De Revisor. Jaargang 20

[p. 84]

Giovanni Verga
Een geniaal beschrijver van mislukkingen

Ter inleiding

In 1989 verscheen bij de uitgeverij Goossens, onder de titel Landleven een goede Nederlandse vertaling, door Anthonie Kee, van Giovanni Verga's novellenbundel Vita dei campi uit 1880. Het heeft dus meer dan een eeuw geduurd vooraleer de lezers uit ons taalgebied kennis konden maken met dit meesterwerk van de Italiaanse literatuur, maar nu de kogel eindelijk door de kerk is bestaat er bij ons een stijgende belangstelling voor het oeuvre van de grootmeester van het verismo. Landleven is inmiddels al aan een tweede druk toe. Verga moet naast Leopardi als de grootste Italiaanse schrijver uit de negentiende eeuw worden beschouwd. Zijn late ‘ontdekking’ in de Lage landen stemt dus tot vreugde; hopelijk komen er nu ook snel vertalingen van zijn overige werk.

Het leven van Giovanni Verga (Catania 1840-1922) verliep vrijwel rimpelloos. Schokkende of buitengewone ervaringen bleven hem bespaard. Als zoon van welgestelde ouders kon hij het zich permitteren een rechtenstudie voortijdig af te breken, zich van jongs af uitsluitend op de literatuur te concentreren en lange periodes door te brengen in Milaan en Florence, de twee belangrijkste culturele centra van zijn tijd in Italië. Het succes als schrijver kwam pas op het einde van zijn leven, ondanks inspanningen van beroemde buitenlandse collega's zoals D.H. Lawrence. Dat hij lange tijd in eigen land niet naar waarde werd geschat heeft twee oorzaken: om te beginnen gebruikte hij in zijn beste boeken een dicht bij het authentieke taalgebruik van zijn personages aanleunend, slordig Italiaans vol herhalingen, ongrammaticale zinswendingen, stopwoorden, volkse metafo-

[p. 85]

ren en volkse spreekwoorden, en dit uitgerekend op een ogenblik dat de meeste Italiaanse prozaïsten zich op het gebied van taal en stijl spiegelden aan het voorbeeld dat Alessandro Manzoni had gesteld in zijn I Promessi Sposi. Met de laatste en definitieve versie van zijn lijvige historische roman, die hij in 1840 publiceerde, had deze schrijver een model van beschaafd Toscaans proza in het leven geroepen dat tot diep in onze eeuw een onaantastbare norm zou blijven. Geen wonder dus dat publiek en critici aanstoot namen aan de taal waarin Verga zich uitdrukte. Het andere aspect dat erkenning en populariteit in de weg stond was Verga's sombere, fatalistische kijk op het leven; ook hier was de auteur in de contramine, want hij publiceerde in de beginfase van een eindelijk verenigd en vrij Italië, toen het land nog in volle euforie leefde, wat zich uitte in patriottische, heroïsche, zij het niet altijd even waardevolle hoeraliteratuur.

Verga daarentegen was een groot bewonderaar van Zola en Maupassant, en in iets mindere mate van de grote Russische schrijvers uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Bijgevolg wilde hij in Italië een opvatting van de literatuur ingang doen vinden die een perfecte tegenhanger moest worden van het naturalisme dat in andere Europese landen hoogtij vierde: het verismo, woord dat vanzelfsprekend is afgeleid van het adjectief vero (‘echt’). ‘De hand van de kunstenaar moet volledig onzichtbaar blijven - de roman zal dan de indruk geven van een reële gebeurtenis; het kunstwerk zal zichzelf lijken te hebben gemaakt.’ De schrijver wacht een dubbele taak: hij moet zich kunnen vereenzelvigen met zijn personages en tegelijk afstand nemen van hun lotgevallen, die hij totaal onbewogen moet optekenen. Hij mag geen emoties laten blijken en geen kritiek spuien, zelfs niet wanneer hij wantoestanden beschrijft. Verga onderscheidt zich echter van de Franse en Russische naturalisten doordat in zijn ogen mislukte levens niet noodzakelijk te wijten zijn aan een ongunstige maatschappelijke achtergrond; volgens hem hebben die alles te maken met een vermetele, onterechte drang naar hogerop.

Gianfranco Contini, de meest gezagvolle Italiaanse literair-historicus uit onze eeuw, heeft terecht opgemerkt dat Verga, die tweeëntachtig werd en rond zijn vijfentwintigste aan zijn oeuvre was begonnen, zijn meesterwerken in een tijdsbestek van amper tien jaar schreef. Het ‘begenadigde decennium’ wordt in 1880 ingeluid met de novellenbundel Vita dei campi, die over het leven van een keuterboertje op Sicilië gaat. Verga zou later het meest bekende verhaal uit de bundel, Cavalleria rusticana (= Boereneer) verder uitwerken tot een succesvol toneelstuk, waaruit nog later Mascagni de gelijknamige opera in één bedrijf zou puren, die helaas aanleiding gaf tot langdurige twisten en processen in verband met de auteursrechten van het libretto. De veristische lijn werd doorgetrokken met de bundels Novelle rusticane en Per le vie, beide uit 1883, en met de romans I Malavoglia (1881) en Mastro Don Gesualdo (1889).

Verga is zich altijd scherp bewust geweest van de mentaliteitskloof tussen hogere en lagere standen. In het inleidende verhaal Fantasticheria (= Hersenspinsels) van de novellenbundel Vita dei campi polemiseert hij als hij op ongewoon sarkastische wijze het verschil onderstreept tussen de aanblik van de kuststreek rond Acitrezza, in de buurt van Taormina, zoals die wordt ervaren door een sjieke dame op doorreis (ze vindt het landschap prachtig, en dat hebben alle toeristen haar sindsdien nagezegd), en anderzijds door de vissers voor wie die verrukkelijk blauwe zee slechts een vijand is waartegen je dag na dag moet vechten om in je meest elementaire behoeften te kunnen voorzien. Verga had genoeg landerijen geërfd om zijn hele leven lang niet voor de kost te hoeven werken, en hij behoorde op het politieke vlak tot de conservatieve bourgeoisie. Paradoxaal genoeg heeft hij de ‘kleine lieden’ veel beter beschreven dan de mensen uit zijn eigen milieu. Hij heeft zich op onnavolgbare wijze in de denk- en leefwereld van het Siciliaanse proletariaat ingeleefd, hoewel hij dit proletariaat slechts heeft gekend vanuit het perspectief van de grootgrondbezitter. Minder bekend is dat hij ook de ‘kleine lieden’ uit Milaan levensecht heeft geportretteerd, terwijl zijn ‘roots’ in het andere uiteinde van Italië lagen. Zelfs in eigen land wordt Verga ook vandaag nog te vaak uitsluitend beschouwd als de man die de ellende van Siciliaanse

[p. 86]

boeren en vissers zo pakkend heeft weergegeven.

Om de twee geografische polen van zijn inspiratie recht te laten wedervaren heb ik in de twee novellen die hier in mijn vertaling volgen geopteerd voor een Milanees en een Siciliaans verhaal. Een doodgewone geschiedenis (= Semplice storia) komt uit de novellenbundel Per le vie (= Langs de straten), die naast een paar zwakkere verhalen ook echte juweeltjes bevat. Verga vertelt erin over Milanese koetsiers, naaistertjes, danseresjes van de Scala, die allen ten onder gaan aan niet ingeloste verwachtingen. Een doodgewone geschiedenis behoeft geen verdere uitleg. Voor De vrijheid (= Libertà) leek het mij daarentegen wel aardig enige achtergrondinformatie te verschaffen.

Het gaat hier om het geromantiseerde verslag van een bloedige boerenopstand die in 1860 plaatsvond in het dorp Bronte, op de flanken van de Etna, opstand die op een enorm, pijnlijk misverstand berustte. Op 11 mei van dat jaar was Garibaldi in Marsala ontscheept met zijn duizend roodhemden, en hij was aan een triomfantelijke opmars door Sicilië bezig, in naam van de vrijheid. Bronte behoorde sinds 1799 toe aan de familie van de Engelse admiraal Nelson. Er heersten feodale toestanden; toen op 2 juni 1860 in Sicilië een decreet werd uitgevaardigd dat bepaalde dat een gedeelte van de gemeentegronden aan gezinshoofden moest worden toegekend vatten de pachters en seizoenarbeiders van Bronte dit op als een aansporing tot een revolte tegen de lokale machthebbers. De meeste notabelen werden op een gruwelijke manier afgeslacht en hun bezittingen ingepalmd. De repressie liet niet lang op zich wachten. Garibaldi stuurde zijn rechterhand Nino Bixio met een detachement soldaten naar het opstandige dorp om er de rust te herstellen. De grootste heethoofden werden op staande voet gefusilleerd, zevenendertig dorpelingen tot levenslange dwangarbeid veroordeeld, en toen was alles weer bij het oude. De boeren hadden Garibaldi verkeerd begrepen: het begrip vrijheid had in zijn mond een louter politieke betekenis, geen sociale. Zijn enige streefdoel was het einde te bewerkstelligen van het Koninkrijk van beide Siciliën, met het oog op latere aanhechting van dit gebied bij een Italiaanse staat die nog in wording was. Libertà is een verhaal over een kortstondige collectieve roes die door een verschrikkelijke ontnuchtering wordt gevolgd.

Het verismo dat Verga predikte kreeg in zijn tijd weinig navolgers. De enige Italiaanse schrijver die de formule met enig succes zou toepassen was zijn vriend Luigi Capuana, auteur van onder meer de roman Il marches di Roccaverdina (1901). Wel werd Verga later terecht beschouwd als een voorloper van het neorealisme in de literatuur en vooral in de film, dat in het Italië van de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog verschillende meesterwerken produceerde. Een van Visconti's eerste films, La Terra trema (1948) is een vrije bewerking van de roman I Malavoglia. Door het levensechte taalgebruik in zijn meest geslaagde boeken, en vooral door de felle sociale aanklachten die er altijd onderhuids in aanwezig zijn, was Verga inderdaad zijn tijd vooruit. De afstandelijkheid die hij nastreefde ligt de Italianen niet - is ‘afstandelijk’ bij een schrijver overigens geen utopie? Wie naar de pen grijpt om het menselijk falen te beschrijven, in welke taal dan ook, kan zijn bewogenheid nooit helemaal verhullen.

Monique Jacqmain