De Revisor. Jaargang 19

[p. 16]

Maria van Daalen
Maken, losmaken
Notities voor een brief, een lezing en een brief

1. Brief over beweging (fragment)

De eerste oorzaak van alle vertraging is de remweg van het menselijk denken. Het is niet mogelijk om zich van een overtuiging, een liefde of verlangen te ontdoen alsof men een oudejas uittrekt. Elke presentatie als zodanig is per definitie een falsificatie. Men ontdoet zich er niet van, men verslijt die tot op de draad en groeit zich eronder een nieuwe, die in het laatste stadium van de oude aanwezigheid er al doorheen schemert. Elke overtuiging begint doorschijnend onder de huid voor hij tot nagels en tanden wordt. Zelfs onze zogenaamde plotselinge inzichten zijn, lang voordat ze worden ontdekt, ontkiemd en vastgehecht.

Wij missen de mogelijkheid om, in ons denken, met dezelfde snelheid te maken en los te maken zoals dat in de vernieuwing van de cellen van ons lichaam gebeurt. Elke cel blijft werkelijk en volledig zichzelf, terwijl hij vervalt en zijn taak overdraagt aan een andere. Die opnieuw hevig zichzelf is, in al zijn funkties, en na enige dagen of jaren van onze tijdrekening afsterft. Om mij in mijn denken zó werkelijk te doen worden en om zo bij herhaling volledig mijzelf te blijven, moet ik volkomen overtuigd werken aan iets waarvan ik weet dat het niet bestaat, of niet waar is, en waartegen ik mij zou moeten verzetten wanneer het onverhoopt toch werkelijkheid zou blijken te zijn.

Maar de vernieuwing gaat langzaam; zelfs wanneer wij rekening houden met grote vertraging door het verder verjaren van ons lichaam en ons denken, blijft ons denken ver achter bij de vernieuwing van elke cel. Om ons denkproces te versnellen zijn wij ertoe overgegaan om niets meer vast te houden en wij verklaren elke overtuiging vervangbaar en betrekkelijk. Dat heeft onze snelheid opgevoerd; wij zijn op ons lichaam vooruitgelopen en wij vernieuwen nu onze ideeën sneller dan onze cellen. Maar terwijl elke cel zichzelf is maken wij in gedachten alles los nog voordat het is vastgemaakt. Wanneer elke lichaamscel de nieuwe cel, die groeit om de taak van de verouderde over te nemen, al vervallen en verrot zou verklaren voordat deze zijn taak is begonnen, zou de veroudering van ons lichaam zo snel intreden dat wij dood zouden worden voordat wij het wisten. Ons denken is door zijn snelheid onze hersendood al gepasseerd en als wij nu niet allen zaligen en heiligen zijn, komt dat, omdat het hart, hoe traag ook, ons nog uren doortikt.

Het enige dat ons denken remt en terugzet op de tijdklok van ons lichaam is de pijn.

2. Lezing over de ijsteksten. Notities.

* IJsteksten ontstaan in het ijs door de grote druk waaraan het ijs is blootgesteld. Filmopnamen hebben uitgewezen dat de teksten in de loop van tientallen jaren langzaam veranderen. Wanneer de opnamen van enkele weken snel achter elkaar worden afgedraaid ziet men sommige letters verdwijnen en andere tevoorschijn komen; woorden en zinnen hebben op elk ogenblik een duidelijke betekenis die zich voortdurend wijzigt.

* Sommige teksten zijn zichtbaar aan de oppervlakte (in het horizontale vlak) van een ijslaag, andere zijn alleen zichtbaar in het vlak van een breuklijn (verticaal), meestal minder duidelijk omdat de tekst doorloopt achter het breukvlak, zin na zin, zodat de volgende zinnen door de voorste heen schemeren. Weer

[p. 17]

andere teksten komen in gedeelten aan het licht, op brokken die losraken. Hun herkomst is zelden vast te stellen. In het enkele geval waarin dat lukt (cf. fragment iota pi 932) blijkt de tekst waar het fragment ooit is uitgebroken inmiddels weer verder te zijn geëvalueerd, zodat de precieze plaats van breken niet meer is vast te stellen.

* De meeste teksten, en ook de langste en interessantste, worden gevonden in de ijsvelden van het noordpoolgebied, vooral in Alaska. Korte fragmenten, soms niet meer dan een enkel woord, zijn aangetroffen in gletschers van het hooggebergte van Europa. De oudste vermeldingen, in twee 16de-eeuwse reisverslagen, betreffen deze Europese fragmenten. In vrijwel alle gevallen is de vindplaats van een tekst die genoemd wordt in verslagen van vóór 1900 door verschuiving van de gletscher of door drukverandering onleesbaar geworden.

* De inhoud van de teksten bevat nimmer enige toespeling op mensen, dieren of andere levende wezens; ook planten worden niet genoemd, al zijn sommige fragmenten polyinterpretabel en zijn er de laatste jaren theorieën die veld winnen waarin op kundige wijze betoogd wordt dat er in de ijsteksten wel degelijk gesproken wordt van de lagere organismen in de plantenwereld, zoals de korstmossen. Ook zou er sprake zijn van eencellige dieren. Het heeft er alle schijn van dat deze teksten nog niet verder reiken dan het begin van het leven. Zij spreken van ijs, van wind, van stenen en van licht. Een van de moeilijkste woorden is het woord voor ‘nacht’ of ‘duisternis’; het schijnt ook ‘diepte’ of ‘diepzee’ te kunnen betekenen. In het algemeen mag men wel stellen dat de aarde zelf de inhoud vormt van deze teksten.

* Alle woorden zijn zelfstandige naamwoorden; in sommige gevallen heeft de frequentie van een woord aanleiding gegeven tot de speculatie dat het hier om een naam zou gaan, maar hiervoor zijn tot nu toe geen overtuigende argumenten aangevoerd. Veel van de naamwoorden, en vermoedelijk alle, kunnen tegelijk werkwoord zijn.

* De teksten bestaan dus uit losse woorden; het is de vraag of hier nog wel van een ‘syntaxis’ mag worden gesproken. De zinnen op een breukvlak, die achter elkaar zichtbaar zijn, verhelderen elkaar en versterken de betekenis van de voorste zin. De ijssemantica is dan ook dejongste bijdrage aan het onderzoek van de vorming en beweging van het ijs.

* De facsimile-editie wordt gedrukt op een speciaal voor dit projekt ontwikkelde papiersoort, die niet helemaal doorschijnend is en een blauwe snede heeft, wat bij opeenstapeling goed zichtbaar is. Het effekt van achter elkaar doorlopende zinnen kan worden benaderd door één regel per vel te drukken, telkens op dezelfde hoogte.

* De ontcijfering van ijsteksten is een wetenschap op zich. Belangrijk werk is verricht in de twintiger jaren van deze eeuw door de Fransman Changeant en door de Duitser Maerkur en Trueblicht. Andere arctische expedities met verschillend doel verdrongen het ijsteksten-onderzoek totdat in de late jaren vijftig een bekende Amerikaanse pooltheoreticus, Norman Opherall, een overzicht van de belangrijkste theorieën opnam in de Encyclopedia Arctica Nivalis. (Het bovengenoemde fragment is te vinden in Band xi, kolom 1192, lemma ‘[ice]syntax’.) Zijn artikelen zorgden voor een snelle internationale opleving van de wetenschappelijke belangstelling, maar het onderzoek in Nederland kwam pas op gang toen Per Kragt, een jonge hoogleraar in de geologie, die gepromoveerd was op de samenhang tussen drukveranderingen en kleurverhoudingen in marmer---

ijsteksten in alaska

Lezing voor de Eerste Atlantische Academie

Geachte aanwezigen,

Toen mij werd gevraagd om ter gelegenheid van de jaarlijkse studiedag van het Groot-Arctisch Instituut te spreken over mijn onderzoek van de ijsteksten, m.n. die in Alaska, heb ik lange tijd geaarzeld. De studie van deze teksten, die ik heb opgezet in nauwe samenwerking met het Instituut voor Naamkunde, wordt nog door vele collega's in dit onderzoeksveld gezien als een randgebeuren bij het praktisch en theoretisch onderzoek van de grote pooltheorieën. Het onderwerp is nog tamelijk onbekend, misschien ook omdat ik aan ons Instituut de enige medewerker ben die met dit onderzoek belast is en zelfs de enige onderzoeker op dit gebied in Nederland. Maar inmiddels is

[p. 18]

gebleken dat de ontcijfering van de ijsteksten bijdraagt tot een beter inzicht in ijsdynamica en ijsfysica. Nu na meer dan twintig jaar onderzoek de facsimile-editie verschijnt als de eerste band in de Studia Extempora Nivalia, onderhands al de ‘Sneeuwbibliotheek’ geheten, biedt mij dit een mooi aanknopingspunt voor een uiteenzetting over deze koude materie.

Ijsteksten ontstaan in het ijs door de grote druk waaraan het ijs is blootgesteld. Dat is de meest eenvoudige weergave van de vele natuurwetenschappelijke verklaringen die hierover in de loop van de jaren zijn opgesteld. Alle theorieën en formules zijn opgenomen in de inleiding op de facsimile-editie, maar niet de interessante biologische verklaring van de Canadees Chipuoq en de theorieën van de psychoanalytici Maerkur en Trueblicht. Ik kom daar later op terug---

3. Aantekeningen. Brief over de beweging.

Alles wat geformuleerd wordt buiten het verlangen om is een leugen. Dit ook, want het beweegt niet. Ik leg vast en dus lieg ik. Maar om te kunnen bestaan moet ik mijn positie innemen, alsof ik op een eiland was, terwijl ik weet dat het eiland een slapende walvis is op het ogenblik dat ik er een vuur aansteek. Het beest zal schrikken, zich schudden, en wij verdwijnen brandend in de diepte.

Ooit begon je een brief'in media res' en anders is ook onmogelijk, omdat een mens ‘in media res’ geboren wordt. Met dat begin is zijn einde gegeven; dat begin en dat einde zijn de twee poorten waartussen men zich in de 14de eeuw het tijdpad van de ervaring dacht dat door elk mens moet worden afgelegd. ‘Liefde en dood zijn de enige twee onderwerpen voor een dichter’, zo ongeveer zei G. het me. ‘Nee’, zei ik, ‘“dood” niet; want als ik dood ben weet ik het niet.’ In het geroezemoes van de nieuwjaarsreceptie wilde het gesprek op dit punt niet vlotten en al gauw hadden we het over het lezen van woordenboeken. Maar, zoals je gezien hebt, ben ik daarover meer, en meer met de pen, gaan nadenken. Met ‘dood’ is ook het begin gegeven en andersom; het ene bepaalt het andere, het ene bevat het andere. Daartussen speelt zich de beweging af. Leven, van de ene poort tot aan de andere. Het is de beweging die zijn grond vindt in het puur biologische ‘verlangen’ op het niveau van de cel: de groei, bedoel ik, die ik interpreteer met dat woord, ‘verlangen’, om aan te geven dat daar, waar nog helemaal niet van verlangen gesproken mag worden, al die zich altijd makende en vernieuwende beweging is die pas, wanneer de mens zich van zichzelf bewust wordt, zich als beweging herkent in zichzelf, en zich dan pas in het denken een beweging boven zichzelf uit kan indenken, tot een metafysica.

‘Metafysica is een vak dat wordt gegeven bij theoretische natuurkunde’, zei de filosoof L.K. vanmorgen tegen me. Wij stonden beiden kleumend te wachten op de aankomst van het schoolreisje. Bij theoretische natuurkunde doceert men werkelijkheidsconcepties, begreep ik; onze kinderen rolden schreeuwend uit de bus. Deze beweging is leven, het zijn de zaken, de ‘res’, waar men temidden van is, ‘in media res’ - omdat men het immers zelf is. Ik ben mijn leven, mijn liefde. Ik belichaam mijn verlangen. Ik ben de weerstand, de spanning tussen de twee uitersten van einde en begin.

Je kunt evenmin één van je cellen doen ophouden met het biologische proces van vernieuwing als een einde maken aan je verlangen naar het absolute - tenzij je zelfdoding zou plegen. Het verlangen naar het absolute is geen ‘constructiefout in het menselijk bewustzijn’ (Frans Kellendonk), maar eenvoudig een eigenschap van het menselijk geheel, dus van lichaam en bewustzijn ineen. Ze bestaan immers niet los van elkaar; banaler nog: lichaam is een voorwaarde voor denken. Wie de reine geest opgesloten denkt in een vat vol vuiligheid en alleen op zoek is naar de zuivere wetenschap en het absolute vriespunt, maakt een denkfout, omdat hij zich niet realiseert dat hij een vorm van biologisch leven is die zich zijn werkelijkheidsconcepties bewust kan zijn en die zich in cellen en denken voortdurend opnieuw maakt. Theoretisch gezien zou ik zelfs af en toe niet bestaan, wanneer al mijn cellen zouden besluiten om tegelijk hun taak over te dragen aan hun opvolger.

Brussel, -- mrt 1986

[p. 19]

Lieve Mounir,

Dit schrijf ik je omdat terugschrijven het enige bericht is dat ik je altijd kan sturen en dat ik je ook voortdurend toezend. Dit is diezelfde aanraking die niet eens mag heten omdat liefde tekort schiet maar teveel is, want werkelijkheid. Ik zeg: neem mij in, eet mij uit, lees mij stuk. Ik schrijf: ik neem je brieven in, ik eet je gedachten uit, ik krab je woorden stuk om mijn handen in de schil te kunnen steken, in de huid waar ik intreed. Op de tentoonstelling zag ik een zandstenen beeld van een Azteekse priester die bekleed met de huid van een geofferde voor zijn god stond. Innemen, doodbijten, uitkrabben en opspannen: wonen in de huid die ik toon en die ik mij toeëigen. Ik kan mij alleen uitleveren als in lichaam groeiend en vervallend woord.

Van alle maken is losmaken wel het volmaaktste omdat ik er het maken mee ophef en bevestig. Het verlangen van elk van mijn cellen om te groeien zegt dat het weggaan is geworteld in het blijven - ‘weggaan’ is nimmer ‘een soort van blijven’ - totdat men het leven losmaakt en sterft. Wanneer men zich uitschrijft, zich uit wil schrijven. Die keer probeerde ik het glas te eten waaruit ik al veel gedronken had, zodat ik de volgende morgen verbaasd wakker werd met een mond vol glas en bloed.