De Revisor. Jaargang 18

[p. 66]

Elio Vittorini

Inleiding

Elio Vittorini wordt in 1908 in Syracuse op Sicilië geboren. Een door zijn vader gewenste boekhoudkundige opleiding daar maakt hij niet af; voor het overige is hij autodidact. Als jongen maakt hij verschillende malen avontuurlijke reizen naar en op het vasteland van Italië, waar hij zich in 1927 permanent vestigt. Na een korte periode in het noordoosten van het land gaat hij wonen in Florence; later, van 1938 tot zijn dood in 1966, woont hij in Milaan. Zijn brood verdient hij aanvankelijk als boekhouder, later als opzichter in de wegenbouw, daarna met redactiewerk, als corrector en als vertaler. Eigen werk publiceert hij vanaf 1926. Zijn bijdrage aan het literaire, culturele en politieke leven - ook politiek is Vittorini zeer actief geweest - zal zich uiteindelijk uitstrekken over een zeer breed veld. Hij schrijft romans, verhalen, essays en kritieken, publiceert in kranten en tijdschriften en treedt op als redacteur en hoofdredacteur, hij speelt een belangrijke rol in polemieken en openbare schriftelijke debatten, is werkzaam als vertaler (met name van Amerikaanse literatuur), stelt bloemlezingen samen, richt tijdschriften op, leidt literaire reeksen (o.a. met werk van jonge schrijvers), en heeft contact of werkt samen met figuren als Malaparte, Montale, Pavese, Calvino. Tijdens zijn verblijf in Florence leert hij Engels en werkt hij mee aan het internationaal, op Europa georiënteerde tijdschrift Solaria waarin, in afleveringen, zijn roman Il garofano rosso voor het eerst in druk verschijnt (vanaf 1933). Dit werk zal Vittorini, die dan overigens nog lid is van de fascistische partij, zijn eerste problemen met de censuur bezorgen. Oók in afleveringen verschijnt in 1938 en 1939 het impliciet antifascistische Conversazione in Sicilia. Er ontstaan opnieuw problemen met de censuur in verband met Vittorini's bundeling van vertaald Amerikaans proza met commentaar, Americana (1941); de uitgave wordt verboden. Nadat in 1936 het uitbreken van de Spaanse burgeroorlog al een geweldige indruk op hem heeft gemaakt, zo zelfs dat hij de Italiaanse fascisten ‘als echte revolutionairen’ de republikeinen wil zien steunen in de strijd tegen Franco, gaat Vittorini vanaf 1942 actief deelnemen aan het antifascistische verzet - hij zal met name ook een rol spelen in de clandestiene pers -, en wendt hij zich tot de communisten. Als ‘niet-marxistisch communist’ toegetreden tot de partij, zal Vittorini er later om ideële redenen ook weer afstand van nemen: het starre dogmatisme en gebrek aan geestelijke vrijheid dat hij erin ervaart, zijn onverenigbaar met zijn inzichten. In 1945 verschijnt over het verzet en over de Duitse terreur in Milaan Vittorini's roman Uomini e no. Ook na de oorlog is hij zeer actief, en aanwezig in de branding van het literaire, culturele en politieke leven. Hij richt in deze periode twee tijdschriften op, Il Politecnico en Il Menabò, waarin de rol van de vrije intellectueel en de vrije cultuur in de maatschappij en de relatie tussen literatuur en industrie belangrijke thema's zijn, en hij schrijft o.a. de romans Le donne di Messina en Il Sempione strizza l'occhio al Frejus en geeft zijn Diario in pubblico uit, een bundeling van geschriften uit zijn hele loopbaan, met commentaar.

Vóór alles is Vittorini een geëngageerd schrijver met een totale inzet. In politiek, sociaal en cultureel opzicht is hij, na een valse start, en vooral hevig geraakt door de gebeurtenissen van de Spaanse burgeroorlog, zonder ophouden op zoek geweest naar de mogelijkheid van beweging en bevrijding, met alle

[p. 67]

veranderingen die er tijdens die zoektocht in de loop der jaren zijn opgetreden: bevrijding van taal en literatuur uit de macht van cliché, formalisme en burgerdom, bevrijding uit de enge cultuur van het fascisme, bevrijding van de ‘gekrenkte mens’, voor wie in het werk van Vittorini een groot mededogen spreekt, en van de ‘gekrenkte wereld’ (l'uomo offeso, il mondo offeso), d.w.z. bevrijding uit de slavernij en uit een toestand waarin geluk, vrijheid en waardigheid in het gedrang zijn. Het allergrootste deel van het werk van Vittorini heeft een brede morele lading. In het verhalend werk is het meestentijds niet een gedetailleerd realistische weergave, b.v. van de psychologie van individuen, die wordt gezocht, maar is Vittorini uit op evocatie en verkondiging van wat algemener, wezenlijker, groter is dan die directe, concrete realiteit. Het mens-zijn zonder meer is waar hij zich op richt, en groot is daarbij zijn aandacht voor menselijk gemis, onvermogen en ongeluk. De brede lading van zijn werk probeert hij in een nieuwe, poëtische vorm voelbaar te maken. Geregeld tracht hij de representatie van een direct zichtbare werkelijkheid te overstijgen door vergroting en door een breed-lyrisch en symbolisch oproepen van iets wezenlijks dat boven die werkelijkheid uitgaat. In taal en structuur van zijn teksten wil hij suggereren wat de woorden van het traditionele, cliché-matige proza niet vermogen door te geven. Stijlmiddelen die hij daarbij veel gebruikt zijn b.v. het toepassen van nevenschikkend zinsverband; het gebruik van herhaling, en, in samenhang daarmee, van vragende zinnen gevolgd door verregaand gelijkluidende antwoorden daarop; het aanbrengen van ritme, muzikaliteit en ‘melodrama’ in de tekst; het samenbrengen van woorden in ongebruikelijke combinaties; het hanteren van metonymia, hyperbool en metafoor, en van allegorie en symboliek meer in het algemeen. Het streven van Vittorini om zijn teksten zichzelf te laten overstijgen, maakt dat ze hier en daar maniëristisch of retorisch kunnen gaan klinken. Anderzijds hebben ze meermalen uitgesproken hermetische of surrealistische trekken, die een gedetailleerde, scherp afgebakende interpretatie moeilijk maken of zelfs uitsluiten.

Het eerst gepubliceerde van Vittorini's ‘verhalen’, kortere verhalen en met name later vaak zeer poëtisch aandoende prozateksten, is zijn ‘Ritratto di re Gianpiero’ van 1927. Het verhaal wordt in de loop der tijd gevolgd door enige tientallen andere, die her en der in de pers verschijnen. Een aantal vroege teksten wordt door Vittorini zelf gebundeld in Piccola borghesia, Firenze 1931; een flink aantal van de andere wordt postuum bijeengebracht in de bundel Nome e lagrime, Milano 1972. De oudste tekst die hier in vertaling is afgedrukt, ‘Het karretje’, is voor het eerst gepubliceerd in april 1939; de laatste, ‘Milaan zoals in Spanje Milaan zoals in China’, is in december 1945 in druk verschenen. Voor de vertaling is als basis gebruikt de Italiaanse editie Elio Vittorini. Le opere narrative II, Milano 1974, verzorgd door Maria Corti. Geconstateerd kan worden hoe ook binnen de beperkte periode waaruit de zeven hier vertaalde verhalen gekozen zijn, en ondanks dat wat hen bindt, de teksten wat toon en eenvoudig realiteitsgehalte betreft aanzienlijk uiteen kunnen lopen. Tenslotte: de verhalen van Vittorini vormen een integrerend onderdeel van zijn totale werk; vandaar dat motieven, thema's en symbolen eruit herhaaldelijk ook elders bij hem zijn te vinden.

F.J.P. Verbrugge