De Revisor. Jaargang 19

[p. 10]

Maria van Daalen
Uiteenvallen, uiteengevallen
Brieven en notities over een lichaam

Notities

Hij legt het gewicht in mijn schoot als een goudschat. ‘Dit heb ik meegebracht uit Konya’. Grauw papier is met papiertouw samengebonden. Het pakje is al eens open geweest. Ik schuif het touw er voorzichtig af en hang het met de knopen aan de stoelleuning; dan draai ik het zware ding om en open het stijve papier. Het blijft omhoog staan; ik schuif mijn handen eronder en til er een boekje uit, in donkerbruin leer gebonden.

Tollen en suizen. Was een woord. Er is uiteenvallen. Waar. Ben ik. Uiteenvallen, uiteengevallen, waar, ben ik het, dit.

Het is mij onmogelijk mijn oogleden op te tillen. Ze zijn weggezakt in mijn ogen. Mijn schedel hangt opzij, ik voel nog de verwringing in mijn nekwervels. En daaronder is het zacht, als satijn, als kunststof.

Rechts bestond ik, en links. Rechts was er. Was er iets. Optillen, aanraken. De zwaarte die ik ben is doorgezakt, is omringd door een zacht, modderige. Pudding.

‘In mijn schedel spoelt de oneindige / oceaan rond van slaap tot slaap.’ Waar komt het denken vandaan? Waar heb ik plaats, als ik dit ben. Als ik dit niet ben.

‘Iemand moet mijn vlees weggeven.’

Het zware voorplat is aan de binnenzijde met gemarmerd papier beplakt. Is dit een originele band? Ik aarzel. Ik begin te bladeren. Bij de eerste beschreven pagina zie ik het al: nastaliq-schrift, 16de eeuw, geen vergissing mogelijk. Nee, zo oud is de band niet. Enfin, dat is wel na te gaan door wrijfsels te maken van de bandstempels: lijnen, figuren. Over het schrift kan ik wel dadelijk iets zeggen.

‘De kadertjes zijn losgesneden,’ zegt hij. Hij is vlak voor mij blijven staan, zijn handen blijven dichtbij het pakje. Elke pagina van dit papierhandschriftje heeft een zorgvuldig ingetekend kadertje: een rechthoek, met een groen lijntje getrokken, daarbinnen en aansluitend met een rood lijntje, daarbinnen met zwart. Elk kadertje is ingevuld met regelmatig schrift, in zwarte inkt.

De meeste kadertjes liggen los. Telkens als ik een blad omsla zie ik een rechthoekig raampje en een los rechthoekje met schrift, een los papiertje dat tussen de pagina's naar onderen schuift. De randjes van de binnenkant van elk raampje en de randjes van de losse kadertjes zijn rafelig. Niet glad. Ik glimlach. ‘Er is niet gesneden in je handschrift; het groen is kopergroen en dat heeft zich in vierhonderd jaar door het papier heengevreten.’ Het duurt even voor dit tothem doordringt. ‘Dusje denkt dat het compleet is?’ Dat zal haast wel; bladzij voor bladzij omslaan, lezen en noteren is de enige manier om daarover zekerheid te verkrijgen. Maar het handschriftje telt zeker driehonderd pagina's; ik denk niet dat ik vanavond de tijd zal krijgen voor dit werkje. ‘Wat is het? Ik herken het schrift, maar ik lees geen Arabisch.’ Als hij al verbaasd is laat hij het niet merken. Hij is tegenover mij gaan zitten, schenkt mijn glas nog eens vol en staart naar de fles in zijn hand. ‘Het is de “Bustân” van Sa'di. Ken je dat werk? De “Boomgaard” - een verzameling gedichtjes van een soort Vader Cats uit Perzië, eind dertiende eeuw. Hij schreef ook een “Rozengaard”, de “Gulistân”. Die is bekender. Zo van de buik is 's levens middelpunt. De dood/komt staag en langzaam naderbij; wat nood?’ Hij zet de fles neer, pakt zijn glas. Hij neemt

[p. 11]

een slok en grinnikt om het citaat dat hem te binnen schiet. Leg in het eigen graf 's levens gewin. / Niemand die het u nadraagt; leg het zelf erin! Hij hiklacht bij de herinnering, zijn buik schudt van het lachen en hij begint een verhaal over hoe hij het gekocht heeft, hoe hij onderhandeld heeft, weggelopen is, weer onderhandeld, afgedongen... Ik blader, ik luister maar half. Een 16de-eeuwse Sa'di uit Konya, de stad van de dansende derwisjen? Hij kan beter een kluis kopen. Maar het heeft geen zin om dit te zeggen. Hier moet een specialist bijkomen. Maar wie? Ik leg mijn hand over mijn ogen en denk.

Zien is onmogelijk. Zien kan niet. Was was zien ooit? Wat is die hardnekkige herinnering aan iets anders dan dit ik dat zich denkt - licht. Licht?

Geur. Er is iets dat ooit geur heette.

Het ruikt naar oud papier: een geur die niet met een andere valt te verwarren. Oud, heel oud papier. Maar nauwelijks van die bruine vlekjes, het begin van verzuring, zoals de levervlekjes op de handen van mijn grootvader. Geen bruine randjes ook. Zijn er watermerken in 16de-eeuws Arabisch papier? Voorzichtig houd ik een blad rechtop, in de richting van de lamp op tafel, en tuur. Er is bij lange na geen licht genoeg onder de pagina, maar het lijkt erop dat er een gedeelte van een voorstelling bij de vouw te vinden is. Onherkenbaar natuurlijk.

‘Je moet die achterste bladzij eens bekijken. Die is heel anders dan de rest.’ Ik sluit het handschrift en heropen het bij het achterplat. Zo te zien is de tekst achterin van dezelfde hand als op de eerste pagina's - maar dat is niet meer dan een oppervlakkige indruk. De laatste pagina is anders. Het kadertje lijkt kleiner en is niet groen omlijnd; het is rood en zwart en goud. Daarbinnen is de pagina helemaal goud geschilderd. Op het goud staat de tekst, zwart, in een andere hand. En vreemd genoeg loopt die op twee plaatsen door over het kadertje, zoalsje bij miniaturen soms ziet hoe de engel Michael zijn voet over de omlijsting naar buiten steekt omdat het heilige zich immers niet door de mens laat inperken. ‘Het schrift is van later tijd,’ zeg ik; maar eigenlijk weet ik daar niets van. Het ligt voor de hand omdat die tekst achteraan een handschrift is bijgeschreven - of is dit ouder en er alleen maar toevallig bij ingebonden?

Jaren later leest iemand mij door de telefoon de vertaling voor van de tekst op die laatste bladzij. Het is een recept om goud te maken. Er was herhaaldelijk sprake van twintig levervormige stukken die moesten worden uitgesneden, verbrand, bijeengezocht uit de as, die gelouterd waren en weer verhit werden en dan gehard in de zee en die tenslotte opstegen naar het firmament. ‘Ik doe het heel snel,’ zegt de stem aan mijn oor, ‘zodat je het niet kunt opschrijven. Want ik wil het zelf nog gebruiken voor een gedicht, denk erom.’

De jongensstem aan de telefoon zegt: ‘Hij is dood.’ Ik zwijg. Ik zie in mijn hoofd voortschrijdend verval en zich ophopende aarde. Wat doen wij eigenlijk: wij maken aarde. Elk dood wezen vermenigvuldigt het stof. Hoezo is het heelal een gesloten systeem? Wordt er soms niet gegroeid - of is de hoeveelheid voedsel die ik tot mij neem het evenwicht van mijn dood, van mijn verterende lichaam?

De stem zegt: ‘Wij hebben met zes vrienden de kist getild. Het was niet zwaar.’

Stilte. Hetlichtschijntin mijn ogen. Ik probeer mijn hoofd af te wenden, maar dat lukt niet goed.

‘Wij hebben gelopen, van het dorp naar de begraafplaats. Je kent de weg? Bij het huis van A. verlaat je het dorp. Er is geen voetpad, alleen asfalt. Het laat met de huizen ook de laatste bomen achter zich en buigt naar het oosten. Aan weerszijden zijn smalle sloten. Daarvoorbij is weiland, links net zover als rechts. Het groene gras lijkt zich eindeloos uit te strekken; maar aan de horizon is bos; er steekt een zadeldaktorentje bovenuit. Er staat een stevige wind. Ik ruik hooi, het is warm, het is zomer.

Voorbij de bocht waaien onze haren voor ons gezicht, zelfs terwijl ik het mijne in een staartje had gedaan. Ik had mijn nieuwe spijkerbroek aan en die paarse sweater, die van jou. Wij liepen in gelijke pas langzaam langs de weg. We hadden vantevoren nog geoefend: hoe je samen tegelijk een kist optilt aan de koperen handvatten, hoe je de kist waterpas houdt, hoe je overpakt van de handvatten naar de onderkant, hoe je er zes schouders tegelijk onder schuift. Er lagen geen bloemen op, die kwamen met de auto. Ik dacht toen ik daar liep dat het hout warm werd, dat ik de geur ervan kon ruiken: een bos midden op de dag, zo-

[p. 12]

als het bos thuis, waar we vroeger zo vaak speelden. Eigenlijk is dit grasland zijn land niet. Waarom moet hij begraven worden in grond die hij niet kent? Het gaat met langzame stap. Voor ons loopt een meneer in het zwart. Hij draagt een hoge hoed en handschoenen met een knoopje aan de binnenkant van de pols. Gerard en Machiel hebben zo'n hoed, uit de boedel van opa, weet je nog? Die gingen daarmee en met zwarte handschoenen van mamma naar jullie verlovingsfeest in Amsterdam, per trein, en de hele reis hebben ze op luide toon, met grafstemmen, over denkbeeldige begrafenissen gesproken. Ik was toen te jong om het leuk te vinden.

Het is ongeveer een kilometer, denk ik, van het dorp naar de begraafplaats. Voorbij de bocht zie ik de groene haag al en de dunne rechte sloot daar weer omheen. Er is één ingang, links de weg af: een schelpenpad gaat naar binnen door een opening in de haag en is afgesloten door een laag hek van smeedijzer met punten. Ik weet het, omdat alle begraafplaatsen in dit land zo zijn; ik ben hier nooit eerder geweest.

De doden worden buitengesloten, in een vierkant van Spaanse aak, die zulke dichte hagen maakt, en binnen een begrenzing van water. Water is onoverbrugbaar voor een dode, zegt men. In de grond en een steen erop; een naam, jaartallen, einde, begin.

Achter mij loopt het dorp uit, iedereen volgt de kist. Eerst de pastoor, dan de familie, dan vrienden en die van buiten. Je vader is er ook. Ik hoor hun voetstappen niet, door de wind in mijn oren; soms hoor ik even zachtjes de motor van de auto, helemaal achteraan; gek, dat een auto zo langzaam rijden kan, zouden ze de motor daar speciaal op afstellen?

Ik ben de langste van mijn rij van drie, daarom loop ik als achterste drager. Het haar op het achterhoofd vóór mij plakt in de nek; de nek is rood.

Links, rechts, links: voorzichtig stappen wij in elkaars voetstappen. Ik loop bij zijn hoofd, aan de kant van zijn hart. Hij was mijn vriend, weet je; hij is vijftien jaar geworden. Ik hield van hem. Beenmergkanker; we wisten het natuurlijk.

Het is anders dan die keer met carnaval. Ik heb je dat verteld? We waren met een hele groep. We waren uit, we waren ergens gaan drinken, gewoon, met de muziek mee. Ergens in een van de bars, in het dorp B. Midden in de nacht zijn we M. kwijt. We kennen hem niet goed, niemand kent hem goed. Maar we weten wel dat hij depressief is. Sinds zijn vriendin het heeft uitgemaakt. Ja, hoe oud is hij eigenlijk. Zeventien is hij. Hij wil dood, hij wil zich voor de trein gooien. Nou, hij is ineens weg. Iemand zegt: hij wil zich voor de trein gooien. De sneltrein: tien minuten nog, hoogstens, voordat die bij de overgang is. We pakken onze jasjes, we rekenen af, we lopen naar buiten. We beginnen te hollen. Buiten de kom van het dorp is het pikkedonker. We rennen naar de grote weg, we zien de lichten van de treinovergang. Het lijkt alsof daar in de verte iemand loopt, maar het mist een beetje en we kunnen het niet duidelijk zien. We hollen nog harder, Chris voorop, daarachter Max, dan ik. De anderen achter mij aan. Ik hoor ze hijgen, de meisjes geven het op, tenminste, dat roepen ze. We zien nu duidelijk iemand op de treinovergang staan, tussen de rails. De bellen rinkelen, de lichten flikkeren, de halve bomen komen naar beneden. Nog twintig meter, nog tien, nog drie. De trein is een geweldige herrie die van rechts komt aanzetten, en lichten, en een snerpend signaal. Geschreeuw: ben ik dat, of Chris? Vlak voor de trein springt Chris de rails op, hij duwt M. weg, wil M. wegduwen. M. weigert, worstelt en valt; valt achterover en is los. Dan dendert de trein voorbij, gierend, remmend. Chris is dood.

Nog bij daglicht zijn er mannen aan het zoeken, met lichtblauwe plastic zakken in hun handen, met plastic handschoenen aan - van die handschoenen die de tandarts ook altijd aanheeft. Ze kijken onder de trein en zoeken tussen de bielzen, ze rapen met moeite iets op. Drie mannen met plastic zakken. Als ze het tenslotte opgeven zijn de zakken nog bijna leeg; meer dan een pond aan gewicht, per zak, kan er niet inzitten. Ik heb gekotst in de berm, gekotst tot zelfs de gal eruit kwam, net zo geel als de bloeiende brem. Toen ben ik maar naar huis gaan lopen, tien kilometer, kotsend en jankend. Ik ben toen nog naar hem toegegaan; hij lag weer eens in het ziekenhuis en daar kwam ik toch langs, op weg naar huis. Het was geloof ik acht uur of zo, de zusters waren net klaar met wassen. Hij wilde lachen toen hij me zag, maar mijn gezicht stond zo strak als een masker.’

Wij dragen hem met zijn voeten vooruit het dorp uit. Hij is er niet, die wij dragen; hij is deze week wegge-

[p. 13]

gaan uit dit lichaam. Dit hier, in deze houten bekisting, heeft zijn bindende kracht verloren en zal nu snel uitzetten en opzwellen. De kist houdt het nog bijeen; straks laten we hem aan touwen naar beneden zakken, met de bloemen erbovenop. Een schep zand voor ieder van ons en we nemen afscheid met de plof op het deksel. Achter ons wordt het gat verder dichtgestort en daarbuiten krabbelt het al aan het hout: aarde, dieren, alles wat zich dit vlees wil eigen maken totdat het aarde is.

Daarom kan niemand die naar mij verlangt mij ten volle bevatten: omdat ik ben, maar hier niet ben; omdat ik ben uiteengevallen in duizend beginselen. Zelfs aan wie mij eet ontga ik, in kots, in zweet, in onverteerbare bestanddelen.

Wij worden gemaakt in vlees en gedragen in vlees en geboren in vlees; levend vlees, voedsel. Zoals toen ze die oude man in zijn rolstoel binnenbrachten. Ze trokken de deken van zijn schoot en knipten de stinkende kleren van zijn lichaam. Lapje voor lapje haalden ze weg. Soms trokken ze hele stukken rottend vlees mee. Daarna rolden ze hem naar buiten. Van een afstand spoten ze hem schoon met een ontsmettingsmiddel. De maden krioelden over zijn dijbenen; ze kropen naar binnen en naar buiten door zijn vlees. Na een tijdje was hij doorweekt; het water droop van zijn rolstoel; tussen de wielen lagen de witte verfrommelde larven te spartelen in de rozerode plas.

Brief

Lieve T. Het is nu al 1946 en we zijn nog niet bevrijd. Bellingwolde ligt nog in de vuurlinie. Ik wilde naar buiten gaan om naar de vliegtuigen te kijken, die dreunden zo; in de deuropening zag ik dat het de

[p. 14]

Tommies waren. Nog voor ik een stap op het erf had gezet vielen de bommen als hagel, in dikke drommen kwamen ze naar beneden. Ik denk dat de Engelsen zich hadden vergist; ze dachten natuurlijk dat ze al over de grens waren. Ik zag het huis van de buurman verderop even aarzelen, trillend; toen zakte het ineen in wolken rood stof en brokken puin, zonder enig geluid; het geraas bereikte mij pas seconden later. Aan het eind van die week vond ik de buurman in de kelder, dood en bedolven. Het went niet; je ziet hier ook vaak na een luchtgevecht stukken en brokken van mensen naar beneden komen.

Ik draaide mij snel om en liep het huis in, de trap op, naar de oude mevrouw. Die lag nog in bed; zij is 85 jaar en zij staat niet vroeg op. Haar dochter die ook al ruim 60 is, zat naast haar. Ik moet ze beiden kalmerend hebben toegesproken, vooral de dochter die niet helemaal goed bij haar hoofd is, maar ik herinner mij alleen dat ik snel mijn bril afzette; ik dacht voortdurend: als mijn bril maar niet kapot gaat.

Zoals ik je al eens geschreven heb hadden we een hele lange en smalle kast op zolder staan. Die kast was op slot. Ik wist niet wat erin bewaard werd en ik had er ook nooit naar gevraagd. Tijdens het bombardement moet die door het gedreun zijn opengeschoten; overal in huis waren trouwens ramen gesprongen en sponningen ontzet. Toen ik later op zolder ging kijken of daar alles in orde was zag ik een geraamte liggen. Dat was uit de kast gevallen. Het was de laatste gehangene in Groningen, zie je; de dominee had hem cadeau gekregen en na zijn dood had de oude mevrouw er blijkbaar nooit meer aan gedacht.

Brief

Bevinden herinneringen zich in de hersens? Of is het in het lichaam dat zich het herinnerde daadwerkelijk bevindt: in de hartspier, in het vet, in de nieren en in het vlees? De herinnering aan mijn geliefde bestaat niet uit de woorden die tussen ons zijn gesproken, maar uit het residu van de bewegingen dat is achtergebleven in de eigen huid en dat slechts moeizaam slijt. Niet de liefdesverklaring, maar de aanraking waarmee zijn vingers mij openen; niet de brief, maar de geur van een stijf wordend lid; niet het kom eens hier, maar een hand aan mijn keel en zijn kussen die mij eten. Na verloop van tijd en verval van lichaam draagt niets van dit alles nog zijn eigennaam; maar de beweging ervan ligt in de huid en wordt bewaard in mijn vlees totdat een ander zich vooroverbuigt, totdat zijn lippen langs mijn kaakbeen en langs mijn hals naar beneden gaan. Op dat moment herinnert het zich en ik besta zoals aanrakingen mij gemaakt hebben. Is het dan nog een herinnering? Bewaart een citroenpit die ontkiemt kennis van de citroen die hem voortbracht? Wordt hij daarmee zichzelf?

Een citroen die sterft en verrot voegt citroen toe aan aarde. In mijn kist voeg ik mens toe: vlees dat afvalt en botten die verkalken. Ik voeg herinnering toe: alle aanrakingen worden ontbonden in aarde, tegelijk met mijn huid en mijn aderen. Hoeveel herkenning en opwinding moet er niet wegsijpelen langs de rand van een begraafplaats, in de sloot eromheen; het water ziet troebel van verlangen. Bederf is de geur van een mens.

Notities

Melancholie is de ziekte van de dichters. Melancolie doet mi waken / Sanc van minnen minlic maken, zegt de 14de-eeuwse dichter. Het is de ziekte die veroorzaakt wordt door een teveel aan ‘zwarte gal’. Maar wat is dat dan? Poëzie moet geleefd worden di fronte alla propria morte- ‘oog in oog met de eigen dood,’ schrijft hij mij uit Padua. ‘Het is geen kwestie van begrip of van belijdenis,’ het is een zaak van leven en dood. ‘Waakt met mij, want ik ben tot de dood toe bedroefd,’ zegt die Jezus van Nazareth vlak voor zijn terechtstelling. Wat doet een dichter? Hij houdt het oog op de uiterste seconde. Hij is aanwezig bij het sterven, dagelijks, met elke regel die hij maakt. Waarom? Omdat hij leven wil bewegen tot grote intensiteit. ‘Wat mij interesseert is het denken van het lichaam, niet het denken over het lichaam,’ schrijft hij mij.

Maar zoveel dood maakt duizelig. De dichter wordt een beetje ziek. Hij heeft er een remedie tegen: hij zegt dat zijn woorden aan een naam de onsterfelijkheid kunnen bezorgen. Het is niet waar en dat weet hij ook wel; maar hetontheft hem even van die doodsangst.

[p. 15]

De vraag is niet waar ik ben, maar hoe. In het bloed, in mijn spieren? Waar is deze ik die mij denkt? ‘... the real intelligence is made of sensibility,’ schrijft mij een dichter uit Padua, onder verwijzing naar Valéry.

De vraag is altijd dezelfde: waarom wordt die arme kleine bevroren Kay vrijgelaten door de Sneeuwkoningin zodra hij met ijsblokken het woord ‘eeuwigheid’ kan leggen? Omdat ‘eeuwigheid’ een woord is uit het ijsspel van het verstand. Zodra men heeft ingezien dat het een woordis en meer niet, en dat het woord tot een begrip werd dat het denken terroriseerde en vastzette: dan ontwaakt men. Ik kan meewiegen met de bewegingvan leven of mij verzetten tegen mijn richting naar mijn dood - en ook dan leef ik. Maar ‘eeuwig’ bestaat niet. Aan eeuwigheid heb ik geen boodschap, geen kwade en ook geen goede, alle engelen ten spijt.

De god van de taal is ook de god van de dieven en van de bedriegers. Zodra die arme Kay ‘eeuwigheid’ gelegd heeft herkent hij de leugen die hem vasthoudt. En raakt vast in een nieuwe leugen - want zelfs de liefde is niet sneller dan de taal.

Geef mij een plaats voor de pijn. Ik ben niet geïnteresseerd in het spel of in het zich spiegelend narcisme. Ik wil openleggen voordat het zich doodzweert. Ik moet waken bij invallende dood.