De Revisor. Jaargang 19

[p. 90]

Christine D'haen
Het raadsel van de rebis
Over Paul Claes' bundel Rebis

Kunst is er voor het genot. Maar zij geeft dat niet zoals een lolly of een ijsje, direct. Een kunstwerk bevredigt de begeerte alleen via een mediator: de inspanning, de initiatie. Die maakt de beschouwer tot medeschepper. Zo bestond er in de troubadourslyriek de ‘trobar clus’, de gesloten tekst die slechts door studie te doorgronden was. In die traditie staat de bundel Rebis: iedere gedachte roept hier een andere op; elk woord een klank- of zinsverwant woord; iedere situatie een analoge. In principe gaat het er om de gehele kosmos te vangen in een soort alchimie van het woord.

De titel is al illustratief voor het werk dat van ons wordt verlangd. ‘Rebis’ doet denken aan ‘rebus’, en in zekere zin is de bundel een woordraadsel. ‘Rebis’ is ook de naam voor de totale tweegeslachtelijke mens en verwijst zo naar de seksuele symboliek in de alchimie. Het tweelettergrepige woord bevat twee herhalingselementen: re- (her-) en bis (tweemaal). Re is de Egyptische zonnegod, wiens symbool, de gepunte cirkel ⊙, ook het symbool van het alchimistische goud is.

Een zo veelvuldig verwijzende tekst wekt gemakkelijk vrees en wroeging op. Wroeging, omdat wij ons niet genoeg hebben ingespannen om zoveel te kennen, te bedenken en te begrijpen; vrees, omdat wij bang zijn zoveel niet aan te kunnen. Om ons te helpen die vluchtneiging te overwinnen is daar de verleiding. Lust aan klank en beeld nodigt ons uit: nog voor wij begrijpen, ervaren we iets levends, glanzends, heerlijks.

Ontwikkeling

De bundel is in zijn geheel gestructureerd als een verhaal. De gedichten treden ons als in zichzelf besloten, rustig glimlachende wezens tegemoet om ons mee te voeren op de weg naar menswording. Want vanaf ‘Genesis’, het eerste gedicht, tot ‘Orgasme’, het laatste, gaat het daarom: om een wording van kind tot volmaakte mens.

Genesis roept de wording in verschillende beschavingen op, de uiteenlopende mogelijkheden om het ontstaan van de wereld te beschouwen: de eerste verwonderde filosofische vraag over zijn en niet-zijn; de gedachte aan de materie die van chaos orde wordt; de geest die scheidend-scheppend ruimte doet ontstaan; de mytische verbeelding van goddelijke, noodzakelijkerwijs incestueuze relaties; de menselijke arbeid en kunst die de natuur voltooien; de cyclus van de eeuwige herhaling (zes opvattingen, als de zes dagen van de schepping).

Na de genese van de kosmos wordt de ontwikkeling van het individu uitgebeeld in de drie gedichten van Gradus (trap, trede), die drie stadia van de seksuele wording voorstellen. De psyche is eerst auto-erotisch, daarna homo-erotisch, tenslotte hetero-erotisch. Het eerste gedicht ‘Hert’ overwint het narcisme; het tweede ‘Hospes comesque corporis’ (uit het zielsgedichtje van keizer Hadrianus) streeft de homoseksuele component voorbij in de droefheid om Adonis en Antinoüs, die zich tot religie en kunst kristalliseert; het derde gedicht ‘Haarspeld’ roept de heteroseksualiteit op in een pril, fetisjistisch stadium. De evolutie is nog niet voltooid, omdat zij in het imaginaire blijft.

Om echt volwassen te worden is het nodig dat de mens (man en vrouw) de castratie aanvaardt. Volgens Freud en Lacan betekent het overwinnen van het castratiecomplex in de eerste plaats het besef van het geslachtelijk onderscheid, met name het inzien dat de moeder geen penis heeft, gesneden, gewond is.

[p. 91]

De ontbrekende fallus wordt nu het symbool van de begeerte, een teken van de beroving van elke directe bevrediging. Wij krijgen nooit wat wij verlangen; alleen de mentale voorstelling van een volmaakt geluk (de Rebis?) is ons gegeven: een voorgeboortelijke eenheid van subject en object.

In de cyclus De zonen van de zon beseft de zoon dat niet alleen hijzelf, niet alleen zijn moeder, maar ook zijn vader beroofd is van de absolute bevrediging van zijn verlangen. Maar wat een feest van taal bereidt deze Zoon ons om die castratie te vieren! Een Nederlands sonnet wordt in zeven talen getransponeerd. Deze reeks is een puur wonder, iets wat waarschijnlijk nog nooit in de literatuur vertoond is. Elk van de zeven vertalingen betekent weer een nieuwe cultuur en een nieuwe sfeer en stemming.

Het grondbeeld is dat van de ondergaande zon, wiens (wier) bloed op de aarde druipt, waar de zonen de smart van de gewonde vader en de bloedende moeder in hun eigen lichaam voelen. Daarvan geven de verschillende transposities telkens andere interpretaties: een linguïstisch-retorische in ‘The scar’ (de castratie is het ontstaan van de taal in een soort van oerschreeuw); een religieus-liturgische in ‘Crepusculum’ (de gewonde Zoon is de Verrijzende); een alchimistisch-unheimliche in ‘Alchimie’ (lucht, vuur, bloed en aarde doen het goud van de zon ontstaan); een familiaal-elegische in ‘Omphalos’ (uit de navelstreng van de moeder spreekt het orakel); een filoso-fisch-melodramatische in ‘La prole del Sole’ ('s avonds vliegt de uil, de vogel van Minerva, symbool van de wijsheid); een psychoanalytisch-maniëristische (de castratie is het gedwongen erkennen van Wet en Maatschappij, ‘le nom du Père’ van Lacan); een existentieel-lugubere in ‘Desolación’ (met een echt Spaanse toon van schuld, boete en wanhoop). Dat alles is een verbluffende technische prestatie, die we alleen in een hoogbloei van humanistische geleerdheid en virtuositeit (17de eeuw) zouden kunnen verwachten en dan nog slechts bij iemand van een perifere cultuur. (Iemand uit een centrale cultuur kan zich zelden in andere culturen verplaatsen: de universalist is de perifere of de jood.)

Liefdesverhaal

Nadat dit fundament voor de verdere ontwikkeling van de psyche gelegd is, volgen nu de vijfentwintig sonnetten van de cyclus Rebis zelf. Zij stellen een dramatisch liefdesverhaal voor waarin de mannelijke en vrouwelijke component in elkaar de tweegeslachtelijkheid zoeken: een proces dat tegelijkertijd een strijd is.

De alchimie biedt ons een beeld om deze evolutie voor te stellen. Bij het alchimistisch werk ging het er om door vereniging van kwikzilver (het vrouwelijk element, mercuur) met zwavel (het mannelijk element, sulphur) het goud, de steen der wijzen of het levenselixir te maken. Maar meer dan om chemie was het de alchimist te doen om een psychische arbeid, waarbij de diverse peripetieën de zoektocht naar geestelijke volkomenheid symboliseerden. De alchimistische symboliek was seksueel: uit een harmonische paring van elementen zou het alchimistisch kind ontstaan. Dat kind werd soms Rebis genoemd naar het Latijn ‘Res bina’, dubbele zaak, hermafrodiet.

Het liefdesverhaal, het spel, begint bij ‘O’ (te lezen als nul en als zon; zo speelt in alle titels en in de gedichten zelf het iconische en grafische mee). Het blad is nog wit, de eerste letter moet nog geschreven worden. De zwarte inkt spat: mannelijke activiteit op vrouwelijke receptiviteit. Dat zijn de twee antagonisten, die samen het Opus moeten maken.

In ‘Alba’ staat heel stil de zon op: de Alba is het provencaalse morgenlied. De geliefden liggen naast elkaar, het aangezicht nog nauwelijks belicht. Na de zwarte alchimistische fase in ‘O’ is dit de witte fase, Albedo. Hier volgt het gedicht, dat er zo eenvoudig uitziet, maar door het samenspel met de andere gedichten zoveel beelden van de wereld onthult en verbergt:

Een schijn
een schicht
wellicht
een sein

een lijn
van licht
door 't dicht
gordijn

[p. 92]

 

op 't licht

 

velijn

 

van mijn

 

 

 

gezicht

 

zo dicht

 

bij 't zijn.

In drieërlei opzicht is dit een begingedicht: als genre (morgengedicht) staat het aan het begin van de westerse lyriek; als alchimistisch gedicht geeft het de aanvang van het opus aan; als liefdesgedicht gaat het om een eerste relatie. De titel alludeert aan de eerste letter van het Griekse alfabet: alfa. Alle titels samen spellen het alfabet. Aan de grondslag daarvan ligt de platonisch-kabbalistische gedachte dat in de letters van het alfabet de gehele kosmos vervat is. In een modernistische visie zijn het de klanken die als verschuivende significants de hele wereld van betekenissen oproepen. Op dat semiotisch aspect wijzen de woorden ‘sein’ (teken), ‘lijn’ (tekenvorm) en ‘zijn’ (tekeninhoud) in dit gedicht. Behalve de alchimie levert de semiotiek de basismetaforen voor de hele bundel. Zoals de auteur in zijn studie Echo's echo's (1988) aantoont, is de tegenstelling zijn/schijnen fundamenteel voor het ontstaan van de betekenis. Het gedicht is dus niet alleen een zonsopgang (na de zonsondergang van De zonen van de zon), niet alleen een bedscène met twee geliefden, maar ook een in beeld brengen van de genese van de betekenis en dus ook van zijn eigen genese uit een ongedifferentieerdheid, die langzamerhand vorm krijgt door een spel van tegenstellingen (schijn/zijn, licht/donker, man/vrouw).

De seksualiteit is een derde component van dit gedicht. De vrouw is aan het woord, maar zij spreekt de man niet rechtstreeks aan: hij is voor haar nog een onbekende, zoals in het sprookje van Amor en Psyche, die zich in het hele initiëringsproces zal moeten openbaren. Psychoanalytisch kunnen bepaalde beelden van het gedicht erotisch worden geduid: de ‘schicht’ als fallus (vgl. het gedicht ‘Piramide’), het ‘dicht gordijn’ als hymen (vgl. ‘Gulden Vlies’), het ‘velijn’ (het vel) als nog onbeschreven maagdelijkheid.

Opmerkelijk is de vorm van dit sonnet. Het metrum



is enerzijds het eenvoudigste, in onze taal meest voorkomende (dejambe: een onbeklemtoonde en een beklemtoonde lettergreep; met de symboliek van de differentie), maar anderzijds het moeilijkste, in onze taal bijna onmogelijke (omdat dezejamben onderling rijmen, in dit gedicht zelfs met dezelfde rijmklanken in kwatrijnen en terzinen; opnieuw is de tegenstelling symbolisch). In de cyclus zullen het metrum en het rijmschema telkens weer gevarieerd worden en samen een staalkaart van mogelijkheden vormen. Elk gedicht klinkt als een echt klinkdicht tegen alle andere op. Op die manier wordt deze cyclus één gedicht dat op alle niveaus (grafisch, fonisch, syntactisch, semantisch) transformaties vertoont.

Een van de grondstructuren van de cyclus is de correspondentie van de twaalf eerste gedichten met de twaalf volgende gedichten; het vijfentwintigste en laatste gedicht vormt dan de coda, waarin de tegenstelling tusen man en vrouw wordt opgeheven. Elk

[p. 93]

van de gedichten staat in het teken van een menselijke activiteit: grafiek, semiotiek, choreografie, musicologie, geometrie, enz. Het geheel toont de metamorfosen van het menselijk verlangen: drift en projectie, castratieangst en fixatie, projectie en sublimatie, perversie en masochisme. In het volgende vluchtige overzicht kan ik in elk gedicht slechts enkele motieven aanstippen: een volledige analyse zou waarschijnlijk een boek vergen.

De gedichten

‘Ballatetta’ is een mini-ballade, waarin een bedrogen meisje dialogeert met haar onzichtbaar blijvende minnaar. Het kind waarvan hij het vaderschap ontkent, blijkt verwekt te zijn door de Wind (Pneuma, Geest, Heilige Geest of inspiratie?).

‘Gamma’, het eenvoudigste en ook ‘muzikaalste’ gedicht, verschijnt als een thema met variaties: uit een paar noten ontstaat de hele muziek, uit de combinaties van enkele letters alle taal (‘Sol’ betekent in het Latijn ‘Zon’: zo genereert het taalspel de betekenis).

‘Driehoek’ is een ‘vertaling’ van een Sappho-fragment en een gedicht van Catullus, waarin de jaloezie haar intrede doet (achter die jaloezie verbergt zich een Oedipale driehoek).

‘Echec’ is het gedicht van het schaakspel, van zet en tegenzet, leven en dood. De Wet die dit spel bepaalt is de ware koning (de dood, schaakmat, sjahmat: dood van de koning).

‘Zwarte Zon’ evoceert de mythe van Luna en Endymion, de Maan en de Schone Slaper. In ‘H’ verschijnt de nog niet aanvaarde homoseksuele component. Het kosmisch huwelijk in ‘Theatrum’ prefigureert het geïndividualiseerde huwelijk in ‘Gulden Vlies’.

Zoals in een verhaal stapelen de moeilijkheden (tests) zich op. In (‘Corregg)io’ verdwijnt de vrouw. Zoals op het schilderij van Correggio Io (ik!) in een wolk oplost, identificeert de vrouw zich hier zozeer met het verlangen van de man dat ze haar bestaan verliest. De mannelijke pendant van dit zelfverlies is de castratie in ‘Cappadocia’. In ‘La Belle Dame’ doodt de man de frustrerende vrouw en daardoor zichzelf: dodelijk einde van de eerste reeks.

In de tweede reeks volgt een nieuwe serie van beproevingen. ‘Mysterium’ laat de nu gesublimeerde fallus verschijnen, symbool van het geslachtelijk onderscheid, maar ook van de wet en de begeerte. In de symbolische orde (Lacan) maakt het aanvaarde, erkende gemis het genot mogelijk:

Een god	(de Fallus, maar ook Christus)
verrees	(erectie, verschijning, Opstanding)
in glans	(de mannelijke en vrouwelijke eikel, luister)
in vrees,	(het tremendum fascinosum, lees ook ‘vlees’)
in gans	(de volkomenheid, manvrouw)
genot.	(lust, libido)

In ‘Nu’ (‘thans’ en ‘naakt’) kan de vrouw verschijnen zonder vrees in te boezemen. En ‘Syntaxis’ brengt het contact tot stand: de rationele mannelijke structuren van de kwatrijnen en de onbewuste vrouwelijke pulsies van de terzinen ontmoeten elkaar.

Vrouw, man en hun eenheid zijn het onderwerp van ‘Onyx’, ‘Piramide’ en ‘Eroos’. In ‘Onyx’ verschijnt de vrouw als alle edelstenen, in al haar kleuren en pracht: de onyx, het gedicht in zijn strenge orde, lijkt zwart, maar bergt alle schakeringen in zich. In ‘Piramide’ kristalliseert zich als in een obelisk de kracht van de abstractie, de kosmos van de chaos. In ‘Eroos’ (de roos van de liefde) ontmoeten beiden elkaar in een liefdesdood, die tegelijk de rubedo, de rode fase van het alchimistisch proces (koken) is.

Maar nog dreigen er gevaren, onbevroede remmingen, die de eenwording beletten: in ‘Scorpio’ is dat het sadisme; in ‘Tableau’ de vrouwelijke homoseksualiteit. Het vruchtbare huwelijk (hymen) wordt beloofd in ‘Gulden Vlies’ (met zijn bijbelse en christelijke connotaties). De laatste beproevingen vóór het einddoel moeten nog komen. ‘Herodias’ maakt de man aan zichzelf gelijk door hem te castreren en gaat daardoor zelf ten onder. ‘Chiasme’ toont ons de partners als complementair, maar bewust van de sadistische keerzijde daarvan:

Mijn beten,
jouw kreten
ons teken.

In ‘Autopsie’ begint de penetratie (oraal, visueel,

[p. 95]

anaal, maar nog niet genitaal: ‘pervers’ dus). De term ‘autopsie’ is in de mystiek de laatste trap vóór het mystieke visioen. De volledige eenwording heeft pas plaats in ‘Orgasme’: alles barst los, veeltalig en veelculturig, in lust; de onsterfelijkheid van het goud (Or) is bereikt.

Summum

Geen woord, geen syllabe te veel ofte weinig: opperste concentratie. Het woord van Hamlet is hier van toepassing: ‘I could be bounded in a nut-shell, and count myself king of infinite space’. Want deze compacte constructie wil alles in zich bevatten: de microcosmos van de individuele mens (Man/Vrouw) en de macrocosmos van zijn/haar wereld (wetenschap, taal, kunst). Het is een cliché dat geleerdheid doodt, maar deze gedichten, zoals die van Mallarmé, bewijzen dat het tegendeel, bij mirakel, kán. Dat is het resultaat van verstand, talent, studie, zelfkritiek en geduld (geduld om alles af te wijzen wat niet goed genoeg is). Ondanks al hun complexiteit zingen deze gedichten, als waren ze zonder gewicht of zorgen: de pijl van Zen, die als vanzelf uit de boog vliegt.

Overal is er experiment en durf. Vijfentwintig sonnetten te schrijven met slechts één of twee accenten per regel is op zichzelf al een waagstuk. De bundel is een compendium van prosodische (on)mogelijkheden; een spectrum van klanken; een panopticum van letters, zintekens (de ‘kappende’ komma's in ‘Cappadocia’ bijvoorbeeld) en klanken (de O als zon, die ten slotte gepunt wordt in het alchimistisch symbool voor de Rebis ⊙); een mixtum van genres (monoloog, dialoog, beschrijving): een summum.

Zoals de Divina Commedia en de Faerie Queene is Rebis op verschillende, ‘letterlijke’ en ‘figuurlijke’, niveaus te lezen. Het is een soort simultaantoneel, waarin vele drama's tegelijk worden opgevoerd.

Heeft deze poëzie dan geen gebrek? Misschien dit, dat ze er geen heeft.