De Revisor. Jaargang 20

[p. 34]

Frans Kingma
Gaten van koper

Het plein heeft een fontein met ganzen, restant van de verbeelding van vorige eeuwen. Het animale is veranderd, de natuur heeft een ander gezicht gekregen. Vogels en dieren zijn uitdrukkingsloos, er is geen angst, majesteit of schoonheid meer voor hen beschikbaar.

Vanuit het café zag ik auto's rond het plein cirkelen. De beeldengroep van de vogels rond de vrouw was niet te zien. Uit de houding van de jonge vrouw was niet op te maken geweest of ze alleen naar de vogels keek of dat ze die kwam voeren. De ganzen waren zo gegroepeerd dat ze niet onverschillig naar de vrouw opkeken.

Ik was blij dat ik ongezien uit het hotel had kunnen vertrekken. Hoewel we enkele dagen geleden waren gearriveerd, had ik weinig tijd gehad om de stad te bekijken. Alles was gepland en ik werd geacht aanwezig te zijn, met mensen kennis te maken en toespraken aan te horen. Het enige dat ik ongestoord had kunnen doen was rondlopen in het hotel en een wandeling maken in een nabijgelegen park.

Het hotel had een brede, bijna vierkante lounge met banken en fauteuils, verscholen onder grote planten. Door het heen en weer lopen van gasten, geroezemoes en flarden van gesprekken in verschillende talen, had ik er geen aandacht aan besteed. Er was een geluid dat ik kende: in een zijvertrek, afgeschermd door een deur die half open stond, was een volière geweest.

De sfeer van het café, waar ik net binnen was gekomen, beviel me, er was veel hout, een paar emaille platen en het was er donker. Schuin voor me zat iemand te lezen. Ik was nieuwsgierig en wilde weten wat voor boek het was, maar ik had alleen de beginletter kunnen zien, een Q.

Welk boek begint met deze letter? Ik ken weinig Duitse woorden die in aanmerking zouden komen, Qualität, Querele? Het zou de naam van de schrijver kunnen zijn. Ik ken er enkele, maar het zou erg onwaarschijnlijk zijn dat ik hier iemand ontmoet die in hen geïnteresseerd is.

Ik was gefixeerd op de persoon voor me, en hoopte op een positieverandering zodat ik meer over het boek te weten kon komen. Ineens maakte hij een beweging die ik niet verwacht had, hij draaide zich om en keek mij aan. Het moment had me verrast. Het was een gênante situatie. Hij stak een stuk papier in het boek, liet het op tafel liggen en kwam naar mij toe.

- U komt hier niet vaak.

- Dat klopt.

- Bevalt de stad u?

- Het is een stad van vogels, zei ik en keek hem aan. Hij was een jaar of vijftig en zag er verzorgd uit. Zijn gerimpelde voorhoofd maakte hem ouder dan hij was, want hij gaf een energieke indruk.

- Een stad is niet alleen datgene wat men ziet, ze is ook datgene wat men er beleeft. Na verloop van tijd krijgt ze menselijke trekken en dat kan goed of slecht zijn...

Hij excuseerde zich blijkbaar voor zijn stad omdat ze mij niet beviel. Dat was niet nodig, ik had te weinig gezien, ik had nog niets gezien van de monumenten, de mensen, hun gedragingen en hun bezittingen. Hij wachtte niet op antwoord en vervolgde:

- Sommige steden maken een gunstige indruk; Parijs bijvoorbeeld, bevalt me. Bent u daar wel eens geweest?

- Ja, ik heb er gewoond.

- Rue Joseph Fourier, anderhalf jaar is het mijn verblijfplaats geweest; wie niet in Parijs heeft gewoond, heeft nergens gewoond.

[p. 35]

- Dat zou ook voor Praag kunnen gelden, zei ik.

- ...nee, ik vind van niet, wierp hij tegen.

- Waarom niet? Voor Duitsers is Praag immers het hart van Europa?

- Ik begrijp het, maar ik moet u teleurstellen, ik ben Brit.

Mijn aanvankelijke vermoeden dat hij vertegenwoordiger zou zijn, leek me onjuist. Op het plein stond een groep mensen met de rug naar de fontein gekeerd. Voor de groep stond iemand die door gebaren aangaf hoe de mensen zich moesten opstellen.

- Ik hou niet van Fransen, zei hij, maar hun cultuur bevalt me.

- Maar ze begrijpen hun eigen cultuur niet, hun helden zijn van elders.

- Fantasie is de koning van Frankrijk.

Dit was het begin van een gesprek waarin ik voor het eerst sinds vier dagen niet formeel hoefde te blijven. Het was spontaan, er was geen doel en hij wist niet wie ik was. Het gesprek ging over literatuur, intuïtie en over het formuleren van problemen. Na enige tijd vroeg hij:

- Bent u er zelf mee bezig?

- Nee.

- Ik bedoel, bent u er uit hoofde van uw beroep mee bezig?

- Zijdelings, want het is niet het vakgebied waarin ik gewerkt heb, ik heb Latijnse taal- en letterkunde gedoceerd.

- Aan welke universiteit?

Ik noemde de naam; daarop verontschuldigde hij zich want hij had er nog nooit van gehoord. Misschien was het goed geweest om meer over mijzelf te vertellen, maar het kwam er niet van. Nauwelijks was hij uitgesproken of er begon een fanfare-achtige muziek te klinken. Hoewel er behalve ons niemand aanwezig was, vond de eigenaar het nodig de ambiance te veranderen.

- Het is acht uur, het spijt me, ik moet weg. Ik had al eerder weg moeten gaan, maar... u bent geïnteresseerd in filosofie. Ik doe u een voorstel, morgenmiddag komt er iemand een lezing over houden. Ik nodig u uit om mee te gaan.

Ik aarzelde, omdat ik me niet herinnerde wat er voor morgenmiddag gepland was. Vanwege mijn aarzeling zei hij:

- Ik haal u van uw logeeradres.

Dat leek me geen goed idee, mijn echtgenoot hoefde van dit uitstapje niets te weten.

- Goed, zei ik, maar laten we hier afspreken.

- In orde, het is niet ver hier vandaan.

Daarop draaide hij zich om, stak het boek in een tas en nam zijn overjas. Hij gaf mij een hand en zei:

- Mijn naam is Max en ik ontmoet u morgenmiddag om vier uur.

Voordat ik had kunnen antwoorden, had hij mijn hand weer losgelaten, ging naar de uitgang en opende de deur. Daar bleef hij even staan en maakte een kort gebaar naar iemand achter de bar. Hij wachtte niet op een reactie, maar verdween.

Hij zat in dezelfde stoel toen ik het café binnenging. Er waren enkele bezoekers, maar het was er stil. Hij zat niet te lezen, kwam op me toelopen en zei dat we direct konden gaan. We staken het plein over en kwamen langs de fontein met de ganzenhoedster die ik de vorige dag had gezien.

- Studenten die hun doctoraalexamen hebben gehaald, hebben de gewoonte ervan te drinken.

Via enkele zijstraatjes stapten we in een gereedstaande tram. Hij vertelde over het onderzoek waar hij mee bezig was.

- Waar bent u naar op zoek?

- Dat weet ik niet, in de natuur weet je niet waarnaar je op zoek bent, ik verzamel data.

Daarna vertelde ik over de vertaling die ik had gemaakt van Quintilianus.

- Interessant.

- Kent u hem?

- Nee.

De tram stond stil bij een halte, maar niemand stapte in of uit. Uiteindelijk kwamen we terecht bij een gebouw in grijze steen met een brede trap die naar de entree leidde. In een portiek zat de conciërge naar twee monitoren te kijken. Max besteedde er geen aandacht aan en ging linksaf.

In de lange gang waren aan beide kanten ramen aangebracht zodat de lokalen te zien waren. Er stonden grote boorinstallaties, er hingen takels, kettingen en er stonden talloze elektronische apparaten. Op de vloeren lagen slijpsel en metaalspaanders, aan één van de wanden hing een rij vierkante maskers.

[p. 36]

We arriveerden in een ruimte die toegang gaf tot diverse andere gangen. Een gedeelte van de muur bestond uit glas waarachter een tuin lag. Er waren heesters, kort gehouden coniferen en bloemen, het geheel werd door het zonlicht op een onnatuurlijke manier verlicht.

Voor het laatste raam aan de linkerkant stond een buste. Door het tegenlicht waren de gelaatstrekken van de man moeilijk te onderscheiden, hij was kaal en keek de voorbijganger aan. Ik las met moeite vier letters: born en een jaartal.

- De grondlegger van het instituut?

- Nee, de valkenier.

- ...

- Kom, we zijn al laat.

Hij opende een deur die een trap zichtbaar maakte. Boven aangekomen bleken we ons in een amfitheater te bevinden. Max ging naar beneden en nam een plek halverwege de zaal. Hij wachtte voor de ingang van de rij, liet mij als eerste plaatsnemen, waarna hij naast mij ging zitten. Het half ronde complex was stijlvol uitgevoerd met houten collegebanken en neoclassicistische muurschilderingen. Er was een tiental toehoorders.

Op het bord waren enkele termen geschreven: ‘incommensurabiliteit’ en ‘geest-natuur-taal’, waarbij het middelste woord niet onderstreept was. De spreker moest al enige tijd aan het woord zijn geweest, want ik had moeite zijn betoog te vatten. Terwijl ik hem in woord en gebaar volgde, voegde hij een frase toe: ‘koper zet uit bij verhitting’. Er kwam een toelichting.

Gebeurtenissen die in de werkelijkheid plaats vinden, vormen de basis van wetenschappelijk onderzoek. De feiten die observeerbaar en controleerbaar zijn, zorgen ervoor dat wetenschap vooruitgaat. De feiten spreken voor zichzelf, de wetenschap ordent, maakt modellen en ontdekt algemene verbanden. Vervolgens is er een tweeledige taak voor de filosofie. Enerzijds om ervoor te zorgen dat de modellen coherent zijn, en anderzijds om de wetenschappers te ondersteunen in het ordenen van de feiten die ze in de natuur tegenkomen.

De enige keer dat ik in het park was geweest, was het vroeg in de ochtend en ik had niet verwacht iemand tegen te komen, maar een hovenier was al bezig om een regeninstallatie te plaatsen. Ik liep het pad af, dat naar beneden ging. Tussen de struiken werd een paviljoen zichtbaar. Er bleek een meer te zijn, een theehuis op palen dat met de voorkant boven het water stond, roeibootjes die ondersteboven op de oever lagen, schommels en een carrousel. Op de onderste treeplank van de carrousel stond een eend.

Bij de boten lagen roeispanen, sommige blauw-wit gestreept met een gat in het midden van het blad. Er stond een lange rij banken, ik liep er langs en raakte af en toe een rugleuning aan. Op het water dobberden groepjes vogels. Dichtbij was een vogel die ik niet kende. Hij dook ineens onder, en er bleven alleen golven achter, concentrische golven, afwezig en alleen maar golven.

De spreker zweeg en ging in een stoel zitten. Het was afgelopen, er volgde een kort applaus. Een man op de eerste rij stond op en draaide zich om naar de zaal. Hij bleek de discussieleider te zijn, en zijn stem klonk vreemd in het amfitheater. Er waren geen vragen, zodat de man zelf een vraag presenteerde.

De vraag werd door de spreker aangegrepen om zijn eigen betoog aan te vullen. Hij was opgestaan en richtte zich tot de vraagsteller. Na korte tijd was hij hem volledig vergeten en volgde zijn eigen gedachten. Hij vroeg zich af wat het wezen was van het laboratorium. Er kwam een lange uiteenzetting over natuur en cultuur die eindigde met de constatering dat het laboratorium het terrein bij uitstek was voor zuivere waarneming.

Ondertussen had Max mij toegefluisterd:

- Het is vreselijk, ik kan dit niet aanhoren.

Toen de spreker uitgesproken was, stond Max op en zei:

- Ik heb niet begrepen wat u bedoelde met de opmerking dat koper uitzet bij verhitting. Kunt u verklaren waarom dit gebeurt?

De kleine man voor het bord keek verbaasd in onze richting, en zei:

- Het is een kwestie van interpretatie. Net als wiskundige formules is het analyseren van verschijnselen een kwestie van interpreteren. Een goede theorie kan verschijnselen verklaren.

Het werd stil in de zaal en Max vroeg:

[p. 37]

- U wilt waarschijnlijk zeggen dat koper uitzet omdat de elektronen sneller gaan bewegen?

- Ja, die interpretatie accepteer ik.

- Gaat u er dan ook mee accoord dat het elektrische geleidingsvermogen toeneemt bij verhitting?

- Zeker.

Voordat Max weer het woord nam, aarzelde hij een ogenblik en zei:

- Experimenteel is aangetoond dat het geleidende vermogen van koper juist afneemt bij verhitting.

De man beneden maakte geen aanstalten om commentaar te geven. Max gaf uitleg. Hij vertelde dat metalen als koper, aluminium en silicium onder bepaalde omstandigheden hetzelfde gedrag vertonen. Onder andere omstandigheden hebben ze een verschillend gedrag. Om al het gedrag te begrijpen wordt gebruik gemaakt van verschillende begrippen. Sommige daarvan zijn hypothetisch en over de bruikbaarheid daarvan zijn fysici het niet eens.

Zo gebruikt men het begrip ‘fonon’ om aan te geven dat het geleidingsvermogen van koper afneemt. Bij verhitting gaan de fononen trillen en belemmeren de bewegingen van de elektronen. De fononen zitten echter vast in het metaalrooster en dragen niet bij tot de elektrische geleiding zoals de elektronen.

Voor silicium geldt dat het geleidingsvermogen wel toeneemt bij verwarming. De verklaring hiervoor is anders, en maakt gebruik van het begrip ‘gat’. Wanneer de temperatuur heel laag is, is er een hechte atomaire structuur, en bewegen de elektronen weinig. Wordt de temperatuur hoger, dan kunnen ze uit de structuur loskomen en laten een gat achter. Vervolgens bewegen zowel elektron als gat door het silicium en beide activeren de elektrische geleiding.

De man tot wie dit gericht was, zat bewegingloos in zijn stoel. Hij was rood aangelopen, er werd een wetenschappelijk feit onderuit gehaald. Zonder tot discussie over te gaan, stond hij op en schreef op het bord: ‘gaten zijn speciale’, waarna het krijtje brak. Hij keek naar de grond en voltooide met ‘gevallen’. Hij draaide zich om en zei:

- Filosofen experimenteren niet.

De discussieleider stond snel op en voegde het publiek toe dat het reeds laat was geworden, en dat hij de spreker bedankte. Geïnteresseerden werden uitgenodigd voor een vervolg van de discussie in het universiteitsrestaurant. De aanwezigen applaudisseerden.

- Laten we niet met hen meegaan, want de hooggeleerde discussieleider zal het niet waarderen dat ik mijn argumenten nog eens uiteenzet.

Door dezelfde achteringang verlieten we de zaal.

- Gastsprekers moeten gerespecteerd worden.

Max keek me verbaasd aan en zei na een aarzeling:

- Misschien heeft u gelijk; waarheid is nastrevenswaardig, maar ironie is beter.

Terwijl we de gang inliepen, voegde hij er aan toe:

- Eén feit hebben we meegemaakt, filosofen zetten uit bij verhitting...

Ik kreeg niet de kans hierop te antwoorden, want hij had een deur geopend en we stonden buiten. Het was verbazingwekkend, maar voor ons stond de fontein met de ganzen. Verder dan het plein waren we niet geweest.