De Revisor. Jaargang 19

[p. 40]

Michel de Montaigne

Ter inleiding

Montaigne heeft zijn reis naar Italië via Zwitserland en Duitsland gemaakt in de periode van september 1580 tot november 1581, dus tussen de verschijning van de eerste druk van zijn Essais en de volgende - door zijn reisindrukken verrijkte - edities. Hij werd vergezeld door zijn achtentwintigjaar jongere broer, zijn zwager, twee andere heren, en een gevolg waaronder zich een secretaris bevond, die het eerste gedeelte van het reisverslag voor hem heeft bijgehouden. Begin 1581, in Rome, is Montaigne na het ontslag van deze secretaris zijn Journal zelf gaan bijhouden, gedeeltelijk in het Frans, maar voor het grootste deel in het Italiaans.

Dit verslag, dat kennelijk niet voor publicatie bestemd was en door Montaigne nergens is vermeld, kwam pas in 1770 of 1771, bijna twee eeuwen na zijn dood in 1592, aan het licht. Abbé Prunis, een priester uit de Périgord die onderzoek deed naar de geschiedenis van die streek, vond het in Montaignes kasteel tussen Bergerac en Bordeaux in een oude kist met papieren. Prunis maakte een kopie en vertaalde de Italiaanse tekst. Daarna werd zijn werk overgenomen door de literator Meunier de Querlon, werkzaam aan de Bibliothèque du Roi, die het werk van noten voorzag, de Italiaanse tekst opnieuw vertaalde, en het manuscript in 1774 publiceerde onder de titel Journal du Voyage de Michel de Montaigne en Italie par la Suisse et l'Allemagne en 1580 et 1581, avec des notes de M. de Querlon. Querlon verzorgde vijf drukken, waarvan drie simultane edities (Parijs en Rome) in datzelfde jaar. Het manuscript, dat Querlon in de Bibliothèque du Roi deponeerde, raakte voorgoed zoek.

Op 22 juni 1580 ging Montaigne op weg naar Parijs, waar hij Henri III een exemplaar van zijn zojuist verschenen Essais aanbood. Daarna was hij enige tijd aanwezig bij het op 7 juli begonnen belegvan het door protestanten ingenomen La Fère, dat zich op 12 september overgaf. Maar voor die tijd was hij al vertrokken, om via Meaux, Bar-le-Duc, Domrémy, allereerst naar het kuuroord Plombières met de befaamde baden te rijden. Te paard. Waar in het Journal sprake is van wagens dienen die vrijwel uitsluitend voor het vervoer van de bagage.

Hij was onder meer op reis voor zijn gezondheid. Sinds twee jaar leed hij aan nierstenen, een kwaal die hem hevige buikkrampen bezorgde; hij reisde niet alleen voor zijn gezondheid maar ook, getuige latere drukken van zijn Essais, om zijn kennis te verrijken - zijn werk - en hij was niet in de laatste plaats een verrassend moderne toerist. Hij werd gedreven door reislust, hij was nieuwsgierig, hij wilde Italië zien, of een ander land, want als hij niet gebonden was geweest aan zijn reisgenoten was zijn reis misschien wel heel anders verlopen.

Hij hield van omwegen: als het aan hem lag ging hij ‘nergens anders heen dan naar de plek waar hij zich bevond, en kon hij niet verdwalen of omwegen maken omdat hij niets anders van plan was dan door onbekende plaatsen trekken.’

Montaigne reisde in de eerste plaats om het reizen, en hij wist, zoals hij in zijn Essais schrijft, wel waarvoor hij vluchtte, maar niet waar hij naar zocht. Hij was op de vlucht, vertelt hij zijn secretaris, voor de toestand in Frankrijk, de burgeroorlogen, en ook voor zijn huiselijke beslommeringen.

Na elf dagen in Plombières te hebben doorgebracht, reist hij via Mulhouse en Bazel naar het kuuroord Baden, waar hij vijf dagen blijft, en daarna naar Konstanz en Schaffhausen en, inderdaad meteen flin-

[p. 41]

ke omweg via Augsburg en München, naar Innsbruck en over de Brennerpas en over Bolzano, Trento, Vicenza, Padua naar Venetië, waar hij een week doorbrengt. Dan via Ferrara, Bologna (drie dagen), Florence en Siena naar Rome. Daar blijft hij bijna vijf maanden, van 30 november 1580 tot 19 april 1581. Vandaar trekt hij naar Loreto (drie dagen) en via Sinigaglia, Urbino en Florence naar Lucca (drie dagen) en de nabije baden van La Villa waar hij zich van 7 mei tot 21 juni ophoudt. Die zomer reist hij naar Florence voor een verblijf van tien dagen, naar Pisa voor vierentwintig en naar Lucca voor zeventien dagen, en daarna gaat hij terug naar La Villa, dat hij na een tweede verblijf van bijna een maand op 12 september 1581 verlaat wanneer hij bericht krijgt dat hij is gekozen tot burgemeestervan Bordeaux. Eerstmoethij terug naar Rome; onderweg blijft hij een paar dagen dagen in Lucca, in Siena en in Viterbo. Na gedurende twee weken in Rome zijn zaken te hebben afgehandeld, keert hij haastig terug naar Montaigne, via Siena, Lucca, Piacenza, Pavia, Milaan, Chambéry, Lyon, Clermont-Ferrand, Limoges en Périgueux.

Een vijfde deel van zijn tijd heeft hij dan doorgebracht in kuuroorden om verlichting te vinden voor zijn kwaal, waaraan een evenredig deel van het Journal gewijd is. Nauwgezet houdt hij in het kuuroord Bagno della Villa bij hoeveel water hij inneemt en hoeveel hij ervan loost, en op welke wijze. Hij beschrijft dit en de nierstenen die hij uitdrijft met een voor de moderne lezer soms wonderlijk aandoende precisie.

Montaigne was een nieuwsgierig toerist, een man die zodra hij hoorde dat ergens iets bijzonders te zien was, daar onmiddellijk heen toog, of het nu een bijzondere fontein was, een modern aandoend meisjespensionaat, of een wedstrijd, een audiëntie bij de paus, een terechtstelling, een besnijdenisritueel, of een voltigeur. Hij keekvol aandacht naar de bereiding van zuurkool, maar ook naar een afwasborsteltje of een machine. Vooral waterwerken hadden zijn grote belangstelling, maar soms schoten zijn woorden te kortbij de beschrijving van de wonderen der techniek.

Waar hij komt, laat hij zich inlichten over de plaatselijke religie en gebruiken, hij spreekt in Zwitserland en Duitsland met vertegenwoordigers van protestante sekten om te weten te komen waarin zij onderling verschillen.

Wat zijn belangstelling voor de kunst aangaat, is hij een kind van zijn tijd: een gebouw is mooier naarmate er kostbaarder materialen in zijn verwerkt, en het verschil tussen een handwerksman en een kunstenaar bestaat voor hem niet.

De natuur bevalt hem het meest waar deze door mensenhanden is omgevormd, gecultiveerd, waar natuur en mens, chaos en orde, het wilde en het getemde, het fantastische en het redelijke samengaan. Maar bij tijd en wijle kan hij op bijna romantische wijze lyrisch zijn over het natuurschoon.

Montaigne was absoluut geen chauvinist. Hij bezag hetgeen hij aantrof met nieuwsgierigheid en kwam dikwijls tot de conclusie dat het voedsel, het bed, de herberg beter waren dan hij in Frankrijk gewend was, dat de vrouwen minder lelijk waren, de steden indrukwekkender. Hij vond dat een reiziger zich zoveel mogelijk moest aanpassen aan de gewoonten van het land, en hij bezag andere landen, andere zeden en andere religies zonder vooroordelen.

Al met al vormt dit Reisjournaal een belangrijke bron van kennis aangaande het dagelijks leven, de geneeskunst, de politiek, de religie en de geneeskunst in de zestiende eeuw. Fernand Braudel heeft voor zijn La Méditerranée et le monde méditerranéen à l'époque de Philippe II zeer veel van zijn kennis uit dit boek geput.

Over de auteur van de eerste helft van het boek is weinig bekend. De zorgzame secretaris, die zich praktisch met ‘monsieur de Montaigne’ vereenzelvigt, had niet alleen tot taak diens dagboek bij te houden, maar droeg ook, als een soort reisleider, zorg voor de bagage van het gezelschap, het logies, de paarden. Waarom hij in Rome werd ontslagen of ontslag nam, is niet bekend. Misschien was hij een student, die met dit werk zijn reis naar Rome mogelijk maakte.

Vermoedelijk is het door de secretaris geschreven deel, dat nietminder belangwekkend en ook niet minder goed geschreven is dan Montaignes eigen tekst, gedeeltelijk door Montaigne gedicteerd. Intieme, lijfelijke details en gedachten van Montaigne staan er zo gedetailleerd in beschreven dat zelfs iemand die Montaigne dag en nacht had gadegeslagen tot zoveel precisie niet in staat was geweest.

Zijn stijl lijkt sterk op die van Montaigne in het tweede deel. De twee delen lopen in elkaar over, sluiten

[p. 42]

naadloos bij elkaar aan. Het is alsof er een symbiose heeft plaatsgevonden tussen Montaigne en zijn secretaris. Soms lijkt het erop dat Montaigne zelf niet meer weet dat niet hij maar de anonieme secretaris een bepaalde tekst heeft geschreven.

Doordat niet alleen het door Montaigne zelf geschreven grootste deel van het boek, maar ook het eerste gedeelte bijna voortdurend over wel en wee en opmerkingen van Montaigne gaat, is dit Reisjournaal tegelijk een biografie en een autobiografie.

Het is geen dagboek in die zin dat het dagelijks werd bijgehouden. Een enkele keer is dat wel het geval, bijvoorbeeld wanneer hij in La Villa schrijft: ‘Nadat ik dit 's morgens had geschreven, werd ik onmiddellijk na het middagmaal hevig gekweld door koliekpijnen.’ Maar veel passages zijn kennelijk veel later geschreven, of later toegevoegd.

Het Frans was niet Montaignes moedertaal. Hij werd vanaf zijn derdejaar opgevoed door een Duitse huisonderwijzer, die Latijn met hem sprak. Het blijft te merken aan talloze latinismen in de door hem in het Frans geschreven tekst. Wat opvalt aan Montaignes Frans is dat hij de taal louter en alleen hanteert als vehikel voor zijn gedachten. Zijn zinnen klinken nooit gezwollen en nooit geleerd, en hij is absoluut geen mooischrijver.

Het grootste deel van zijn eigen tekst heeft Montaigne in het Italiaans geschreven. Het hoorde bij zijn idee dat een reiziger zich zoveel mogelijk moet aanpassen aan de gewoonten van het land waar hij verblijft, en niet moet opvallen. Hij deed een concessie om in Italië zo Italiaans mogelijk te leven. Zoals hij zelf schrijft, sprak hij goed Italiaans, maar kon hij zich niet zo volledig en persoonlijk uitdrukken in die taal, die nog minder dan het Frans zijn moedertaal was, en dan ook soms wat naïef klinkt. Toch is Montaignes Italiaans niet zo heel anders dan zijn Frans.

Als er al verschil is tussen de stijl van de secretaris en die van Montaigne zelf, is dat een gevolg van het

[p. 43]

feit dat de secretaris meer tijd heeft genomen voor het bijhouden van het Journal, en dat Montaigne zich af en toe, vooral tijdens zijn haastige terugreis, bedient van telegramstijl.

Montaignes humor is heel subtiel, zeker voor zijn tijd. Soms is niet duidelijk waar hij iets ironisch bedoelt. Maar wanneer hij zonder commentaar een gevecht tussen priesters beschrijft die elkaar het recht betwisten om een dodenmis op te dragen, is het juist die droge toon waaruit geen verontwaardigingspreekt die er een barok tafereel van maakt. En wanneer hij verslag doet van de kritiek die de censuur in Rome levert op zijn Essais, waarbij een duel in beleefdheidsfrases plaatsvindt, wekt dit gesprek door de nuchtere toon waarop hij het beschrijft de indruk van een absurdistisch toneelstukje.

Montaignes reis heeft duidelijk invloed gehad op de latere drukken van zijn Essais. Veel van de opmerkingen die hij in dit verslag maakt, over bijvoorbeeld pijn en genot, eenzaamheid en gezelschap, eenheid en verscheidenheid in gewoonten van verschillende volken zijn er terug te vinden.

Het reisjournaal is vooral van belang als autobiografisch complement van de Essais. Hij en zijn secretaris vertellen veel over Montaigne dat niet in zijn hoofdwerk staat, hoe autobiografisch dat ook mag zijn. Hier valt te lezen hoe anders Montaigne was ‘dan op papier’.

Reis naar Italië vormt een lijfelijke pendant van de Essais. Beide boeken getuigen van introspectie, in beide boeken onderzoekt hij zichzelf, maar in het reisjournaal kan dat naar binnen schouwen heel letterlijk worden opgevat. Zoals hij in zijn Essais het functioneren van zijn geest observeert, zo bestudeert hij hier vooral het functioneren van zijn lichaam.

De Essais vormen een autobiografie, niet van feiten maar van gedachten. Wezenlijk daarbij is de beweging van die gedachten, de wijze waarop zijn geest zich roert. ‘Ik doe niets anders dan komen en gaan; mijn oordeel gaat niet steeds vooruit, maar schommelt, en zwerft her en der.’ Hij onderscheidt in het denken geen hoofd- en bijzaken; de beweging van de gedachtenstroom is een essentieel onderdeel van het denken. Zijn formulering bepaalt het wezen van wat hij formuleert, en hij maakt duidelijk dat een theorie, zodra deze anders wordt geformuleerd, een andere theorie wordt.

Montaigne dacht zoals hij reisde, en hij reisde zoals hij dacht. Het zoeken was voor hem belangrijker dan het vinden. Hij hoeft niet tot definitieve conclusies te komen en heeft de hoop op het vinden van een absolute waarheid allang opgegeven. Hij denkt en reist niet om een doel te bereiken, hij is alleen maar van plan om zich te bewegen. Hij kan van plan veranderen, hij kan van mening veranderen. Hij heeft niets tegen het maken van omwegen. Tijdens het reizen heeft hij geen duidelijker doel voor ogen dan hij had bij het schrijven van zijn Essais. Als hij alleen was geweest, schrijft zijn secretaris, was hij net zo lief naar Polen of Griekenland gereisd.

Wanneer hij in zijn Essais zijn manier van reizen, zigzag, grillig en kronkelig, vergelijkt met de loop van zijn gedachten, zou men daar na het lezen van Reis naar Italië zelfs aan kunnen toevoegen dat zijn manier van reizen lijkt op de kronkelige, grillige loop van zijn ingewanden, die in dit boek een niet te verwaarlozen rol spelen, naast de buitenwereld die hij met grote nieuwgierigheid observeert.

Anton Haakman