De Revisor. Jaargang 20

[p. 47]

Piet Schrijvers
Het sneeuwt, hij is gestorven
Over een liefdesgedicht van Hans Faverey

In het In Memoriam Hans Faverey 1933 - 1990 (Vrij Nederland, 21-7-1990) merkt de criticus Rob Schouten terecht op: ‘in zijn latere poëzie richt hij (Faverey) zich ook in toenemende mate op het rijk der gevoelens; zijn poëzie blijkt dan bij uitstek geschikt om iets van liefde te beschrijven, als dat merkwaardige, in zichzelf strijdige gevoel van opgaan in een ander en buitenstaander blijven.’ Schouten citeert dan het inderdaad prachtige liefdesgedicht uit de bundel Tegen het vergeten (Verzamelde Gedichten, p. 561, voor het eerst gepubliceerd in De Revisor 1986/5):

Waarom bleef zij niet waar zij is,
als zij niet hier is en liever daar
heen ging dan vereenzelvigd te zijn
met wat overblijft wanneer alles

is vernietigd: zich éenwaarts

ontvallend zoals zij is:
een bijna mooie mooie vrouw,
balancerend op de rand van zichzelf,
die mij wil wijsmaken dat zij bestaat

omdat ik in haar armen lig

daarin ik nooit heb gelegen, noch
ooit zal liggen, hoe dan ook.

Opmerkelijk is dat criticus Schouten na het citaat zijn In Memoriam als volgt voortzet: ‘Faverey's poëzie vervult in veel opzichten het onuitroeibare verlangen bij lezers (en luisteraars) naar poëzie die, zonder betekenisloos te worden, toch ook niet nader geanalyseerd wil worden. Het net ongrijpbare. Vrijwel nergens is hij cerebraal, zelden of nooit verwijst hij naar incidentele of traditionele kennis of omstandigheden. Zijn poëzie is dan ook meer besteed aan de meditatief gestemde lezer dan aan de kritische tekstinterpretator uit de vergelijkende literatuurwetenschappen. Ook daarin onderscheidt ze zich van andere, al dan niet hermetische dichtkunst. Ze geeft je de kans ervan te genieten zonder het helemaal te begrijpen. Denkelijk is juist dat net niet rationeel begrijpen, te zamen met de toch onontkoombare suggestie van zijn woorden, het geheim van Faverey's aantrekkingskracht voor veel lezers. Het is poëzie zonder de definitieve, dodelijke punt. Je verstand staat er graag bij stil.’

Als kritische tekstinterpretator uit de vergelijkende literatuurwetenschappen kun je zo'n provocatie niet naast je neerleggen. Ik wens de tegenstelling tussen ‘beleving’ (de meditatief gestemde lezer) en ‘analyse’ (de kritische interpretator) niet te accepteren: poëzie van het hoogste niveau (bijvoorbeeld die van Faverey, of van Achterberg, Nijhoff, Leopold, Gorter, Boutens...) is het resultaat van de hoogste emotie versmolten en gecontroleerd met de hoogste, rationele en artistieke luciditeit, en eist op het hoogste niveau een lezer die zich met de dichter op deze beide toppen kan vereenzelvigen: ‘Lees ik het gedicht of spreekt het gedicht mijn diepste gedachten en gevoelens uit?’ Mijn opvatting is overigens minstens zo oud als het motto van de Romeinse dichter Horatius: ars en ingenium.

De dwaling van Rob Schouten staat in de Faverey-‘receptie’ niet op zichzelf en is als cliché, overigens met de beste bedoelingen, door Rein Bloem, de promotor van Faverey's poëzie, in de hand gewerkt, getuige het In Memoriam van Guus Middag (nrc Handelsblad, 10-7-1990): ‘Zijn - Faverey's - gedich-

[p. 48]

ten kunnen (zo heeft Rein Bloem, de promotor van Faverey's poëzie, opgemerkt) vergeleken worden met muziekstukken, waarin klank en ritme, variaties en herhalingen, hernemingen en afbrekingen de boodschap (die er dus niet is) overbrengen. Faverey's gedichten willen niets meedelen, ze willen niet de beschrijving van iets anders zijn.’ Ongetwijfeld heeft Faverey, die in de schaarse interviews als een groot ironicus overkomt, met veel genoegen aan deze mystificatie door zijn promotor meegewerkt: schrijven en publiceren van persoonlijke lyriek, als genre verwant aan brief, essay en dagboek, is riskant, want waar men zich bloot geeft, zich naakt opstelt, is men kwetsbaar, dreigt de verlegenheid, en dus bouwt men ontsnappingen in, een beschutting of masker, van ironie, symboliek, afstandelijkheid, van indirecte taaldaden en andere woordvoerders (middelen om je ‘face’ te redden, zoals de socioloog Goffman ons leerde in zijn Interaction Ritual), zoals ook die andere, vergelijkbare komediant deed, Nijhoff: ‘lees maar, er staat niet wat er staat’.

Faverey's poëzie is moeilijk, vraagt om studie en analyse in de geest van Merlyn, en leent zich niet voor vlugge kranterecensies. Vandaar soms het kritisch-paternalistische toontje tegenover de dichter, produkt van een overgecompenseerd gevoel van minderwaardigheid bij de criticus of columnist, die voor de dag schrijft, niet voor de eeuwigheid tegen het vergeten. ‘Het gaat goed met de poëzie van Hans Faverey’, openingszin van een recensie op de bundel Tegen het vergeten (17-3-1989, ik zal krant en naam niet noemen, want ach, recensenten, ze weten soms niet wat ze doen). Bij zo'n zin kan ik slechts met plaatsvervangende schaamte zeggen: ‘Heer F., vergeef het hun, denkt u maar aan Lucretius: “Wat is de zwaluw vergeleken met de zwaan? zal het wankel veulen wedijveren met de kracht van het paard?”’ Anderzijds zijn het diezelfde recensenten die mij op de liefdespoëzie van Faverey hebben gewezen, en daarvoor ben ik hun dankbaar. Gelukkig maar dat toen Faverey zijn gedicht voor het eerst in De Revisor publiceerde, zijn bijdrage omringd werd door essays van een beter en waardiger niveau. En nu dan in de geest van de vergelijkende literatuurwetenschappen (Kamerbeek Jr., E.R. Curtius) en Merlyn: ‘an den Text heran’.

Het thema of de beschreven situatie wordt in de tekst expliciet gegeven: ‘omdat ik in haar armen lig’. De ‘zij’ en de ‘ik’ bedrijven de liefde en het gedicht beschrijft het hoogtepunt (een totale eenwording). Zij geeft zich, verliest zich aan hem, maar de ‘ik’, ondanks zijn emotionele betrokkenheid, houdt ook zijn luciditeit. Hij kan als persoon en als dichter niet anders, hij moet toeschouwer van zichzelf kunnen zijn en blijven, want anders had hij deze tekst niet kunnen schrijven (hoewel de situatie paradoxaal is: wat blijft er over wanneer alle individualiteit bij de eenwording is vernietigd?). Die afstandelijkheid ervaart hij als een gemis, als een tekort, en het gedicht ontstond zoals alle lyriek uit een gemis of verlangen. De afstand blijkt ook uit het persoonlijk voornaamwoord ‘zij, zij, zij...’, maar het ligt aan hem. De dichter ervaart zijn geliefde als ‘balancerend op de rand van zichzelf’ (wiens zelf?), ervaring die elders in de bundel Tegen het vergeten als volgt wordt uitgedrukt:

Zoals soms een vrouw
zich geeft, of niet geeft,

uit berekening, uit liefde;
een esdoornblad zijn val al lang
begonnen is, of juist zijn tak
nog niet loslaat;

De eenwording (vergelijk het dubbelzinnige ‘éenwaarts’, niet alleen naar de ene, maar ook het ene), de liefdesdaad wordt ook op fonisch niveau gesuggereerd (sound als echo van sense) door een van de mooiste enjambementen die ik ken: ‘daar/heen’. Het simpele woordje ‘daarheen’ wordt gesplitst: ‘daar’ vloeit uit in het onbegrensde wit van de pagina, ‘heen’ krijgt extra accent, bij het lezen is een nieuwe teug adem nodig: de woorden gaan ademhalen, de klanken aa-ee (‘waarom bleef’) worden geëchood en beantwoord door ee-aa (‘éenwaarts’, vergelijk ‘bleef waar’), de ij-klanken in het gedicht nemen het gezucht en gehijg over, en met de uitstorting van de dubbele exclamatie ‘mooie, mooie’ is de climax bereikt. Hier heeft de dichter aan gewerkt om deze poëtische climax door klank, ritme en betekenis te suggereren. Aangezien Faverey het tijdschrift Merlyn - via Johan Polak - ongetwijfeld moet

[p. 49]

hebben gekend, neem ik aan dat hij ook de polemiek tussen Kamerbeek Jr. en Jessurun d'Oliveira (1963-4) over ‘dal’ betekent/is ‘dal’, ‘vult’ betekent/is ‘vult’ (bij J.C. Bloem) gelezen heeft, de linguïstische mallepraat van Kamerbeek als wetenschapper afwees, maar als dichter beminde. Klankanalyses blijven een hachelijke zaak, ook de interpreet geeft zich nu bloot en heeft het wel erg op de heupen, maar hij heeft het zelf door, zoals ook de dichter het door had. Faverey zei in een interview een heel wijs, zelfironisch woord: ‘in alle kunst zit een tikkeltje aanstellerij’. O.K., maar als ik toneelregisseur of voordrachtskunstenaar was, en eigenlijk is ieder mens een regisseur of rollenspeler als hij zijn verstand er een beetje bijhoudt, door ironie bijvoorbeeld, dan moet in de voordracht het gehijg en de uitstorting heel vaag, heel suggestief worden aangegeven (ieder teveel is een miskleun).

Met deze versmelting van klank, ritme en betekenis raken wij de kern van Faverey's dichterschap: de meest intieme, persoonlijke ontroeringen en ervaringen heeft hij in een zeer introspectieve lyriek getracht vast te leggen tegen het vergeten en in zijn poëzie een diepgang en hoogtepunt bereikt, die slechts met die van Boutens, Gorter, Leopold, Nijhoff, Achterberg vergelijkbaar zijn. Zo heeft hij geprobeerd die onwerkelijke sfeer van dalende sneeuwvlokken die voor zijn gevoel hemzelf onwerkelijk maakten, in taal vast te leggen en aan de lezer over te dragen:

Het sneeuwt

maar het sneeuwt niet meer.
Toen het begon te sneeuwen
ben ik naar het raam gelopen;

heb ik mij verloren gelopen.

In die tijd ongeveer,

vlak voor de sneeuw weer
begon te vallen, grote, steeds
langzamere vlokken in,
moet het opgehouden zijn

ook met sneeuwen.

Het gedicht gaat niet alleen over sneeuwval, het gedicht sneeuwt zelf. ‘A poem should not mean, but be’ (Macleish). Maar let op de techniek, de herhaling van de ee-klanken, van de o-klanken, het ritme en de dwarrelende inversie (‘langzamere vlokken in’), die we in de Nederlandse lyriek ook wel eens bij de peppels zijn tegengekomen.

In Faverey's gedicht krijgt de concrete schildering van de liefdesdaad een filosofisch-metafysische dimensie, allereerst door het gebruik van de tegenstelling ‘hier’ - ‘daar heen’ (vergelijk ‘-waarts, ‘daar’ nadrukkelijk herhaald door het syntactisch onjuiste ‘daarin’ in plaats van ‘waarin’). Faverey heeft zichzelf in een interview een idealist genoemd, voor wie schoonheid en waarheid met elkaar te maken hebben (nrc Handelsblad, 11-11-1988). Zijn ervaring van liefde en schoonheid is platonisch te noemen in die zin, dat zij, haar aanvang nemend in de lichamelijkheid, opstijgt naar het absolute, dat de geliefde ‘als in spiegel en raadsel’ doet bevroeden, het absolute waarvan zij een hint, een glimp geeft (vergelijk ‘bijna’, ‘balancerend’ tussen schijn en zijn). Vergelijk ook de verrukkelijke dubbelzinnigheid van ‘wijsmaken’, een wijsgerig woord dat in deze context ook tot de taal van de flirt (aantrekken-afstoten, verhullenonthullen) behoort. In verscheidene liefdesgedichten vindt men de combinatie van metafysica en concrete, aardse, zinnelijkheid; de tegenstelling vorm de spankracht van het gedicht. In het reeds gedeeltelijk geciteerde ‘Zoals soms een vrouw zich geeft, of niet geeft (...)’, wordt het moment na het hoogtepunt in een aristocratisch verhullende, erotische symboliek aangeduid:

de waterdruppels aan mijn lippen
hun rivier hoe indachtig nog,
zijn stroming - maar niet langer
de zee van wolken, zo gevangen

in hun ronding, zo bevangen. Ook hier wordt de betekenis door ritme, rijm en herhaling geëchood. Lees eens in Hinderlijke goden de regel ‘zolang tot zij zich omdraait, het herhaalt, besta je heus’; je lacht je dood om wat P. Nijmeijer in de Volkskrant van 27-12-1985 hierover beweert; de context van ‘zich omdraaien’ en ‘het’ laat ik aan de verbeelding over.

[p. 50]

Dit platonisme wordt versterkt door een van de meest superbe gevallen van ironische intertextualiteit. De formulering van ‘een bijna mooie mooie vrouw’ roept bij een doorgewinterde poëzielezer de herinnering op aan P.C. Boutens: ‘Ik heb iets bijna schoons aanschouwd’, maar het gedicht ‘Rosengarten’ waarvan het de beginregel is, eindigt aldus:

Hier heersen roos en rozeknop!
Zo dacht ik - middenin
Stond van onnozle keizerin
De onnozler pop.

(Ik zal persoonlijk aan het Letterkundig Museum de prijs uitreiken voor de allerongelukkigste titel Ik heb iets bijna schoons aanschouwd van het recente Boutensprentenboek.) Als de geliefde een Boutens-kenner zou zijn en de gedrukte tekst - uiteindelijk een compliment en liefdesbetuiging - zou lezen, heeft ze misschien toch even scheef gekeken, maar ja, ‘was sich liebt, das neckt sich’. Het gebeurt wel vaker dat bij zeer introspectieve gedichten (Leopolds ‘Een druppel wijn’ met Sinterklaasversje aan het slot, Nijhoff die ergens een Italiaans sonnet erin breit, en, in alle bescheidenheid, ik heb zelf in mijn odenvertaling van Horatius ‘Ik zag twee beren ...o het was een wonder’ erin gekregen) dichters een klein binnenpretje inbouwen, voor zichzelf om de spanning iets te minderen (heeft de lezer het door?), want de schoonheid is, zo zegt Faverey, meedogenloos, en zoals Rilke zegt: ‘Das Schöne ist nichts als des Anfang, und wir bewundern es so, weil es gelassen versmäht uns zu zerstören’ (ik geloof dat het het motto van mijn proefschrift is geweest).

Toch beleeft de ‘ik’ zijn eenwording in het moment ‘nu’, in het hier, want verleden en toekomst spelen nu eventjes niet mee (de slotregels van het gedicht zijn zeer ambigu).

Wat moet hij veel van deze vrouw gehouden hebben om zo iets te kunnen schrijven: maar ja, als de vloed van liefde breeder opstroomt. Je kunt ‘ik houd van je’, op poëtische wijze, dat wil zeggen eenvouds verlichte waters, op vele manieren zeggen: met Neeltje, voor wie ik lief heb, zal ik heten, met Hans Faverey, voor wie ik lief heb, zal ik zijn:

Waarom bleef zij niet waar zij is,
als zij niet hier is en liever daar
heen ging (...)

Faverey heeft een prachtig gedicht geschreven, het volmaakte liefdesgedicht, waarin verstand en emotie hebben geketst en een gecontroleerde gloed van liedkunst en liefde hebben doen oplaaien.

Dit essay is de ietwat ingekorte versie van een voordracht gehouden op de Faverey-avond (donderdag 29 april 1993) in Kunstkring De Burcht te Leiden onder auspiciën van de T.S. Eliot Society (voorzitter dr. Tj.A. Westendorp).