De Revisor. Jaargang 18

[p. 28]

The Single Art Work Project
Marcus Raetz, 25 februari 1989

Het Single Art Work Project organiseert in Amsterdam een reeks tentoonstellingen waarbij telkens een tafelgezelschap wordt uitgenodigd een avond door te brengen met één beeldend kunstwerk. Teksten van de organisator van het project, Jonathan Bragdon, die het concept van het Single Art Work Project ontwikkelde in de winter van '86-'87, een gastschrijver, en werk van een fotograaf worden gebundeld tot een documentatieboekje, bestemd voor de deelnemers. Hier afgedrukt is de inhoud van het boekje dat gemaakt werd na de avond van 25 februari 1989, toen op de Brouwersgracht 196 een werk van Markus Raetz geëxposeerd werd.

Zowel het documentatieboekje als de tentoonstelling zijn mogelijk gemaakt door de actieve hulp van Markus Raetz, Tom van Deel, Ad Petersen, J.C. van Toorn, Baptist Vermeulen, Mart Spruijt b.v. en door de financiële steun van Research voor Beleid b.v. en het Anjerfonds te Amsterdam.

Inleiding

Boven op een archiefkast bij Markus Raetz thuis in Bern zag het kunstwerk er uit als wat losse rommel die net voor de komst van het bezoek van de salontafel was geruimd. Van dichterbij kon ik zien dat de rommeltjes, een kleine ronde spiegel en een gekringelde krul van dik metaaldraad, in een vertrouwde rangschikking op een oud stuk hout bevestigd waren. Een nogal polymorf wezen bekeek zichzelf in de spiegel. Dat is te zeggen, het was polymorf tot ik van plaats veranderde en een standpunt ontdekte van waaraf ik de draadvorm zag als een rechtop zittende haas die naar het beeld in de spiegel kijkt, niet van hemzelf maar van een man met een breedgerande hoed. Hoe verrassend deze ontdekking ook was, het object zelf maakte een iele, in elkaar geflanste indruk, en ik vroeg me af of het voldoende om het lijf had om voor de tijd van een vier-vijf uur durende tentoonstelling de aandacht vast te houden. Als de verrassing eenmaal gesmaakt en het idee gevat was, zou het object dan niet net als een schetsje van de kortste weg naar het dichtstbijzijnde metrostation zijn dienst bewezen hebben?

Toen herkende ik Joseph Beuys en zijn haas, en werd ik weer naar het object toegetrokken, naar de precisie van de voorstelling. Wat je zag was één specifieke man, niet zomaar iemand met een hoed op, en deze haas, de enige haas met precies die man als spiegelbeeld. Ik kreeg oog voor de doelbewustheid waarmee de draad tot in de kleinste details gebogen was. Als de som van een honderdtal nauwkeurige handelingen straalde de draadfiguur een geladenheid uit van gedachten en gevoel. Mijn aandacht verruimde zich en richtte zich ook op de onderlinge verhou-

[p. 29]

dingen en afstanden tussen spiegel, plank, draadfiguur en spiegelbeeld. Het viel me op hoe de structuur van de verweerde plank een brug vormde in de virtuele ruimte van de spiegel. De eenheid van deze elementen had de bevredigende vitaliteit van een gespannen boogpees. Ik twijfelde er niet langer aan of het object wel tegen langdurige bezichtiging bestand was. Uiteindelijk zal het misschien wel het idee zijn, bedacht ik, dat op een gegeven moment zijn dienst bewezen heeft.

Een paar weken later vervoerde Raetz het kunstwerk in een kistje op zijn schoot van Bern naar Amsterdam. In de tussentijd was ik me bezorgd gaan afvragen of het nietige postuur van het werk wel opgewassen zou zijn tegen de grofstoffelijke Hollandse potigheid van het pakhuis op de Brouwersgracht, met zijn brede, uitgesleten vloerplanken, ongestucte muren en lage, ongelijkvormige plafondbalken. Ik had me nodeloos ongerust gemaakt, want het anamorfotische idee zette ons in beweging, waardoor het object ruimtelijk aan kracht won. Het kunstwerk stond hoog op een rol tapijt die als sokkel fungeerde, en we liepen er omheen als boeren om een meiboom. Naast dit fysieke overwicht, gaf de helderheid van het concept de betekenissen van het werk hun eigen stem, waardoor de kijker niet de kans kreeg in solipsistische bespiegelingen te vluchten. Zo wilde ik bij voorbeeld, ondanks herhaalde proeven van het tegendeel, geloven dat er een gezichtspunt bestond van waaraf de draadfiguur te zien was als een man die als een haas weerspiegeld wordt. Mijn verbeeldingskracht, die water als vuur kan zien en een rots kan wegdenken, werd net op de grens tussen spiegelbeeld en wezen in haar plezierige cirkelgang gestuit. Ik dacht aan Beuys die indertijd met stokken het hazelijk bewerkte maar uiteindelijk zelf dood neerlag, en realiseerde me dat er geen manier was om de spiegel zo te verstellen dat zijn ontzielde lichaam weer levend en wel kon opstaan en weglopen.

De gesprekken aan tafel waren rijkelijk doorspekt met anekdotes over optisch en verbaal bedrog, metamorfosen en getruqueerde piano's. Het kunstwerk liet ons geen moment met rust, maar we schroomden openlijk te spreken over de vraagtekens die het bij onze eigen beelden zette. In een vlaag van opstandigheid verleenden we de status van kunstwerk aan alles om ons heen, zelfs aan een spinneweb dat vlak naast de voordeur in een hoekje aan het plafond hing. Niet echt een erg geslaagde ontsnappingspoging. Zoals Remco Campert maanden later tegen me zei: ‘Van de conversatie is me nauwelijks iets bijgebleven, maar het beeld van dat werk staat in mijn geheugen gebrand.’ In zijn herinnering was er ook, onzichtbaar maar op een bepaalde plaats in de ruimte, een derde figuur geweest die hem gadesloeg terwijl hij keek. Was deze derde die befaamde ‘ander’ van Martin Buber, wiens toezicht ons belet in ons eigen spiegelbeeld op te gaan, een aanwezigheid die Narcissus tot zijn verderf negeerde? Ook ik had me bij het kijken bespied gevoeld door een derde, die ik herkende in de foto van Ad Petersen waarop het gezicht van de kunstenaar is gevangen op het moment dat het vanuit de onbestaanbare ruimte binnen de spiegel in de lens blikt. Het essay van Tom van Deel, moederschoot voor een gedicht, bevestigt dat het kunstwerk in staat is om uit de veelheid aan verschijnselen die zich in het leven aan ons voordoet één rijke, specifieke betekenis over te dragen. Niet alleen maar een idee, maar contact met de denkwereld van de man die de onderdelen bij elkaar bracht en de draad naar zijn hand zette. Iedere aanspraak op een solistisch bestaan wordt doorkruist door de kracht van de weerkaatste blik, de weigering van het kunstwerk om te voldoen aan de verwachting jezelf te zien.

Jonathan Bragdon

[p. 30]

Aanwezig waren: Markus Raetz, Remco Campert, Coby Reitsma, Jonathan Bragdon, Ad Petersen, Jeroen Henneman, Tom van Deel, Fons Brasser, Leo Delfgauw en Thea Houweling.

[p. 31]

[p. 32]

Postscriptum

Wie in de spiegel kijkt, ziet zichzelf. Het zou een moeilijk te verwerken ervaring zijn om, kijkend in de spiegel, daar plotseling een haas te ontwaren. Het spiegelbeeld is de bevestiging van onze identiteit en als er speling komt in de correlatie tussen beeld en spiegelbeeld, dan staat niet alleen dat verband op losse schroeven, maar ons hele idee van wie we zijn en van de gang van zaken in de wereld.

Toch ben je, voor wie naar je kijkt en je beeld opvangt zoals een spiegel dat doet, steeds een ander. Er zijn wel registraties van jezelf denkbaar, door de ogen van een ander, waar je jezelf absoluut niet in zou herkennen en die ook een sinister gevoel zouden opwekken. Sommige foto's geven daar een indruk van: foto's die ver af staan van het idee dat je van jezelf hebt op grond van het spiegelbeeld. En toch ben je het, blijkbaar.

Toen ik binnenkwam in de expositieruimte die tegelijk een eetkamer was, werd ik hartelijk welkom geheten door mensen waaronder sommigen die mij herkenden. Het stelde mij gerust, al begreep ik dat het niet een avond kon worden, waarin alles hetzelfde bleef. Het kunstwerk dat werd geëxposeerd liet daarover geen twijfel bestaan. Toen ik het zag, gebeurde er iets merkwaardigs, dat ik nog maar weinig had meegemaakt wanneer ik naar kunst keek. Ik zocht naar het juiste standpunt, wat in mijn geval ook betekende: de juiste hoogte van waarnemen. Ik bleek te lang voor dit kunstwerk, ik moest door de knieën om het op de juiste manier te zien.

De beschouwers van Markus Raetz' haas van koperdraad, die in een hoek van ongeveer vijfenveertig graden staat opgesteld naast een klein rond spiegeltje waarin hij wordt weerspiegeld als een man met hoed, lopen voortdurend heen en weer, kiezen standpunten van waaruit ze kijken naar de wonderbaarlijke opstelling. Eén standpunt is, kennelijk, het beoogde: recht voor het tweetal, zodat de spiegel precies de haas als man met hoed weerspiegelt.

Je moet daarvoor op ooghoogte met het kunstwerk zijn. Het was, voor mij, te laag geëxposeerd, zodat ik moest zakken. Alle aanwezigen liepen overigens om het kunstwerk heen en zochten naar de blik op de haas die het mogelijk maakte het beest als man met hoed te zien. Wat de spiegel kan, een haas in man veranderen, moet ook het oog kunnen. Dat klopte. Raetz had het tenslotte goed uitgerekend en alle verbuigingen in het driedimensionale vlak vantevoren op papier, al tekenend, bedacht, zoals hij later vertelde.

Wat is de ideale manier van kijken naar een kunstwerk, in het bijzonder naar dit kunstwerk? Je kon er zó naast gaan staan dat je niets anders zag dan een haas van koperdraad en een spiegeltje dat de tegenoverliggende ruimte spiegelde. Je kon er zó bij gaan staan dat je alleen je eigen hoofd weerspiegeld zag naast een haas van koperdraad. Er waren eindeloos veel standpunten mogelijk, niet alleen om het kunstwerk heen, maar ook nog naar boven en naar beneden. Er ging iemand op een stoel staan, om het eens van flink hoog te bezien.

Raetz' bij mijn weten toen titelloze kunstwerk liet zich omcirkelen, maar er was toch - daar was iedereen het over eens - maar één echt ideale, en ook bedoelde positie van waaruit het geval bekeken moest worden: recht ervoor en op ooghoogte. Pas dan werd de haas optimaal een man met hoed. Het kunstwerk veroorzaakt niet alleen gedachten over waarneming, het handelt in laatste instantie over waarnemen. En het doet dat op een luchtige, spelende manier, al zullen kunsthistorici zonder twijfel veel vastknopen aan de haas die man met hoed wordt, en die dus, onvermijdelijk, verwijst naar Joseph Beuys. Hier tovert een haas met behulp van een spiegel een man met hoed.

Tijdens het eten - is een kunstwerk waar je met je rug naartoe zit, nog wel aanwezig? - werd het vergeleken met een palindroom. Inderdaad is de opstelling zowel spiegelbeeld als iets anders en dus te vergelijken met wat in de taal soms voorkomt: een woord als ‘parterretrap’ dat van links naar rechts en van rechts naar links gelezen hetzelfde woord is. Doormidden gesneden is het echter samengesteld uit twee onderdelen die gelezen op de gewone manier totaal verschillen: ‘parter’ en ‘retrap’. Zoals man met hoed totaal verschilt van haas, maar er toch het spiegelbeeld van is.

Raetz' kunstwerk maakte allerlei gesprekken los, die te maken hadden met het perspectief, de mogelijkheden van het kijken. Zoals wij kijken, zo kijkt, bij-

[p. 33]

voorbeeld, een haas niet. Raetz had fotocopieën bij zich uit een boek waarin aanschouwelijk werd voorgesteld wat een haas kan zien. Bijna alles. Omdat zijn ogen aan weerszijden van zijn kop zitten, kan hij alleen iets heel dichtbij en een klein gedeelte recht achter hem niet zien, maar voor de rest covert hij zijn gehele omgeving.

Toch kijkt de haas niet echt in de spiegel. Wij zijn het zelf die, vanuit de juiste positie, hem gespiegeld zien. Hijzelf ziet zichzelf niet en weet dus ook niet dat wij hem als haas èn als man met hoed zien. Desondanks geeft het kunstwerk de indruk van een confrontatie, waarin de haas tot zijn stomme verbazing zichzelf getransformeerd ziet. Het maaksel van Raetz roept twijfels op over de vastheid van de wereld. Er zijn onvermoede standpunten die alles anders laten zien dan het, over het algemeen, gezien wordt. Een haas is geen haas, een man met hoed is geen man met hoed.

In het atelier van Raetz, vertelde een van de aanwezigen, is alles zodanig opgesteld dat het de indruk maakt op zoek te zijn naar andere betekenissen dan de geijkte. Spiegels maken zo'n andere betekenis vaak zichtbaar; een zoekende, omcirkelende benadering, met het oog op een invalshoek die het verborgene zichtbaar maakt, wordt erdoor uitgelokt. Wie het kunstwerk in kwestie aanvankelijk ‘van achteren’ benaderd zou hebben, had zich afgevraagd wat dat koperdraadfiguurtje, een soort konijn, daar precies naast het ronde schijfje wilde beduiden. Eromheenlopend zou dan op een zeker ogenblik het spiegelbeeld zijn verschenen en zou het kunstwerk zich bekend hebben gemaakt.

Het is, ook hier en wel speciaal hier, weer in het oog van de toeschouwer dat het kunstwerk zich voltrekt. Als het donker is, zo filosofeerden we na de maaltijd, wat gebeurt er dan met een kunstwerk dat voor de helft uit een spiegel bestaat? Alle kunstwerken verdwijnen wanneer het donker wordt, de hele zichtbare wereld, voor zover er geen licht wordt ontstoken, duikt onder in het onzichtbare. Maar vooral een kunstwerk dat spiegelt onderhoudt een dramatische relatie met het licht. Zodra dat dooft, sterft ook het kunstwerk.

Nu het nog licht is zou ik graag
een ander willen zijn, een haas
die zich een hoed opzet en man wordt.
Door de spiegel wil ik gaan, raadsels
van aangezicht tot aangezicht
bezien, en weten dat ik niet alleen
een haas ben maar in 't licht van deze
spiegeling een man met hoed, een ander
dan men kent, niet bang voor jagers
of voor strikken, mijn eigen jager zelfs,
mijn eigen strik verschijnt daar
in het licht als man met hoed.

T. van Deel