De Revisor. Jaargang 19

[p. 94]

Karel Osstyn
Een handleiding bij het labyrint

Met elk nieuw boek bouwt Willem Brakman aan de mythe rond zijn schrijverschap. Die meer dan dertig boeken die op zijn naam staan, maken hem langzamerhand een veelschrijver naar de trant van de door hem bewonderde Vestdijk. Maar op een of andere manier hoort hij niet bij de hedendaagse top. Mensen, dus ook lezers en critici, hebben de neiging om toonaangevende figuren te zoeken. In de literatuur zijn dat momenteel de ‘nieuwe grote drie’. Wie daar precies bijhoort, staat nog niet helemaal vast. Maar Brakman heeft nooit bij enig driemanschap gehoord. Hij staat te apart. Toch was hij in de glorietijd van Hermans, Mulisch en Reve al aardig op weg om een in omvang respectabel oeuvre op te zetten, dat ook qua niveau heel beloftevol was. Zo won hij in de jaren zeventig aardig wat lezers bij, al was de trouwe schare aanhangers die niet afgeschrikt werd door het relatieve hermetisme van zijn teksten, beperkt. Een eerlijk antwoord op de vraag of het fascinatie voor het duister was die ze aan Brakmans intrigerende werk kluisterde, was wellicht moeilijk te geven. Zijn boeken waren op een gegeven ogenblik ineens een must - het was de tijd van De blauw-zilveren koning en Zes subtiele verhalen - en zo deed zich het vreemde verschijnsel voor dat werk dat nauwelijks trendgevoeligheid verweten kon worden, toch gecanoniseerd raakte.

Zo ontstaat de mythe dat een oeuvre wel goed moet zijn, als het zo'n ontzag oproept. Brakman is een magiër met de taal, omdat hij zich met een geheel eigen code tot ingewijden lijkt te richten. Maar wat verstaan die ingewijden daarvan? Dat werk moet toch tot een paar essentialia terug te brengen zijn, zodat iedereen het begrijpen en genieten kan? Die zo beschamende vraag, die alleen maar door een onbevangen liefhebber kan worden gesteld en waar de connoisseur zijn neus ongetwijfeld voor ophaalt, ligt aan de oorsprong van deze bijdrage. Ze toont de gevoeligheden van een ‘professionele’ lezer die op zijn beurt de gevoeligheden van een schrijver probeert te onderscheiden. Zonder meteen een pasklare sleutel tot het werk te leveren, probeer ik dus mijn bevindingen, mijn pleziertjes maar vooral mijn irritaties met Brakman te schematiseren. In de diverse recensies die ik van zijn boeken schreef, stelde ik me eerst voorzichtig-bewonderend, later dienstbaar aan de meester op. Nog later pas formuleerde ik enige kritiek. Ik hoop dat het niet te vermetel is om hier en nu even uit de doeken te doen hoe ik mijn leesarbeid organiseerde en verlichtte, kortom hoe de amateur in mij het aan boord legde om tot een min of meer gezagvol statement over Brakman te komen. Ik noem het de creatieve weg uit het labyrint.

Brakmans hermetisme heeft dus de eigenschap te boeien. Dat komt omdat hij in de eerste plaats een verteller is. Het klassieke aan een verteller is natuurlijk dat hij, als hij eenmaal op zijn praatstoel zit, van geen ophouden weet. Brakman is inderdaad oeverloos, maar toch, hoe grillig en onrechtlijnig zijn boeken ook gevormd zijn, die vorm of de afwezigheid ervan wordt geduld, wordt zelfs als een kwaliteit ervaren, creëert blijkbaar een band met de ideale lezer. Maar fungeert ontoegankelijkheid niet als dé trekpleister voor een labyrint? Natuurlijk slaagt niet elke doolhof er in lezers naar binnen te lokken voor hun plezier: de meeste leggen er toch al gauw het bijltje bij neer. Hermans slaagde er om dezelfde reden als Brakman in in zijn De God Denkbaar-periode, op een absurde manier, die de laatste alleen maar overgedaan heeft in Het godgeklaagde feest - al begeef ik me hier niet in een vergelijking van de filosofische inhoud van beide boeken. Ik wil maar zeggen dat de belangstelling voor een bepaald soort werk in niet geringe

[p. 95]

mate gewekt wordt door de reputatie van een schrijver. Een goed verteller krijgt de luisteraars op zijn hand, die macht heeft hij. En daar is Brakman zich maar al te bewust van.

Wie zijn trouwens de ingewijden die in zijn doolhof de weg menen te vinden? Zijn het formalisten of realisten die hem een warm hart toedragen? De eersten zullen misschien beweren dat zijn boeken perfect geconcipieerde constructies van de ratio zijn. Toch zullen ze moeten toegeven dat het aandeel psychologie dat erin verwerkt is, behalve een speurneus, ook een flinke dosis Fingerspitzengefühl vereist. Traditioneel realistisch kun je Brakmans proza evenmin noemen, al is het voor donkere romantiek dan weer te ironisch. Met De vadermoorders maakte hij de ultieme pastiche van de detective, een genre dat verwant is met de fantastiek van de gothic novel. Nu, het aandeel ‘gothic’ krijgt bij Brakman meteen het predikaat ‘neo’ mee, plastic steunberen incluis (in Over het monster van Frankenstein veegde hij met het oorspronkelijke genre trouwens de vloer aan). Inderdaad, in Brakmans wereld geurt het soms naar slapstick: het is een wereld die verschuift van het psychologisch-realistische (in vroeg werk als Een winterreis, De weg naar huis, Kind in de buurt of Het zwart uit de mond van Madame Bovary dominant) over het psychologisch-parodiërende (in zijn burgerlijke, ‘Haagse’ romans als De biograaf, Een weekend in Oostende, of Van de in hoger kringen verliefde) tot het psychologisch-extravagante (de gekke Ludwig uit De blauw-zilveren koning, de ouwe in zichzelf gesloten dame in Vijf manieren om een oude dame te wekken, de vele debielen die geregeld in Brakmans werk opduiken). En alledrie die categorieën durft hij wel eens op flessen te trekken.

Het is de vraag of Brakman ook hier weer niet aan een mythe bouwt, als zou hij de menselijke geest werkelijk in al zijn geledingen doorlichten. Zijn figuren zijn meestal afsplitsingen van slechts één type: hij die verlangt ergens bij te horen en er toch ook altijd weer naar streeft uit te breken, de conformist die zich plooit naar conventies en gezag en toch angstvallig een eigen identiteit probeert te bewaren. Hele gewone, doorsnee mensen dus, ondanks het feit dat er zulke speciale karakters tussen zitten als een Flaubert-fanaat, een manische koning, of een oude, immobiele dame vol grandeur. Ze zijn allemaal behept met schuldgevoelens, worden geplaagd door een moederbinding die hen zo met het vrouwelijke doet botsen dat ze er op den duur toch de brui aan geven (zoals Sadee in Come-back, die zijn Klaasje, nadat hij al haar minnaars buitengekieperd en haar zelf afgetroefd heeft, tenslotte niet meer hoeft). Hoe irreëel het verlangen naar die vrouw is, kan niet treffender geïllustreerd worden dan door de koningin, die geregeld op de achtergrond van Brakmans boeken langsschrijdt. Het zijn dromers en naïevelingen, zijn personages.

Brakmans vaste mannelijke typepersonage wordt makkelijk geïmponeerd door een autoritair figuur in de buurt. Meestal vernedert die zijn lijdzame tegenspelers: de toneelspeler Dudok in De biograaf, een blaaskaak als Grote Klaas in Van de in hoger kringen verliefde, de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders in De vadermoorders, het zijn allemaal figuren die kostelijk geportretteerd worden maar ook altijd opnieuw met dezelfde variaties hun opwachting maken. Brakman heeft iets met gezag, hij haalt het wel naar beneden, maar daarachter is zijn gevoeligheid voor rang en stand toch goed voelbaar. Nooit laat hij de underdogs, waarmee hij nochtans het meest sympathiseert, dat patroon doorbreken. Na omzwervingen komen ze altijd terug bij hun hiërarchisch ondergeschikte situatie, de roep des schrijvers getrouw. Het zijn gewoontedieren die graag naar huis terugkeren, en zo portretteert hij ze ook erg verhelderend in Een wak in het kroos, waarin hij zijn methode van schrijven analyseert en verdedigt.

Natuurlijk is Sadee uit Come-back dé incarnatie van de vermoeide zwerver, van de Odysseus die naar zijn vrouw teruggaat. Dat doet hij zichzelf aan (zo klinkt zijn naam ook) en daardoor blijft hij in de grond een zwakkeling, die fundamenteel niets aan zijn situatie durft te veranderen. Hij is de Elckerlyc, die Brakman er telkens op uit stuurt om zich te rechtvaardigen, om het hem aangedane onrecht te herstellen, om gelijk te krijgen. Maar hij vangt iedere keer bot en dus gaat hij na een dagje uit in het labyrint van de wereld maar weer huiswaarts. Van de vrijheid van de mens heeft Brakman geen hoge dunk, en daar hebben we meteen een centraal motief uit zijn oeuvre. Het is om dat te illustreren dat hij al die enorme verwikkelingen en verbanden in zijn boeken weeft. Het duidelijkst gebeurt dat in De vadermoorders, waarin inspecteur Duck

[p. 96]

er niet wijs uit raakt wie de paus eventueel vermoord zou kunnen hebben en tenslotte zijn handen maar in onschuld wast. Aan zijn naam zie je opnieuw dat Brakman graag karikaturen maakt van zijn archetypes: de klassieke twijfelaars en hielenlikkers die ook in ons doordeweekse Disney-landje vegeteren.

De schitterende observatie uit Brakmans vroegste werk is langzamerhand vervormd, vertekend door de steeds gekrulder stijl van een zich alsmaar zekerder voelend auteur. Het zijn automatismen in Brakmans schrijven, die hem tot zulke lange formuleringen, archaïsche wendingen, neologistische bedenksels en maniërismen brengen. De vraag hoe Brakman schrijft, als een ideeënstroom, of juist erg bewerkelijk, is niet onbelangrijk, zeker niet als je bedenkt dat er jaren geweest zijn dat hij maar liefst drie boeken op de plank neerzette. In interviews heeft hij met zoveel woorden toegegeven dat de eerste geut van zijn werk er min of meer als een stroom uitkomt die hij uit zijn pen kan laten vloeien. Heel begrijpelijk, als je in die interviews merkt hoe de schrijver spreekt: even beeldend en associatief snel als in zijn schrijven. De bewerking nadien is dan alleen nog een kwestie van bijschaven.

Relevant is wel dat Brakman, in Ansichten uit Amerika, expliciet een onderscheid maakt tussen schrijver en verteller. Hij laat het gebeuren namelijk becommentariëren door cursieve interventies van beide instanties, waarbij de schrijver zich technischer opstelt dan de - creatiever - verteller. Inderdaad, het is bij Brakman absoluut de ‘verteller’ die instaat voor de magie van de tekst: hij is het die een natuurlijk labyrint voor de lezer ontrolt, terwijl de ‘schrijver’ maar de hagen van de paden scheert. Bij de eerste lectuur van een moeilijke Brakman-tekst blijft de tekstbrij dan ook vaak ondoorgrondelijk, want zijn techniek is niet bedoeld om behulpzaam te zijn bij het decoderen van de betekenis. Hij vergt van zijn lezer een minstens even onrechtlijnige waarneming van de realiteit als de zijne. Hij snuift sferen die achter de waarneming liggen, in een soort ‘tussengebied’, zoals hij dat in diverse van zijn boeken noemt.

Ook die dimensie raakt aan de kern van Brakmans proza. Met dat tussengebied bedoelt hij niet uitsluitend en alleen een waanwereld, maar wil hij er veeleer op wijzen dat de mens zich aan zijn illusies vastkluistert. Hij strooit zich zand in de ogen, omdat hij het allemaal liever niet weet. Nu, op die manier moet je natuurlijk idealiter Brakmans proza ondergaan. Leg je bij zijn geheimtaal neer, en je wordt mee opgenomen in het web van bedoelingen, gevoeligheden, subtiliteiten, prikjes, slagen onder de gordel, het hele geraffineerde ritueel van verhoudingen. Ook al zie je niet klaar in dat netwerk van toedrachten - een kwestie van secundair belang trouwens - dan hoor je toch de intensiteit te proeven van wat Brakman achter zijn romanwerkelijkheid evoceert: de geladenheid van een brok natuur bijvoorbeeld die even sprekend is als een stilleven, en die meer zegt over de gemoedsgesteltenis van een personage dan een direct-realistische beschrijving kan. Hier verenigen zich Brakmans picturale talenten: zijn schrijftalent is visionair. Hij springt om met het woord zoals een filmer als Peter Greenaway met de camera: de accenten verleggend van het voorkomen der dingen naar hun verhouding tot het geheel. Natuurlijk vergrijpt Brakman zich daarbij vaak aan lukrake effecten. Zijn kleurenwoede is niet altijd even geslaagd. Hij kàn zich niet als een avantgardist of een pop-artiest aan holle vormelijkheden overleveren, onder het mom van totale artistieke vrijheid. Het probleem is namelijk dat hij zich niet vernieuwt. Brakman baseert zich nu al een oeuvre lang op technieken van versluiering, die intussen volkomen herkenbaar zijn, en waarbij weinig of niets nog aan de probleemstelling rond zijn figuren toegevoegd wordt. Ze zetten de stap buiten het labyrint niet, naar een fase in hun ontwikkeling die hen de ontdekking van hun intrinsieke vrijheid zou kunnen bijbrengen. Hoe dikwijls voert hij geen Sisyfus ten tonele (type Edward in Van de in hoger kringen verliefde), of een Odysseus (in Come-back), archetypen dus van het onvrije, narcistisch-egocentrische ik. Een Theseus die zijn weg weet in het slot van de Minotaurus zul je in zijn werk tevergeefs zoeken. Dat hoeft misschien ook niet: hoeveel schrijvers zijn er niet die hun hele werk rond slechts één ontwikkelingsfase opbouwen? Toch is het jammer dat de oude meester die Brakman intussen is er genoegen in schept zijn personages en de lezer in zijn schrijversdoolhof voortdurend te confronteren met hetzelfde doodlopende steegje.

Er spreekt een defaitisme uit Brakmans opvatting

[p. 97]

over de mens als een wezen zonder eigen wil of inspraak. Met handen en voeten gebonden aan kettingen in een kerker of een grot - Plato's beeld van het labyrint -, ziet hij slechts schaduwen van zichzelf en de realiteit. Hoe vaak heeft Brakman het niet over schimmen die rondwaren in dat tussengebied dat zijn romanwereld is. Nee, ze slagen er niet in over de hagen te kijken; ze moeten zich een weg banen door ondoorgrondelijk struikgewas. Wat ze zien is het negatief van het bestaan, of dat nu een modderpoel is, een varkensstal, een salon of een paleis. Wat het ook zij, de mens loopt een illusie achterna, de illusie dat je het hele raderwerk in de hand kunt houden. Literatuur als illusie màg, maar Brakman schept de verkeerde.

Een nog grotere illusie is het gevolg, namelijk te denken dat je ook weet hoe alles in elkaar zit. Dat zou inhouden, dat je ook weet hoe je eruit kunt raken. Dat is het bedrog in Brakmans proza, waar een rationalistisch ingestelde lezer ongetwijfeld in zal trappen. Het is een vals gevoel van macht. Het is niets anders dan een spel, dat de schrijver, op zijn manier wanhopig bezig zichzelf te bestendigen, steeds meer varianten uitprobeert. Uiteindelijk bekent Brakman daarmee zijn literaire onmacht. De vadermoorders is in dat opzicht een schoolvoorbeeld, de ultieme parodie op zijn eigen stijl, omdat de variatie op het zoeken naar de waarheid zelden duidelijker op een doodlopend spoor geëindigd is in zijn werk. Door inspecteur Duck onverrichterzake naar huis te sturen, daalt Brakman nogal plompverloren als een impotente Deus ex machina neer in zijn boek. Hij drukt de lezer met zijn neus op de realiteit van het soort literatuur dat hij schrijft: dat dit ook maar ‘entertainment’ is, een doorzichtige goocheltruc die niet altijd lukt. En elk nieuw boek is een, nu eens slordiger, dan weer geperfectioneerder versie van hetzelfde kunstje. Een rondje door nog maar eens hetzelfde spookhuis, eindeloos. Brakman is allang geen schrijver meer van wie elk boek onvervangbaar is. Zijn oeuvre ligt vast.

Je hebt er dan ook genoeg aan als je een tiental boeken van Brakman overhoudt. Het lot van zoveel schrijvers. Het enige licht dat hij zelf tot zijn beschikking heeft om de schaduwen in zijn kijk op de wereld te doen vervagen, om de opening in de haag alsnog te vinden, is zijn humor en ironie. Die redden hem tot nu toe altijd wel uit een te benepen situatie. De groteske was Brakmans wapen tegen dodende ernst. Maar op den duur wordt slapstick ook een teken van onmacht, een laatste toevlucht bij paniek. Brakmans automatische schriftuur dringt hem inderdaad vaak in stilistische hoekjes waar hij met het gezicht tegen de muur staat en waar hij zich alleen met een kwinkslag uit kan redden. De echte uitweg schuilt in een versobering van stijl. Misschien moet Brakman zijn herinneringen, die enorme kist waaruit hij put, opnieuw structureren en moet hij terug naar het kind uit zijn vroegste verhalen. Dat kon tenminste nog scherpe contouren onderscheiden, ook al begreep het ze nog niet. Maar het bezat een logica die het uit de doolhof kon leiden. Het had niet die hysterie die eigen is aan de volwassene, die er zo door geconditioneerd wordt.

Hoe zou het zijn als Brakman de karikatuur liet vallen als model voor zijn personages? Produceerde hij dan gewoon psychologisch-realistisch werk, of zou hij geplaagd worden door schrijfkramp? Misschien is schrijven alleen mogelijk in dat zichzelf opgelegde labyrint, waarin tucht en discipline kan heersen, en zou de vrijheid dodelijk zijn voor Brakmans inspiratie. Wellicht daarom blijft hij zo binnen zijn begrenzingen tekeergaan. Natuurlijk doe ik hem tekort door hem onder een stolp te willen plaatsen. Maar dat versterkt even het sonore getril van vleugels en dekschilden tegen het glas: ook een schrijver moet je vangen om hem te observeren. Maar als je niet met hem mee wil in zijn spiegelpaleis, moet je hem vanop het reuzenrad bekijken. Dan heb je kans om in dat gewriemel beneden een patroon te ontwaren. Het is omdat Brakman zelf die afstand tegenover zichzelf en zijn hebbelijkheden niet inbouwt in zijn werk, dat het voor sommigen frustrerend lezen is. Daarom ook is een van zijn aardigste personages de uit het schaduwrijk van de dood verrezen Lazarus in De gehoorzame dode. Het historische genre ligt Brakman blijkbaar: Lazarus is een no nonsense personage, die de ware aard van het beest kent. De kunst is er de mythe van af te stropen.

[p. 98]

Brief van Willem Brakman aan Nol Gregoor (18-10-1986).

[p. 99]

Transcriptie

18/10, 86 / Beste Nol, / Ja om maar met het belangrijkste te beginnen: alle aandacht / voor het materiaal is voor de vrije uren, de lediggang het zacht / hummend uitstaren over het opgeruimde bureau, de blaadjes in orde- / lijke toestand, de schriften op stapeltjes, de potloden op een rijtje, de / lamp in het midden, gum links, inktpotje rechts, kussen op de / stoel, de te beantwoorden correspondentie op datum, en in het / daarvoor bestemde vakje, en... de Mont Blanc gevuld, vlekvrij / het zeempje (voor de haartjes) onder handbereik. Maar ei! na een / week is mijn pen weg. Ik schrijf met het stompje dat de postbode / per ongeluk heeft laten vallen of de afschuwelijke stiften uit het / tasje van Moof die ze uit het ziekenhuis meepikt. Aantekeningen / maak ik op de open plekjes van de radiobode als ik televisie kijk / met gedeelde aandacht en ik begin te typen als ik geen weg / meer weet uit de papiertjes, ze liggen onder mijn hoofdkussen / maar ook in mijn auto en ook in de boodschappentas, want het / komt ook voor dat ik in de supermarkt aan een voorbijsjokker / vraag ‘heeft u even een pen voor me?’ (om een inval te noteren op / een kassabon onder in mijn tas gevonden). Het lijkt een boutade / maar ik heb een belangrijk gedeelte uit de heer K., toen het me al rondfietsend inviel, en ik niet meer wist hoe / mijn invallen te onthouden, geschreven op het etiket van / een leeg koffieroomflesje dat in de berm was geworpen. / In mijn fietstas vond ik gelukkig het potlood van een vorige / keer... Dus geloof me dat mijn Mont Blanc nog bijna

Driebergen; 1987. Willem Brakman tijdens een lezing over zijn werk.

Dit boek uit Brakmans jeugd, met omslag van Adri Alindo, inspireerde Brakman bij het schrijven van ‘Oom Henk’, opgenomen in Jongensboek, 1987.
‘Hoe vreemd het ook moge klinken, hij was op weg naar het omslag van een van zijn liefste boeken. Dat boek heette De club uit Rustoord en het was zo'n boek dat als het ware naar binnen ontplofte, want in het verhaal schoven de mensen steeds dichter op elkaar, raakten elkaar met warme handen; Willem van Akijne was tijdens zijn eerste lezing haast bezweken onder de vriendelijkheden van de baron die een kasteel bewoonde.’