De Revisor. Jaargang 19

[p. 33]

Thomas de Quincey
De klop op de poort in Macbeth

Vanaf mijn jongensjaren had ik altijd een grote verbijstering gevoeld bij een bepaalde wending in Macbeth. Die wending was de klop op de poort na de moord op Duncan, die in mijn gevoelens een effect teweegbracht dat ik nooit verklaren kon. Het effect was dat de klop terugsloeg op de moordenaar en aan zijn daad een buitengewone gruwelijkheid en zwaar beladen ernst verschafte; maar hoe hardnekkig ik dit ook met mijn verstand trachtte te begrijpen, vele jaren kon ik niet vatten waarom die wending een dergelijk effect teweegbracht.

Hier wil ik mijn betoog even onderbreken om de lezer dringend te verzoeken nooit enige aandacht aan zijn verstand te schenken als dat in tegenspraak is met enig ander vermogen van zijn geest. Het pure verstand, hoe nuttig en onmisbaar ook, is het meest povere vermogen van de menselijke geest en dient het meest gewantrouwd te worden; en niettemin vertrouwt de meerderheid van de mensen op niets anders - het voldoet misschien wel voor het gewone leven maar nietwaar het de filosofie betreft. Van de tienduizend voorbeelden die ik zou kunnen geven zal ik er een noemen ter illustratie. Vraag iemand, om het even wie, die niet op het verzoek is voorbereid door kennis van het perspectief, een ruwe schets te maken van het gewoonste verschijnsel dat op de wetten van deze wetenschap berust - vraag hem bij voorbeeld een weergave te maken van de aanblik van twee muren die haaks op elkaar staan, of van het beeld van huizen aan weerszijden van een straat zoals dat gezien wordt door iemand die vanaf een kant de straat inkijkt. Welnu, telkens zal blijken dat het de betrokkene, tenzij hij toevallig op afbeeldingen gezien heeft hoe kunstenaars dergelijke effecten bereiken, volslagen onmogelijk zal zijn zelfs maar bij benadering een dergelijk beeld te schetsen. Maar waarom? Hij heeft immers die aanblik zijn levenlang dagelijks waargenomen. De reden is dat hij zijn verstand voorrang geeft boven zijn ogen. Zijn verstand, dat geen intuïtieve kennis van het gezichtsvermogen omvat, biedt hem geen reden waarom een lijn, waarvan bekend is en bewezen kan worden dat hij horizontaal is, hem niet voorkomt als horizontaal; een lijn die een kleinere dan een haakse hoek zou vormen, zou voor hem aangeven dat zijn huizen allemaal samen in een richting omvielen. Bijgevolg maakt hij de lijn van zijn huizen horizontaal en slaagt er uiteraard niet in het gevraagde beeld weer te geven. Ziehier een voorbeeld uit vele waarbij het verstand niet slechts de kans krijgt te domineren over de waarneming, maar waarbij het verstand zelfs wordt toegestaan het waargenomene als het ware volstrekt uit te wissen; want niet alleen hecht de betrokkene wel geloof aan de gegevens die hetverstand verschaften niet aan de gegevens die hetverstand verschaft en niet aan de gegevens die de waarneming verschaft, maar (en dit is monstrueus) de idioot is zich er niet van bewust dat zijn waarneming ooit zulke gegevens heeft opgeleverd. Hij weet niet dat hij datgene gezien heeft (en derhalve heeft zijn bewustzijn dat in die mate niet gezien) wat hij zijn levenlang dagelijks heeft gezien.

Maar laat ik de draad van mijn betoog weer opvatten. Mijn verstand kon geen reden verschaffen waarom de klop op de poort in Macbeth wat voor effect dan ook teweeg zou brengen, hetzij direct, of indirect. Sterker nog, mijn verstand gaf duidelijk te kennen dat het geen effect teweeg kon brengen. Maar ik wist beter; ik voelde dat het zo was; en ik wachtte en koesterde het probleem totdat meer kennis mij in staat zou stellen het op te lossen. Na lange tijd, in 1812, maakt Mr. Williams zijn début op het podium van Ratcliffe

[p. 34]

Highway, en vertolkte die ongeëvenaarde moorden die hem zo'n briljante en onsterfelijke reputatie hebben bezorgd. Ik moet trouwens opmerken dat zijn vertolkingen in één opzicht op die moorden een slecht effect hebben gehad: ze hebben de connaisseur van moord zeer kieskeurig gemaakt en ontevreden met alles wat er nadien op dit terrein gedaan is. Alle andere moorden verbleken vergeleken bij het karmozijn van de zijne; en, zoals een liefhebber eens gemelijk tegen me zei: ‘er is absoluut niets gebeurd sinds zijn tijd, of niets dat de moeite van het bespreken waard is.’ Maar dat is niet waar, het is onredelijk te verwachten dat alle mensen grote kunstenaars zijn en geboren worden met de geniale inslag van Mr. Williams. Welnu, men zal zich herinneren dat bij de eerste van die moorden (die op de Marrs) zich zowaar een zelfde incident voordeed (een klop op de deur kort nadat de handelingen van de liquidatie voltooid waren), een incident dat het genie Shakespeare verzonnen heeft, en alle deskundigen en de meest eminente kunstkenners erkenden het succes van Shakespeare's ingeving zodra deze daadwerkelijk gerealiseerd was. Dit was dus een nieuw bewijs dat ik terecht op mijn gevoel vertrouwd had, dat in tegenspraak was met mijn verstand; en ik boog mij opnieuw over hetprobleem. Tenslotte heb ik het naar mijn eigen bevrediging opgelost; mijn oplossing is deze: moord, in gewone gevallen, waar de sympathie geheel uitgaat naar het lot van de vermoorde persoon, is een gebeurtenis die op grove en platvloerse wijze angst inboezemt; en wel omdat het de aandacht exclusief vestigt op het natuurlijke maar weinig verheffende instinct waarmee wij aan het leven hechten, een instinct dat, onmisbaar als het is voor de oerwet van zelfbehoud, bij alle levende wezens naar aard gelijk is (hoewel verschillend in gradatie). Dit instinct dat dus alle verschillen teniet doet en de grootste mensen degradeert tot het niveau van ‘de arme kever die wij vertrappen’, toont derhalve de menselijke natuur in haar meest miserabele en vernederende staat. Een dergelijke staat is weinig passendvoor de doeleinden van de dichter. Wat staat hem dus te doen? Hij moet de aandacht vestigen op de moordenaar. Onze sympathie moet bij hem liggen (uiteraard doel ik op sympathie van begrip, een sympathie waardoor wij in zijn gevoelens kunnen binnendringen, die ons in staat stelt die te begrijpen - niet sympathie in de betekenis van goedkeuring)^*. In degene die vermoord wordt worden alle met elkaar strijdende gedachten, alle eb en vloed van temperament en wilskracht verpletterd onder een alles overheersende paniek, de angst voor de onmiddellijke dood velt hem ‘met zijn verstenende knots’. Maar in de moordenaar, althans een moordenaar met wie een dichter zich nog kan inlaten, dient een razende storm van passie -jaloezie, ambitie, wraak, haat- te woeden, die zijn binnenste tot een hel heeft gemaakt; en in die hel moeten wij een blik werpen.

In Macbeth heeft Shakespeare, teneinde zijn eigen grootse scheppende vermogen te bevredigen, twee moordenaars in het leven geroepen, die, zoals bij hem gebruikelijk, opmerkelijk van elkaar verschillen; maar - hoewel de tweestrijd in Macbeth groter is dan in zijn vrouw, de geest van de tijger minder vaardig en zijn gevoelens voornamelijk door de hare zijn besmet - wordt niettemin de moordzuchtige geest noodzakelijkerwijs verondersteld aanwezig te zijn in beiden, daar beiden tenslotte deelden in de schuld aan moord. Dit moest tot uitdrukking worden gebracht, zowel om zichzelfs wille als om het in een evenredig contrast te plaatsen met het onschuldige karaktervan hun slachtoffer, ‘de minzame Duncan’, en daarenboven, om de ‘diepe vloek van zijn verscheiden’ adequaat te belichten, moest het met buitengewone kracht worden uitgedrukt. Wij moesten het gevoel krijgen dat de menselijke natuur - dat wil zeggen de goddelijke natuur van liefde en erbarmen, verbreid over de harten van alle schepselen, waarvan de mens zelden geheel verstoken is - weg was, verdwenen, uitgestorven en dat de demonische natuur haar plaats had ingenomen. Waar dit effect al op schitterende wijze bereikt wordt in de dialogen en monologen zelf, wordt het tenslotte bekroond door het middel dat onderwerp is van onze beschouwing, en hiervoor vraag ik thans de aandacht van de lezer. Wanneer de lezer ooit getuige is geweest van een flauwte van echtgenote, dochter of zuster, heeft hij misschien waargenomen dat het meest aangrijpende moment van een dergelijk schouwspel het ogenblik is waarop een zucht en een beweging de weerkeer van het tijdelijk onderbroken leven aankondigen. Of als de lezer ooit in een grote metropool geweest is op de dag dat een vooraanstaand idool met groots vertoon ten grave gedra-

* Het lijkt bijna potsierlijk dat ik mijn gebruik van een woord moet bewaken en verklaren in een situatie waar het eigenlijk voor zichzelf zou moeten spreken, maar het is noodzakelijk geworden dat te doen gezien het onwetenschappelijk gebruik van het woord sympathie, tegenwoordig zo wijd verbreid, waarbij het in plaats van de eigenlijke betekenis eraan toe te kennen - die van reproduktie in onze geest van de gevoelens van een ander, om het even of het haat, verontwaardiging, liefde, medelijden of goedkeuring betreft - slechts tot een synoniem is gemaakt van het woord medelijden, en derhalve veel schrijvers in plaats van de uitdrukking ‘sympathie met een ander’ het monsterlijke barbarisme ‘sympathie voor een ander’ bezigen.

[p. 35]

gen werd, en dan ook nog toevallig dicht langs de route die de stoet volgde is gekomen, dan zal hij krachtig gevoeld hebben hoezeer, door de stilte en de verlatenheid van de straten en door de onderbreking van de alledaagse drukte, een diepe betrokkenheid op dat moment bezit genomen had van de harten van de mensen - en als hij dan plotseling de doodse stilte verbroken hoorde door het geluid van ratelende wielen die zich van het drama verwijderen, daarmee aankondigend dat de voorbijgaande ban verbroken was, zal hij zich ervan bewust geweest zijn dat op geen enkel moment zijn gewaarwording van de opschorting van de gewone menselijke beslommeringen zo volledig en ontroerend was als op het moment waarop de opschorting eindigde en de alledaagse drukte zijn loop hernam. Elke actie, in welke richting dan ook, kan het best belicht, gepeild en bevattelijk gemaakt worden door reactie. Welnu, toegepast op het geval Macbeth: hier diende, zoals gezegd, de terugtreding van het menselijk hart en het intreden van het demonische hart tot uitdrukking gebracht te worden en voelbaar gemaakt. Een andere wereld is ingetreden en de moordenaars zijn buiten het domein van de menselijke dingen, menselijke oogmerken, menselijke verlangens geplaatst. Zij ondergaan een gedaanteverwisseling: Lady Macbeth wordt van haar ‘vrouwelijkheid beroofd’, Macbeth is vergeten dat hij uit een vrouw geboren is; beiden worden het evenbeeld van duivels, en de wereld der duivels wordt plotseling geopenbaard. Maar hoe moet dit overgebracht en voelbaar gemaakt worden? Teneinde een nieuwe wereld te laten intreden moet deze wereld tijdelijk verdwijnen. De moordenaars en de moord moeten geïsoleerd worden - gescheiden door een onmete lijke diepe kloof van de gewone loop en opeenvolging van menselijke besognes - opgesloten en afgezonderd in een verborgen uithoek; het moet voor ons voelbaar gemaakt worden dat de wereld van het gewone leven plotseling tot stilstand is gekomen, te slapen is gelegd, bedwelmd, door pijniging gedwongen tot een angstige wapenstilstand; de tijd moet vernietigd worden, de verhouding tot de dingen daarbuiten afgeschaft; en alles moet zich voltrekken, teruggetrokken in een diepe bewusteloosheid en opschorting van aardse hartstocht. Zo komt het, dat wanneer de daad volbracht is, het duistere werk voltooid, op dat moment de wereld van duisternis oplost als een groots fantoom; de klop op de deur wordt gehoord en maakt hoorbaar bekend dat de reactie begonnen is; dat het menselijke weer de overhand gaat nemen op het duivelse; de polsslag van het leven komt weer op gang; en het hernemen van de alledaagse loop van de wereld waarin wij leven doordringt ons dan voor het eerst diepgaand van het gruwelijke intermezzo dat die loop had onderbroken.

O, machtige dichter! Uw werken zijn niet gelijk aan die van andere scheppers, eenvoudig en alleen maar grote kunstwerken, maar zij vertonen gelijkenis met natuurverschijnselen, zoals de zon en de zee, de sterren en de bloemen, als vorst en sneeuw, regen en dauw, hagel en donder, die onderzocht moeten worden met alle ontvankelijkheid waarover wij beschikken en in het volmaakte vertrouwen dat in die verschijnselen noch te veel noch te weinig kan zijn, niets tevergeefs of onbewegelijk, maar dat, naarmate wij verder komen op onze ontdekkingsreizen we des temeer bewijzen zullen zien van patronen en zichzelf handhavende ordeningen waar het achteloze oog slechts toeval had gezien.

Vertaald door Leonoor Broeder