te analyseren, maar de lezer die leest en niet analyseert? Hoeveel hoort hij? Hoe hoog is zijn klankbewustzijn ontwikkeld? Hoe opvallend moet je jongleren met klank? Zelf vind ik dat mijn vertaling opvallend veel a's telt (zonder dat ik daar speciaal op heb gelet), maar of dit ook statistisch gezien waar is, weet ik niet. En al helemaal niet of het een effect heeft op de lezer. En zo ja, wat voor effect? Zelf zie ik de functie van a's in het benadrukken van het element van de slaap (spać). Vreemd genoeg is er in mijn vertaling een verschuiving te zien van open/lange a's naar gesloten/korte a's in de loop van de drie sonnetten; de eerste zijn het talrijkst in sonnet 1 (16:8), in sonnet 2 wordt het 21:27, in sonnet 3, waarin Jezus verkiest opgesloten te blijven, is de verhouding 10:17. In het Pools heb je geen verschil tussen open en gesloten a's; het origineel telt iets minder a's, iets meer o's, en veel meer u (=oe)'s, een klank die in het Pools algemener is dan in het Nederlands; het Pools heeft geen toonloze -e-; klinkers worden kort en helder uitgesproken. Aan de andere kant wordt er wel veel gesist in zachte en halfzachte klanken, verschillende soorten -c-, -s-, -z-. Dat zijn onze toonloze e's...

Nee, dit is om gek van te worden. Nog even en ik begin een ware vertaalmystiek te ontwikkelen en te beweren dat er in het Nederlands een objectief klankcorrelaat van Wats Poolse origineel (en dus van elk Pools origineel) bestaat en dat ik het nu heb gevonden. Dat het minder om de betekenis gaat dan om de klank, dat het hoe het wat overvleugelt. Dat is logisch genoeg, omdat juist de vorm onderscheidend is en die vorm zich minder makkelijk naar een andere taal laat transformeren dan de inhoud. De vorm obsedeert de poëzievertaler. De vormmogelijkheden van de doeltaal, om dat woord maar eens te gebruiken, vervormen niet alleen de vorm maar ook de inhoud van het origineel.

Wacht even, wat zeg ik nu? Waarom zou de vorm moeilijker te vertalen zijn dan de inhoud? Omdat de vorm minder ‘taal’ is dan de inhoud? Is vorm ‘vertalen’ zoveel als

[p. 75]

‘vervormen’, of, analoog aan het woord ‘hertalen’ ‘hervormen’? Dan zou ‘klank vertalen’ ‘verklanken’ of ‘herklanken’ zijn. Dan zou je dus op drie niveaus werken: dat van de vorm als structuur (patronen, metrum, indeling), dat van de klank en dat van de inhoud. De inhoud is hier het Paasverhaal, dat kennen we allemaal, daar is niets Pools aan. Ook de structuur is ons bekend, we kennen het sonnet, weten wanneer iemand afwijkt van de voorgeschreven schema's. Maar de klank, de muziek, het ritme - die zijn onmiskenbaar Pools en die kun je nauwelijks in een andere taal overzetten. De muziek van je eigen taal vormt die het vehikel waarmee je de anders klinkende inhoud uit het vreemde taalgebied het eigen binnenloodst? Wat onderweg behouden blijft, is vaak toevallig, zoals de a-klank in het Poolse spać en het Nederlandse ‘slaap’. Wat onderweg verloren gaat, is doorgaans niet te herstellen. En natuurlijk gaat het ook niet om ‘klankoverzetting’; je kunt hoogstens werken met corresponderend lichte en donkere timbres, harde en zachte, volle en minder volle klanken; de melodie wordt sowieso een andere.

De vertaler worstelt met de beperkingen van zijn taal, maar buit ook haar mogelijkheden uit. In het Pools is er nauwelijks verschil tussen verschillende a's, in het Nederlands is dat aanzienlijk. In het gedicht veranderen dingen, hoe dicht de vertaling ook tegen het origineel aan zit. Maar wát er in het Nederlands anders is dan in het Pools, zou ik niet kunnen zeggen: voor mij beantwoorden origineel en vertaling aan elkaar, althans, ik kan ze op dit ogenblik niet dichter bij elkaar brengen. Later misschien, nu niet. In mijn hoofd bestaan de twee ‘versies’ van het gedicht nu in zoverre los van elkaar dat ze elkaar niet meer storen. Ik hoor het Pools niet door mijn Nederlands heen. Maar ik kan ze niet in die mate los van mijzelf maken dat ik ze met elkaar kan vergelijken, daar is het nog te vroeg voor; Wats poëzie circuleert nog in mijn bloed. Mijn Nederlandse versie is natuurlijk niet de gelijke van het origineel, het is hoogstens knap of minder knap epigonenwerk. Waar het om gaat is dat de lezer die het origineel niet kent, niet ziet, hoort, voelt dát het namaak, nabootsing, mimicry, secondair is; dat het op hem overkomt als origineel origineel.

Dus: is dit poëzie? In de loop van het schrijven van deze opmerkingen heb ik veel aan mijn vertaling veranderd, ten goede, meen ik, waaruit zou volgen dat ik aan elk vertaald gedicht een beschouwinkje zou moeten wijden, voor ik zover ben dat het (=ik) echt niet beter kan en met een gerust hart kan inleveren.