De Revisor. Jaargang 20

[p. 20]

Willem Brakman
De dikke dame

In het dorp streek een kermis neer, mooie ronde silhouetten van woonwagens en potsenmakers trokken over de dijk, vooropgegaan door die van huppelende dorpelingen. Flarden van gezang, nu en dan wat schoten uit een geweer of wat dan ook, veel gedoe met paarden. Een nog echte kermis uit Polen, Rusland, Galicië, want een kermis uit eigen land is geen kermis.

Hier moest men als schilder grote beslissingen nemen, want veel van de vele verrukkingen waren door de veel te velen alweer aangevreten en weggesnaaid. Alle kanten van de kermis waren al bestreken en bekeken: door de realisten, de magische realisten, de naïeven die donderstralen, de kubisten, pointillisten, en er waren er zelfs die de kermis slim hadden geschilderd zonder dit duidelijk aan te geven, zoals ene van Gogh, die alle vreugden van het barokke tumult inpalmde als cafézitje bij avond met veel sterren in de lucht. Jan, langzaam herstellend van de schok eenogige te zijn, tikte zich met zijn witte stok een weg door de feestvreugde en genoot ervan door de ellende van de laatste tijd magerder te zijn geworden en zo voor zijn gevoel vederlicht en gelouterd over de wereld te gaan. Hij hoorde de hysterie in dikke flarden op zich toewaaien en besloot op het terrein zeer perifeer te blijven, want al bij een vermoede differentiaal van geest kwamen bij de jongkerels al snel de knuisten uit de broek.

Hij zocht een tijdje, wat overdreven schutterend met zijn stok, een hand haast verontschuldigend geheven in de lucht als een vriendelijk verzoek hem zijn andere oog bij uitzondering niet dicht te slaan, en kwam zo in een hoek waar geur en sfeer veranderden in die van een aquarium. Het was de sector der menselijke rariteiten, waarbij hij al spoedig de indruk had dat hij willekeurig ergens naar binnen kon gaan om er op slag bij te horen. Dat zat natuurlijk voor een deel in zijn oog (waar trouwens nog een staar was ontdekt, als verrassing, een beginnende, die aan alles een licht onderwatercachet verleende) maar verder natuurlijk ook in de tentoongestelde deformaties, in fraaie en aantrekkelijke kleuren op borden geschilderd die buiten de tent waren opgehangen.

Langzaam liep hij erlangs, als in een museum: het meisje zonder armen en benen, aangeprezen als een wonderschoon wezentje, dat de duistere verlangens opriep die herstellende bekruipen op een kermis. De vrouw met de ijzerharde baard en twee paar borsten, de man met de hanekop, een jongeling met vinnen en een reus die zijn tent liet bollen aan alle kanten en een brullend geluid voortbracht, dat echter duidelijk uit een grammofoon kwam. Jan zocht zoals altijd de verstilde plekken en kwam op dat geleide terecht bij een tent die een intiem lantarenlicht uitstraalde en waarin het stil was.

De geur die hij aan de ingang opsnoof was niet die van een stal maar iets waarover hij na moest denken. Na een poosje wist hij het, had het eigenlijk meteen al herkend maar uit eerbied getwijfeld. Het was de geur van zweetsokken, verbonden met de stem van zijn moeder, die placht uit te roepen op 't ogenblik dat het opeens tot haar doordrong: ‘wat is er Jan? je voeten ruiken zo...’ Hij betaalde en het eerste wat hij zag was een schemerig verlicht bouwwerk, een middeleeuwse stad, een muizenstad, waarin maar weinig viel te beleven omdat de diertjes de straat niet op wilden en zich verscholen hielden. Aandachtig bestudeerde hij het in elkaar geknutselde stadje, maar wist al die tijd dat achter hem de dikste dame

[p. 21]

van de wereld zat, die geen piep gaf en zich zo stil hield als de muizen. Hij draaide zich niet om, durfde dat niet goed en verbaasde zich daarbij vagelijk over de sacrale stemming die in de tent hing. Hij realiseerde zich dat zijn ene oog wel veel onmogelijk maakte maar ook veel mogelijk. Aanstellerig, het hoofd vertederend schuin, de Chinese glimlach als vanouds, zij het door het ontbrekende oog wat geschonden, en verder ontroerend schutterig draaide hij zich naar haar toe. Hoewel hij haar blik goed had gevoeld hield ze het hoofd nu en profil en staarde op haar beurt langs hem heen, maar met een absolute onverschilligheid. Het was zo'n blik die men bij dodelijke ongelukken maar zo snel mogelijk bedekt omdat ons daarin de dood zelf aanstaart. Het stelde hem echter wel in staat om haar te bekijken, wat hij dan ook uit alle macht deed maar de staar die in het resterende oog was vastgesteld zat hem daarbij in de weg. Mist uit zee trok over haar heen en verbond haar met de verregende zondagochtenden vroeger op de Boulevard, mooi in blauwgrijzen en met alle gebouwen dicht. Dat waren de dwaaltochten door het grote geluk van de mensenleegte, alles voor hem alleen uitgestald: de regen, de bleke kim en de lege galerijen waarin wat plakkaten klapperden van verveling. Onvergelijkelijk daarmee verbonden was het met een trage vanzelfsprekendheid optrekken van de jurk, zodat een been vrijkwam tot aan de knie. Het viel haar zeker niet makkelijk een lieflijke indruk te maken, zozeer was zij door zichzelf ingepakt, maar ondanks alles wat hij zag gingen er verlokkingen van haar uit die iets pijnlijks en verwarrends hadden. Hier, dacht hij, is een rariteit die, hoewel afstotend, niet afstotend werkt maar raadselachtig aantrekkelijk. In de bolle toet hadden de ogen met de lange wimpers een levendige en meisjesachtige helderheid gekregen en de kleine neus, goedgesneden en met sierlijke vleugels, verving in zekere zin de schoonheid van een arm of hand. Een wat gestulpte mond ontblootte middels een geroutineerd lachje een rijtje regelmatige tanden. Vol haar lag over teder uitgevoerde oorschelpen en over alles hing adem, geur, waas en zucht van verflensen en verwelken die het afwijkende in de betovering van een beschimmelend teloorgaan opnam.

Handen, het zichtbare been en het gezicht waren licht paars tot violet, een kleur om langzaam uit te diepen, maar hij vreesde dat zij hem terwijl hij daar stond met een groeiende afschuw bekeek.

Weer buiten dacht hij dat de vrouw mogelijk op een terughoudende wijze koket was geweest en dat zwart haar beter zou staan dan de gebloemde zomerjurk van dunne stof die zo wijd was en daardoor zo overdadig geplooid dat veel kostbaars erdoor aan het oog werd onttrokken. Zwarte zijde, die haar zou omspannen, banen om haar trekken, over haar heen zou koepelen, glanzen en glimmen, waarbij zij zich op een draaistoel van alle kanten kon laten bekijken door onmerkbare tripjes met de voet. Duizenden blikken zouden haar doorwoelen en de hare zouden langs de omstanders scheren in een uiterste aan onverschilligheid, zo alsof in haar pupillen de lichtstipjes vergeten waren en ook het zo hoognodige lichtstreepje bij het onderooglid.

Haar grote hulpeloosheid trok hem aan, ze kon zichzelf niet wassen, anderen zouden dat voor haar moeten doen met snelle en zakelijke gebaren en behendige oplossingen op de moeilijke plaatsen, zoals bij een tekening of aquarel. Eenmaal naar bed gebracht en achterover gelegd was dat ook de stand voor de hele nacht. Boosaardige mensen konden haar laten verhongeren, vervuilen en verdorsten gewoon door haar te vergeten. Zij was te vermoorden eenvoudig door haar met rust te laten.

De volgende middag ging hij weer naar de tent, het pentekeningetje dat hij de vorige avond snel had gemaakt en, verborgen voor Leida, had ingekleurd met goedkope schoolkleurpotloden droeg hij in zijn binnenzak, in zijn portefeuille, en kende er krachten aan toe als van een talisman. Doordrenkt zou het worden van zijn lichaamswarmte en zodoende veel ten goede keren. Hij schaamde zich voor zijn terugkeer, daarmee ging hij zich van alle andere bezoekers onderscheiden want ze zou hem zeker herkennen, daarom hoopte hij ongemerkt tussen de anderen te kunnen schuilgaan maar toch ook weer de enige te zijn.

Toen hij binnentrad zag hij tot zijn schrik dat naast de ingang ook kaarten te koop waren; daarop zat zij, ironisch gehuld in strakgespannen zwarte zijde en voor allen te prijk, van voor, van achter en opzij. Dat was teleurstellend vulgair, waarbij in de flits

[p. 22]

dat hij eraan voorbijliep het gillen uit de spooktent hem schrijnde tot in de ziel, zo alsof een hele tent volk hem gierend in de gaten hield.

Toen hij naar binnen ging en de enige bleek te zijn begon ze tegelijk te spreken: hoog, hees, een tikje verontwaardigd maar niet onaangenaam. ‘Ik stam van normale ouders,’ zei ze, ‘mijn vetlijvigheid is mij aangeboren en ongeneeslijk. Mijn broer Izaak en mijn zusters Lidewij en Janne zijn echter als alle anderen.’ Met een nauwelijks merkbare beweging wenkte ze hem naderbij en hij zag dat haar huid zacht was en glanzend, violet cadavereus, op sommige



plaatsen onverhuld paars, in sommige plooien zwart en op die korte afstand kon de geur van zweetvoeten niet worden verwaarloosd.

‘Het benauwt me,’ zei Jan, ‘dat u hier steeds in dezelfde houding moet zitten, is dat niet erg vermoeiend?’

Hij bereidde zich voor op hoon, geklaag en de zure antwoorden die bij de onverschillige blik pasten, maar ze gaf een vriendelijk antwoord, dat ze vergezeld deed gaan van kleine, hoofse gebaartjes van de vingers. ‘Bijzondere moeilijkheden,’ zei ze, ‘komen uit deze levenswijze niet voort.’ Slechts een

[p. 23]

enkele keer was er een blik uit het publiek die haar heftig afleidde maar verder was het een gezond leven. Ze had de spijs ontdekt die haar smaakte, werd daarmee dik gevoerd en verder met rust gelaten. Zolang het publiek om haar heen schuifelde bereikte ze een grote leegte van geest, waarin nog maar enkele restanten zweefden: chocolade, nougat en een zomeravond waarop het tentzeil opklapte zodat een zoele wind over haar lichaam streek, zonder aarzelen en haar innig toegedaan. ‘Zal ik u wat nougat meebrengen, de volgende keer,’ vroeg hij haastig en met kloppend hart. ‘Ik ben niet ongenegen,’ zei ze met een klein knikje naar zijn kant, en hij vluchtte naar buiten, waar hij bij de ingang pijnlijk werd getroffen door het verwoeste en door vele voeten platgetrapte gras. Op weg naar huis dacht hij aan het opklappen van het tentdoek en ried daarin zowel een verscholen uitnodiging als een aanwijzing van mogelijkheid. In die nacht welfde een ongewoon warme sterrenhemel boven het dorp, een enkele boot tjompte voorbij met dreunende motor, wat hem vreselijk weemoedig maakte zodat hij stiekem opstond en de schuur verliet. Het kwam hem voor of hij iemand die zijn geduld aan het verliezen was een zachte vermaning moest gaan toefluisteren en het was hem of hij haar gezicht daarbij zag: de gestulpte lippen, het wereldwijze lachje, de vluchtige blik die niets ontging. Een gevaarlijk geheim droeg hij daar met zich voort waarover het maar beter was te zwijgen en er met niemand over te spreken, en geheel in overeenstemming hiermee hing ze in de donkere tent, die maar zwak van buiten werd verlicht, scheef in haar stoel, betastte zich dromerig het weelderige lijf en liet tranen van vertwijfeling schuin over haar wangen rollen om aan te geven dat het zover was.

Natuurlijk waren er lieden in de buurt die popelden om in te grijpen als ze maar een mogelijkheidje zagen, zij die in hoeken scholen, de neus sniffelend in de avondbries gestoken, vol wantrouwen, vermoedens en boosheid. Ze waren niet alleen overal maar kwamen ook overal vandaan, alleen nu zag hij dat ze ook van vroeger kwamen. Hij bezwoer haar dat hij niets kwaads in de zin had, integendeel haar naar beste weten en kunnen wilde helpen en op zijn minst proberen rechtop te zetten. Haar geweldige zwaarte drukte hem, zei hij, zo waren zijn schoenen bij zijn terugkeer duidelijk dieper in het vernielde gras buiten weggezakt dan toen hij was vertrokken. Daarbij was hem ook nog ter ore gekomen dat zij de laatste tijd herhaaldelijk, bleek van slapeloosheid en hoofdpijn, haast niet meer in staat was haar dagelijks werk te verrichten.

‘Dat is zo,’ gaf zij toe, ‘en de oorzaken van dit onwelbevinden zijn nog steeds niet gevonden. Men vermoedt,’ zei ze, ‘dat ik op deze wijze extra aandacht wil trekken, maar het is eerder zo dat ik op deze manier de aandacht wil vestigen op een zeker persoon die mij dit alles heeft aangedaan.’

Hij voelde direct wat hiermee werd bedoeld en haar breed omarmend trachtte hij haar rechtop te trekken, maar het was alsof zij aan de aarde was vastgebakken, zelfs haar armen, die hij wat makkelijker wilde schikken, kreeg hij niet opgetild zodat het was als rukte en trok hij aan een graftombe. Daar hij wel voelde dat het hem niet zou lukken steunde en kreunde en zuchtte hij zo luid als maar welvoeglijk was om van zijn grote inspanning te getuigen, zo zelfs dat hij vreesde daardoor buiten stemmen op te roepen. Hij sjorde en streelde nog een tijdje maar hing toen uitgeput half over haar heen en voelde waarachtig zo iets als slaap over zich komen.

‘Ik ben niet zo'n nutteloos mens als u wel denkt,’ zei hij na een poosje. ‘Ik wil mij nergens op beroemen en zeker niet in deze samenhang, maar als ik al niet opval door een bijzondere nuttigheid dan toch ook niet door het bijzondere tegendeel daarvan.’

Daarna legde hij het hoofd weer neer, staarde voor zich uit met zijn ene oog en dubde erover hoe in zijn blikveld toch ook het zwart moest zijn verweven van zijn lege oogkas. Onderwijl brachten zijn handen, die over de zomerjurk dwaalden, hem op een idee. Als ik, zo dacht hij, met de hand, als het ware achteloos, het een en ander toedek, dan kan ik nog een tijdje ongestoord van de wereld genieten en een rustig leven leiden tussen mijn dingetjes, ondanks alle woelen en werken daarin en onder mij.

fragment