De Revisor. Jaargang 28

[p. 76]

Louis Ferron
Siebelink, geestverwant

Het vermoeden ontstond bij Siebelinks debuutbundel Nachtschade. Het vermoeden werd sterker bij het verschijnen van zijn eerste roman, Een lust voor het oog, waarvan het omslag gesierd werd door een van de fameuze schilderijen die C.D. Friedrich maakte van de kloosterruïne bij Eldena.

Deze roman was geklemd tussen twee motto's. Links, aan het begin dus, zegt boekensteun Mauriac dat het bewandelen van dit aardoppervlak een sombere en verwarrende aangelegenheid is. Terwijl de rechter toeverlaat Aragon heet; die beweert dat er geen paradijs bestaat en dat alle wél bestaande paradijzen kunstmatig zijn.

Voeg daarbij nog het feit dat in hetzelfde jaar van Siebelinks romandebuut, 1977, diens vertaling van J.K. Huysmans' A Rebours verscheen en het vermoeden was tot een schrikbarende zekerheid geworden: ik had een geestverwant.

Dat vonden, zoals niet lang daarna bleek, ook diverse critici, die ons prompt tot neoromantici bombardeerden, in welke hoedanigheid we elkaar troffen op een trijpen driezitsmeubel, afgebeeld in een of ander literair overzicht. Een luide vloek in de toenmalige literaire kerk, terwijl we toch echt niets kwaads in de zin hadden. Enig idee van een literair complot speelde absoluut geen rol. Wisten wij immers veel! We deden onafhankelijk van elkaar - ieder in zijn eigen provincienest - gewoon wat we nodig vonden. Dat wil zeggen: Siebelink had iets met zíjn verleden te verhapstukken, ik met het mijne. Wie niet trouwens? De toen door Jeroen Brouwers zo gesmade Hollandse realisten niet minder dan Brouwers zelf. Kommer en kwel was toen al het adagium. Dat was het overigens ook al in de eeuwen vóór ons en dat zal het hopelijk nog heel lang blijven.

‘Neoromantici’ was een wat al te ruim bemeten criterium. Wat voor baaierd opent zich niet bij het begrip ‘romantiek’? Daar heb je, om de baaierd maar meteen tot hellekrocht te maken, het verschil tussen de protestantse belevenis van het begrip en de katholieke. Siebelink is van huis uit een protestant van de bevindelijke soort. Dat lijkt alle deuren naar de literaire en beeldende romantiek met één klap dicht te slaan. Een korte redenering a contrario moet hier volstaan om dat verschijnsel te verklaren. Hoe is het mogelijk dat een katholiek als Kees Fens - een dichterlijke,

[p. 77]

gevoelige ziel bovendien - zich zó onromantisch in zijn werk kan uiten als hij doet? Ik bedoel: een bevindelijk gristen kán dus door de lokroep van de romantiek geraakt worden.

Siebelinks romantische notie bleek niet helemáál de mijne. Het verwarde en sombere van Mauriac? Welzeker, dat besef tref je al in de Sturm und Drang. Maar het kunstmatige paradijs van Aragon als verlossing? Dan zit je al aan de andere kant van de romantiek; die van haar zwanenzang zélf de opmaat heeft gecomponeerd.

Siebelinks romantiek bleek die van Baudelaire c.s. te zijn en dan is opeens ook de verbinding met zijn calvinistisch bepaalde zondebesef duidelijk. Het kwaad bestrijden door het als een esthetische categorie te beschouwen. Een poging het immorele tot het amorele te maken.

Jan Hanlo zei het al: ‘Zonder geluk valt niemand van het dak.’ Siebelinks literaire mazzel was dat zijn vader het eerzame, maar omineuze beroep van bloemenkweker uitoefende. Wie zijn werk ook maar heeft doorgebladerd, zal het niet ontgaan zijn dat het van het doen en laten van deze man doordesemd is. Werdegang en lot van de vader lijken metaforisch te zijn voor het schrijverschap van de zoon. Wat is zorgzaam kweken van de fraaiste groeivarianten anders dan een zoeken naar schoonheid? En hoe verwant is dat zoeken niet aan het streven van de late romanticus? Mest, humus, afval, zijn in beide gevallen de grondstoffen waarmee het ideaal wordt gevoed.

Of de oude Siebelink zich van deze dialectiek bewust is geweest, heb ík niet uit de boeken van zijn zoon kunnen afleiden. Maar het kan geen toeval zijn - in de werkelijkheid noch in de verbeelding van de literatuur - dat het uitgerekend in de tuin is, dat Siebelink senior letterlijk door een hoger inzicht werd getroffen. Tot heil van hemzelf - misschien. Maar zeker tot het verdriet van zijn vrouw en kinderen. Ook hier doet de dialectiek weer haar genadeloos werk: uit de humus van een leven wordt literatuur geteeld.

Voltaire had gemakkelijk praten toen hij zei: ‘Il faut cultiver son jardin.’ Voltaires minimalistische program blijkt in de praktijk heel wat gecompliceerder dan hij vermoeden kon. Voltaire heet dan ook geen romanticus te zijn.

Van de kwekerij in Velp bleek Siebelink moeiteloos op Baudelaires fameuze ‘bloemen van het kwaad’ te kunnen komen. Je hoeft er de theologie niet eens bij te halen. Zijn zwak voor de laat-romantiek - meer in het bijzonder voor dat van decadentie en symbolisme - is niet zo vreemd, al blijft het op gespannen voet staan met het geloof der vaderen dat iedere esthetische keuze als zodanig veroordeelt. Dat is nu eenmaal een van de wezenskenmerken van de romantiek in het algemeen: de voeten waarop zij gaat zijn altíjd gespannen; de bodem waarover zij loopt doet altíjd zeer.

[p. 78]

William Degouve de Nuncques Engelen in de nacht 1894

Er zijn fases in Siebelinks werk aan te wijzen waarin de bedwelmende geuren van heliotroop en jasmijn wat naar de achtergrond verdwijnen. Dan wordt Jan Siebelink opeens - wie zal het verbazen? - een echte jansenist. Dan komt het hoekige vóór het vloeiende, het besef vóór de ervaring, de zonde vóór het genot. Al kom je er ook hier niet onderuit dat hoekigheid, besef en zonde in hun tegendeel worden vormgegeven. Het blijft tenslotte literatuur.

In díe romans komen Julien Gracq en Emmanuel Bove - en via hen wellicht Henry de Montherlant - om de hoek kijken. Streekromans over de protestants orthodoxe belevingswereld waarin de van huis uit katholieke lezer die ik ben soms met moeite kon doordringen. Ik zag zanderige vlaktes voor me waarop zelfs geen veldbloempje groeien wilde, laat staan een orchidee.

Met de titel Engelen van het duister ben ik weer helemaal thuis. Het is er immers één uit de iconologie van het rijke roomse leven. Inzonderheid die van de Gallische laat-romantiek, het symbolisme of de decadentie. Op het omslag staat een fragment uit een schilderij van Degouve de Nuncques. In mijn bibliotheek dook ik onmiddellijk naar de afdeling ‘beeldende kunst die lange tijd niet serieus genomen is’ en produceerde kunstboeken met titels als Les symbolistes en Esthètes et magiciens.

[p. 79]

Kitsch voor de één, freudiaanse Fundgruben voor de ander.

Engelen van het duister blijkt een convergentiepunt te zijn van al des schrijvers fixaties zoals de lezer die in de loop van een inmiddels indrukwekkend oeuvre heeft leren kennen. De school, de vader, de schuld, de geheime passie, het tobberige gezin, de strijd tegen de windmolens... en dit alles vanuit de optiek van een altoos wikkende en wegende bevindelijkheid: het is hier alles triomfantelijk aanwezig. Ik durf het woord ‘triomfantelijk’ te gebruiken omdat het in dit boek Siebelinks stijl is, meer misschien nog dan in zijn vorige boeken, die een soevereine glans verleent aan het beschrevene.

Meer dan eens heb ik dubbele uitroeptekens geplaatst in de marge. Daar kun je niet alleen zien waar Siebelink de mosterd heeft gehaald, je proeft er ook dat hij er zijn eigen, Edese variant van heeft gestookt. Als je, zoals ik, Siebelinks literaire bronnen in het Frankrijk van de late negentiende eeuw zoekt, dan is het naturalisme niet ver. En als je in dat geval aan namen als Emile Zola en Leon Bloy denkt, dan ligt Huysmans al om de hoek. (O, wondere beschikking, dat het de God der letteren behaagd heeft het fenomeen van de literair fysische waarneming te laten samenvallen met dat van de neurasthenische vervoering!)

Wordt in het eerste geval, dat van Zola, de banaalste werkelijkheid met bijna wellustige precisie waargenomen, daar wordt bij Huysmans de wellust met banale precisie geobserveerd. Tussen deze twee, elkaar rakende uitersten beweegt zich de schriftuur van Jan Siebelink.

Van een uiterst ploertig bordeelcomplex in Den Haag maakt hij een laaiende hel waarin het goed toeven moet zijn voor wie, als onder anderen Huysmans, een zinderende vuurgloed het toppunt van esthetische ervaring zal hebben betekend. Rond dit esthetische inferno beweegt zich een ordinaire straathond. Die wordt dus vermorzeld onder de tram. In de traditie van het naturalisme mag je hier niet anders verwachten. Maar het mededogen dat hier met het dier wordt opgeroepen doet denken aan het beste werk van Leon Bloy, bij wie het naturalisme tenslotte in dienst stond van een hoger, ethisch beginsel.

In de meer huiselijke scènes betoont Siebelink zich de impressionistisch angehauchte Zola. Of, waar ik - iets meer Duitstalig georiënteerd - aan moest denken: Theodor Fontane. Daar is het één en al gewemel en geflonker van spatjes zonlicht op in weldadige toetsen gezette boomblaadjes. Een burgermansidylle als op het eiland van La grande Jatte. Ook komt de schuld, de sombere predestinatie weer om de hoek kijken. Alsof de schoonheid alleen maar zichtbaar kan worden in haar tegendeel.

Ik wil ten slotte iets signaleren waaruit blijkt dat Engelen van het duister een synthese is van al Siebelinks vorige werk. Ergens in de marge van die Haagse hel, dat sym-

[p. 80]

bolistische bordeel, maar dan à la Bordewijk, loopt een pooier rond met het voorkomen van een ouderling. Daarmee is veel gezegd. Over Siebelinks worsteling met het geloof van zijn kinderjaren. Over zijn opvattingen van de esthetiek... zo niet de ethiek. Op een gegeven ogenblik loopt de pooier een dronken zwerver tegen het lijf. ‘Er staan verschrikkelijke dingen te gebeuren. Ik als priester heb daar kennis van,’ brult de zwerver, waarop hij een boer laat, vlak onder de neus van de pooierende ouderling.

In die zwerver herkende ik even mezelf. De katholiek tegenover de protestant. Beiden tegen de achtergrond van de rood verlichte ramen van het superbordeel. Zoals we ooit gefotografeerd zijn op een voluptueus driezitsmeubel in Haarlem. Na lezing van Siebelinks nieuwe roman rest één klemmende vraag. In het begin van het boek komt een barbediende voor met een groot, eivormig gezwel in zijn nek. De hoerenmadam, tegen het eind van het boek, vertoont een idem dito. Dit moet iets betekenen. Maar wat? De apostel Paulus mag dan wel in een van zijn Korinthenbrieven gezegd hebben dat wij het leven zien als in een wazige spiegel, ik neem daar geen genoegen mee. Wat Paulus ons na onze bekering belooft, wil ik hier en mú, ten volle. Zo niet in het leven, dan toch in de letteren. Want de ware bekering is in het woord gelegen. Maar dat wisten wij al, wij katholieken zo goed als onze afgedwaalde medebroeders. En natuurlijk al die heidenen die geen boekheiden zijn.