De Revisor. Jaargang 18

[p. 110]

Ben Peperkamp
De literatuuropvatting van Leo Vroman

1

In een aanzienlijk aantal interviews, prozateksten, brieven en gedichten heeft Vroman zich uitgelaten over de effecten die hij met zijn poëzie nastreeft. In het gedicht ‘Over de dichtkunst’ staat bij voorbeeld: ‘Besef wat ik met je doe: / ik smijt woorden op je open / eigenaardige ogen / en je dicht lijkend hoofd van jut / verandert [...].’ En: ‘[...] dit zoek ik het meest: / het schadeloos besmetten / van je alledaagse leven’.¹ In beide citaten heeft Vroman uitdrukking gegeven aan het besef dat literatuur, zoals A.L. Sötemann eens heeft gezegd, ‘een doel buiten zichzelf [heeft]’, dat literatuur ‘dient om de lezer te “veranderen” in de door de auteur beoogde zin’.² Wat Vroman zich hierbij zoal voorstelt, kan ook worden opgemaakt uit een brief aan zijn vriend Bert Voeten. ‘Het liefst schreef ik zo, dat de lezert slag op slag door verbijstering wordt getroffen - niet over het gedicht zelf, maar over de werkelijkheid rondom hem die zich door het lezen plotseling in zijn verschillende fantastische gedaanten aan hem openbaart.’³ Naar mijn mening hebben we in deze paar citaten te maken met kernbegrippen uit Vromans opvatting over de functie, de aard en de middelen van poëzie. In zijn optiek is het gedicht ‘a means to an end, an instrument for getting something done’.⁴ En voor hem is het gedicht pas dan geslaagd, wanneer het onze emotionele, intellectuele en poëtische faculteiten zo heeft weten te bespelen, dat de door hem beoogde effecten inderdaad zijn teweeggebracht. ‘Schrijven is per slot een vorm van communicatie. Je schrijft voor mensen; als die er niets aan hebben, heb je het verkeerd gedaan.’⁵

Uiteraard zijn de psychologische en filosofische activiteiten waarnaar Vroman in dergelijke poëticale uitspraken verwijst, niet identiek. In een interview met Remco Ekkers verklaart Vroman dat ‘je [...] [bij lezers] de werkelijkheid meer acceptabel [moet] maken. Meer geliefd.’ Elders spreekt hij de hoop uit dat mensen door zijn poëzie ‘de werkelijkheid [gaan] accepteren als iets moois, [...] dat ze liefde voor de werkelijkheid [gaan] voelen.’ Hij heeft bovendien gezegd: ‘Het beste dat ik zou kunnen hopen is, dat mijn gedichten vrede veroorzaken.’⁶ Het scala aan effecten dat Vroman in de loop der tijd ter sprake heeft gebracht, loopt van de paniek of schok van de ‘verbijstering’ via de overdracht van kennis (die ‘accepteren’, ‘liefhebben’ en ‘mooi vinden’ veronderstelt) naar speculaties over de sociale of politieke gevolgen die zijn poëzie - idealiter - zou kunnen hebben.⁷ Toch zijn er redenen, binnen het kader van Vromans opvatting over literatuur geen al te groot gewicht toe te kennen aan die verschillen. De meeste uitspraken op dit punt stammen uit interviews, waarin de dichter ‘on the spur of the moment’ naar begrippen heeft gezocht voor zaken die zich moeilijk onder woorden laten brengen. Maar wat belangrijker is, én met een beroep op uw introspectie: ‘verbijsteren’, ‘verdragen’ en ‘accepteren’ liggen in elkaars bereik; ze komen samen binnen het perspectief van de emotionele en intellectuele processen die zich in ons lezend hoofd kunnen voordoen.⁸

Nu zijn dergelijke pragmatische overwegingen op zich zelf allerminst uniek. Talloze auteurs uit de klassieke oudheid, de middeleeuwen en de renaissance hebben gespeculeerd over de geïntendeerde effecten van literatuur.⁹ En ook dichters uit de moderne tijd huldigen, expliciet of impliciet, opvattingen over de werking van hun poëtische teksten. H. Tollens heeft eens geschreven: ‘[...] zielen tot verrukking dwingen, / En tranen van genot ontwringen, / Ziet daar,

1 L. Vroman, Gedichten 1946-1984. Amsterdam 1985, p. 247.

2 A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar; bijdrage tot het onderzoek naar de interpretatie en evaluatie van de roman. Groningen 1981³, dl. i, p. 9.

3 Ongepubliceerde brief van Vroman aan Voeten van 9 maart 1958; schrijfwijze lezert van Vroman.

4 Vgl. M.H. Abrahms, The mirror and the lamp; romantic theory and the critical tradition. London 1960, p. 14-21; citaat op p. 15.

5 M. Pam, ‘[Interview met] Leo Vroman: “ik heb getracht verliefd te worden op Hitler”’. In: NRC Handelsblad, 25 november 1983. De consequenties uit zijn pragmatische visie op de produktie en verspreiding van poëzie trok Vroman aan het begin van de jaren zeventig, toen hij naar aanleiding van de slechte ontvangst van zijn verzamelbundel 114 gedichten (Amsterdam 1969) en zijn toneelstuk Voorgrond, achtergrond (Amsterdam 1969) besloot geen poëzie meer in Nederland te publiceren Zie hierover het artikel van J. van der Vleuten en mij, ‘“Je weet wel, ik publiceer / in Holland geen verzen meer”; over een impasse in de literaire carrière van Leo Vroman (1970-1978)’. In: Het Vromaneffect; over leven en werk van Leo Vroman. [Onder redactie van] J. Kuijper, B. Peperkamp, M. Salverda en G. Willems. Amsterdam enz. 1990, p. 65-82. Deze geschiedenis vormt een treffend voorbeeld van een relatie tussen de poëtica en wat G.J. Dorleijn het literair-sociaal gedrag van een auteur heeft genoemd. Vgl. G.J. Dorleijn, Terug naar de auteur; over de dichter M. Nijhoff. Baarn 1989, p. 33.

6 Resp. R. Ekkers: ‘“Ik hou van je. 't Oefenen is ook mooi”. gesprek met Leo Vroman’. In: Poeziekrant 3 (1979) no. 1, p. 1-2; citaat op p. 2. T. van Deel en S. van Faassen, ‘“Wetenschap is ook kunst”. gesprek met Leo Vroman’. In: De Revisor 3 (1976) no. 6, p. 14-18; citaat op p. 18. En interview met Pam (noot 5).

7 Gemeten naar het aantal uitspraken van deze strekking, speelt een uitgesproken sociale, activistische tendentie een ondergeschikte rol in Vromans poëticale reflexie. Om die reden laat ik dit aspect hier verder buiten beschouwing.

8 Vroman refereert met andere woorden aan een reeks (convergerende) cognitieve processen die - naar zijn mening - (kunnen) worden geïnitieerd door de lectuur van zijn werk. Of een en ander ook werkelijk zo plaatsvindt, of kan plaatsvinden, is een vraag die op zich zelf valt buiten het kader van een studie naar een auteurspoëtica; zie in dit verband - uit een overvloed aan receptie-psychologische en esthetisch-filosofische literatuur - Possibility of the Aesthetic Experience. Edited bij M.H. Mitias. Dordrecht enz. 1986.

9 Zie voor een introductie tot de geschiedenis van poëticale theorieën van pragmatisch-retorische strekking bij voorbeeld Abrahms, The mirror and the lamp (noot 4), p. 14-21; voor een (naar mijn mening nogal kunstmatige) typologie van effecten M.C. Beardsley, Aesthetics: problems in the philosophy of criticism. New York enz. 1958, p. 558-591.

[p. 111]

wat slechts de dichter doet.’¹⁰ ‘On reconnaît le poète - ou du moins, chacun reconnaît le sien - à ce simple fait qu'il change le lecteur “en inspiré”’, beweerde P. Valéry.¹¹ Sterker nog: naar mijn mening zijn er tal van moderne dichters die evenals Vroman van mening zijn dat de functie van hun poëzie is gelegen in het opwekken van ‘verbijstering’ en het bemiddelen van een ‘visie’ of ‘kennis’. Rutger Kopland heeft eens gezegd dat ‘poëzie [...] [de] vanzelfsprekendheid [moet] doorbreken, de dingen als nieuw [moet] laten zien zodat de schellen je van de ogen vallen. [...] Kunst zoekt [...] de momenten in de marge, waarop je je losmaakt van verwachtingen, rollen, sleur.’ En Gerrit Kouwenaar vertelt dat je met gedichten ‘mensen uit hun zekerheden [moet] stoten’ en ‘verbaasd [kan] laten staan over hun eigen tafel, stoel, neus, vrouw en kinderen.’ ‘De kunstenaar ziet datgene waar overheen gekeken wordt, hij verscherpt het bewustzijn, trekt de wereld in een nieuw herkenningsbeeld.’¹² Ik zou in dit verband nog een stap verder kunnen gaan, en wijzen op de pogingen dergelijke ‘ontregelende’ opvattingen als min of meer algemene functies van moderne literaire kunst te formaliseren. Ik doel hier op het artikel ‘De kunst als procédé’ van de Rus Viktor Sklovskij. Kunst maakt de vertrouwde werkelijkheid vreemd, de-automatiseert, is de strekking van Sklovskij's betoog. ‘De kunst de-automatiseert mijn waarneming van de werkelijkheid en vervreemdt mij van mijn geconditioneerde reacties daarop. Zij [...] leert mij [bij voorbeeld] de steen weer als steen zien. De kunst doet dit door middel van bepaalde formele procédés of kunstgrepen die mij dwingen te kennen en mijn [vanzelfsprekende] herkennen voorkomen. Zij zal mij de steen in vervreemde vorm voorhouden, zodat ik weer zal beseffen wat steenheid betekent.’¹³ Ik wil met dit citaat uiteraard niet suggereren dat Kopland, Kouwenaar of Vroman Sklovskij's opvattingen hebben geherformuleerd - dat is historisch gezien trouwens zo goed als onmogelijk. Evenmin wil ik me hier afvragen welke status aan de poëticale theorie van Sklovskij zou moeten worden toegekend. Waar het hier om gaat is te zien dat er letterkundigen zijn die op dit punt niet fundamenteel van elkaar afwijken.¹⁴ En dát bij een groot aantal verschillen van mening die zij huldigen ten aanzien van andere aspecten van literaire kunst. Of Kopland nu met zijn gedichten ‘[de] vanzelfsprekendheid [wil] doorbreken’, Kouwenaar ‘mensen uit hun zekerheden [wil] stoten’, of Vroman ‘verbijstering’ teweeg wil brengen - in essentie handelt het hier om verwante begrippen. Voor hen, Sklovskij, en een flink aantal anderen,¹⁵ moet poëzie het ‘anders-zijn’ van de dingen kunnen tonen, ervaringen teweeg kunnen brengen waarin de wereld ‘haar identiteit verliest’.¹⁶ En in het verlengde daarvan: een nieuw, of essentiëler perspectief op de werkelijkheid kunnen aanbieden, waar we door onverschilligheid en conditionering geen weet (meer) van hebben.

Toch denk ik dat bij Kopland en Kouwenaar pragmatische overwegingen een relatief ondergeschikte rol spelen; bij hen is dit aspect van hun literatuuropvattingen naar de achtergrond verschoven, ten gunste van andere, essentiëler geachte overwegingen.¹⁷ Bij Vroman daarentegen nemen speculaties over de effecten van poëzie op lezers ongetwijfeld een prominente plaats in. Dat blijkt uit het groot aantal uitspraken dat getuigt van zijn obsessie op dit punt. En bovendien uit het feit dat andere aspecten van zijn literatuuropvatting en werk met deze fascinatie samenhangen.

10 ‘Het dichterlijk geluk’. In: Nieuwe gedichten van H. Tollens. Leeuwarden 1856³, dl. i, p. 72.

11 Geciteerd naar R. Gibson, Modern French poets on poetry. Reissued with correction and a new bibliography. Cambridge 1979, p. 259-265 (‘The calculation of effects’); citaat op p. 264.

12 Resp. R. Kopland, ‘De macht en onmacht van woorden’. In: L. van Marissing, 28 interviews. Amsterdam 1971, p. 161-165; citaat op p. 161; curs. Van Marissing. B. Bos, ‘“Scheppen is hetzelfde als doodmaken”; [interview met G. Kouwenaar]’. In: Archief De Vijftigers II. Samengesteld door H. Dütting. Baarn 1983, p. 13-19; Kouwenaar-citaten op p. 14.

13 Vgl. V. Sklovskij, ‘Die Kunst als Verfahren’. In: Texte der Russischen Formalisten. Texte zur allgemeinen Literaturtheorie und zur Theorie der Prosa. Mit einer einleitenden Abhandlung herausgegeben von J. Striedter. Bd. I. München 1969, p. 2-35. Zie ook de inleiding, ‘Zur formalistischen Theorie der Prosa und der literarischen Evolution’, met name p. XXI-XXIV. Nederlandse vertaling in Russies Formalisme: Teksten van Sjklowski, Jakobson, Ejchenbaum en Tynjanow. Nijmegen 1982. Ik citeer hier de samenvatting van W. Bronzwaer uit zijn artikel ‘Literatuur en ethiek’. In: W. Bronzwaer. De vrije ruimte. Baarn 1986, p. 61-84; citaat op p. 69; curs. Bronzwaer.

14 Een belangrijke variant van deze poëticale standpunten luidt dat literatuur ons van de taal (of van ons vanzelfsprekend taalgebruik) moet ‘vervreemden’ - ik citeer Jacq Firmin Vogelaar: ‘Literatuur moet een ingreep zijn in het gladde taal(mis)gebruik, alleen mogelijk door het horen en lezen te bemoeilijken, het al te snelle verstaan te verhinderen.’ Vgl. ‘[Interview met] J.F. Vogelaar, “Literatuur moet de heersende mentaliteit radikaal te lijf gaan”’. In: Van Marissing, 28 interviews (noot 12), p. 122-138; citaat op p. 125. Deze variant ontbreekt in Vromans poëtica.

15 Dirk Coster schrijft zelfs: ‘Het is altijd [!] het doel van de kunst geweest, het leven te vervreemden, te verraadselen, het op te heffen tot een plan waar de net-als-bij-ons-satisfactie bezwijkt en een verbazing, een bevreemding begint: zijn wij dit, is dit ons leven? en dat wijzelf er niets van bemerkten!’ Geciteerd naar J.J. Oversteegen, Vorm of vent. Amsterdam 1978³, p. 107-108. R. Wellek en A. Warren (Theory of literature. London 1970 (third edition), p. 242 schrijven: ‘[Shklovsky's] criterion of novelty [“making it new”, “making it strange”] has been widespread, at least since the Romantic movement’. Zie voor een fascinerende interpretatieve studie-met-citaten naar het ‘schok-effect’ van bepaalde poëzie verder J.J. Oversteegen, Anastasio en de schaal van Richter; bespiegelingen over literatuur, filosofie, literaire kritiek en literatuurwetenschap. Utrecht 1986, m.n. p. 20-32. En de opmerkingen van H. Friedrich over ‘Desorientierung’ en ‘Zerstörungsblitze’ in moderne/modernistische poëzie. H. Friedrich, Die Struktur der modernen Lyrik von der Mitte des neunzehnten bis zu der Mitte des zwanzigsten Jahrhunderts. Erweiterte Neuausgabe. Hamburg 1981.

16 Ik ‘ontleen’ deze negerende interpretaties van ‘verwondering’ en ‘verbijstering’ aan C. Verhoeven, Inleiding tot de verwondering. Baarn 1967⁵, passim. Zie in dit verband ook Oversteegen, Anastasio en de schaal van Richter (noot 15), p. 30.

17 Zie voor de kernaspecten van Kouwenaars latere poëtica, A.L. Sötemann, Over poetica en poëzie; een bundel beschouwingen samengesteld en ingeleid door W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn. Groningen 1985, p. [39]-55. Voor het geval Kopland: J. Goedegebuure: ‘Poëzie op het verdwijnpunt’. In: Tirade (1987), p. 153-182.

2

Om enig inzicht te kunnen krijgen in de wijze waarop de opvattingen die ik zojuist heb uiteengezet zijn verweven met andere momenten van Vromans poëticale reflexie, moeten we ons twee vragen stellen. De eerste vraag luidt als volgt: wat heeft Vroman ons in zijn poëzie mee te delen, wat zijn de inhoudelijke thema's van zijn werk? En de tweede luidt: welke opvattingen huldigt Vroman over de middelen van zijn poëzie, welke vormgevingsprincipes liggen er aan zijn gedichten ten grondslag? Wie effect wil sorteren, zal immers iets in handen moeten hebben. Opvattingen over literaire communicatie kunnen per slot niet los worden gezien van opvattingen met betrekking tot de aard en de middelen van de literaire tekst.

In dit verband kan ik deze vragen uiteraard alleen schetsmatig beantwoorden. Vromans dichterlijk oeuvre is zeer omvangrijk, en zijn poëticale argumentatie ingewikkeld. Een aanzet voor een antwoord op de eerste vraag is overigens al wel gegeven: in nagenoeg alle citaten die ik zojuist heb voorgelezen, verklaart

[p. 112]

Vroman onze werkelijkheidsperceptie te willen veranderen. ‘Je moet [bij lezers] de werkelijkheid meer acceptabel maken’. Jaren daarvoor had hij al gezegd: ‘Je moet [in literatuur] de werkelijkheid verbreken.’¹⁸ Mij dunkt dat we met dat begrip werkelijkheid opnieuw een kernaspect van Vromans poëzieconceptie in handen hebben. Vroman legt - wat de aard van zijn gedichten betreft - keer op keer de nadruk op de weergave van de realiteit, en daarmee op de referentialiteit van (zijn) poëzie.

Enige nuance is wel op zijn plaats. Op de eerste plaats confronteert Vroman ons in zijn poëzie slechts met zijn visies op, en interpretaties van enkele, door hem relevant geachte werkelijkheidsaspecten. Wie een selectieve concordantie zou maken op zijn gedichten door alle zelfstandige naamwoorden die erin voorkomen op alfabetische volgorde te zetten, beschikt in ieder geval over het register van een hematologisch handboek, maar heeft geen overzicht van courante termen uit, bij voorbeeld, de quantummechanica. De levende natuur is in zijn poëzie in talloze facetten vertegenwoordigd. Maar juist die keuze houdt al een beperking in ten opzichte van het in principe oneindig arsenaal aan ‘onderwerpen’ dat de werkelijkheid de poëzie te bieden heeft.

Ten tweede: in Vromans poëzie is geen sprake van min of meer geobjectiveerde observaties van de werkelijkheid, van registraties vanuit een relatief neutraal of onbewogen perspectief. Ongetwijfeld is het zo dat hij enkele malen geprobeerd heeft de wereld in poëzie te beschrijven met wetenschappelijke precisie. Dat wil voor Vroman zeggen: vanuit een zelfde standpunt of observatiekader als waarmee hij in een wetenschappelijk artikel van zijn bevindingen verslag zou doen. En dat betekent weer: als een in theorie gefundeerde hypothese over de werkelijkheid, die moet worden herzien als nieuwe waarnemingen daartoe aanleiding geven.¹⁹ Maar zelfs dan hebben we nog veelal te maken met een ik-verteller waarvan de emotionele én sociale betrokkenheid ‘bij de dingen’ klaar aan de dag ligt.

En op de derde plaats: dat subjectieve karakter van zijn poëzie wordt ook gerealiseerd doordat Vroman zichzelf - of liever: zijn eigen bestaanswerkelijkheid - bij herhaling in zijn gedichten aan de orde heeft gesteld. Zijn handen, neus, vrouw, poes, bloed en bloedonderzoek maken deel uit van de door hem geschapen wereld in woorden. Over deze particularia in zijn poëzie zegt Vroman zelf: ‘Ik zie mijzelf als een voorbeeld van de werkelijkheid van iemand die leeft. We hebben het daar niet goed genoeg over in de literatuur. Ik ben de enige die ik werkelijk goed ken.’²⁰ Dat is tussen haakjes een uitspraak die Menno ter Braak uit het hart zou zijn gegrepen! In verband met dit particuliere, autobiografische karakter van Vromans poëzie valt in ieder geval te begrijpen dat ook zijn dromen en fantastische - surrealistische - voorstellingen tot de door hem opgeroepen wereld behoren. Een droom maakt deel uit van zijn psychische werkelijkheid, en fantasie is een werkelijkheid van zijn creatieve geest.

Natuurlijk, Vromans fascinatie voor bloed en bloedstollingsverschijnselen is verankerd in zijn biografie, in zijn wetenschappelijke scholing en werk. Maar dat verklaart op zichzelf nog niet waarom Vroman nu juist deze verschijnselen ook tot onderwerp heeft gemaakt van zijn gedichten. J.H. Leopold was een eminent klassicus - maar u zult in zijn dichterlijk oeuvre tevergeefs zoeken naar één versregel die direct en ondubbelzinnig op zijn filologische arbeid betrekking heeft. Kouwenaar heeft een vrouw, maar toch heeft hij zijn genegenheid voor haar bij mijn weten nooit ondubbelzinnig, in extenso en zonder meer in zijn poëzie geëvoceerd. Kouwenaar heeft zelfs eens gezegd: ‘Ik tracht onderkoelde poëzie te schrijven door [de] persoonlijke tarra eruit te halen’. Aan het ‘onderkoelde’ karakter van Kouwenaars poëzie ligt een beslissing ten grondslag van poëticale aard: kunst mag niet lijden aan ‘een teveel aan particularia’.²¹ Vromans poëticale argumentatie is op dit punt precies tegengesteld: literaire kunst mag of moet juist wél particularia bevatten. Wanneer ik het goed zie, kunnen inhoudelijke thema's van Vromans werk niet los worden gezien van zijn literatuurconceptie. Ik denk dat de twee aspecten van zijn literatuuropvatting die ik zoëven heb gereleveerd (‘weergave van de werkelijkheid’ en ‘effectbejag’) in zeker opzicht ‘een voorkeur voor bepaalde [...] inhoudelijke thema's met zich mee [brengen].’²² Zo zouden die particularia in Vromans poëzie, en zijn nadruk op de lichamelijkheid van ons bestaan, wel eens mede bekeken kunnen worden als een poging ons een werkelijkheid voor te

18 A. Morriën, ‘Gesprek met Leo Vroman’. In: Tirade 2 (1958), p. [301]-303; citaat op p. 303.

19 Een frappant voorbeeld hiervan vormt ongetwijfeld het gedicht ‘De reactie van plasma thromboplastin antecedent (PTA) met Hageman factor (HF)’, in Gedichten 1946-1985 (noot 1), p. 436-439, waaraan Vroman later een aantekening heeft toegevoegd. Daarin deelt hij mee dat zijn beschrijving na vervolg-experimenten eigenlijk niet juist blijkt te zijn. Een dergelijke opmerking over de aldus gefrustreerde referentialiteit van dit gedicht maakt Vroman ook in zijn voordracht ‘Nomans' Languages’. In: Cognition, language and consciousness: integrative levels. Edited by G. Greenberg en E. Tobach. Hillsdale etc. 1987, p. 9-16; met name op p. 16.

20 Van Deel en Van Faassen-interview (noot 6), p. 17.

21 Geciteerd door Sötemann, Over poetica en poëzie (noot 17), p. 44.

22 Vgl. Dorleijn, Terug naar de auteur (noot 5), p. 52.

[p. 113]

houden waarmee wij ons - in beginsel - kunnen identificeren. Juist omdat het bij de ‘werkelijkheid rondom [ons]’ gaat om ‘een wereld’ die ons vertrouwd is, kan Vroman deze des te effectiever als ‘onvanzelfsprekend’ onthullen.

3

De tweede, even zo belangrijke vraag die een antwoord behoeft, is die naar de middelen van zijn werk. Welke vormgevingsprincipes liggen er aan Vromans poëzie ten grondslag? Anders gezegd: op welke wijze doet Vroman ons in zijn poëzie van zijn visies op, of interpretaties van de werkelijkheid verslag?

Ik wil eerst een mogelijk misverstand uit de weg ruimen. Het feit dat Vroman ons, volgens zijn brief aan Voeten, wil doen verbijsteren over de werkelijkheid en niet zozeer over het gedicht zelf, wil natuurlijk niet zeggen dat het gedicht er ‘dus’ nauwelijks toe doet. Integendeel - het gedicht is het centrum van de communicatie die Vroman beoogt. De ‘verandering’ die Vroman nastreeft, kan alleen door poëzie worden bereikt. De aangesproken lezers, retorische vragen en zelfcorrecties die in zijn gedichten herhaaldelijk voorkomen, zijn geen min of meer willekeurig gekozen truuks, maar stijlmiddelen die met Vromans streven naar communicatie en effect samenhangen, en om díe reden zijn ingeschakeld.

In verband daarmee denk ik dat het beschrijvende, anecdotische karakter van verreweg het grootste deel van zijn gedichten voortvloeit uit het tweede hoofdaspect van zijn literatuuropvatting: de weergave of nabootsing van de door Vroman ervaren en overdachte werkelijkheid.

Ik citeer vier regels uit ‘Liefde, sterk vergroot’, die het anecdotisch en referentieel karakter van zijn poëzie zowel naar de inhoud als naar de vorm bij uitstek typeren; die - zij het in verhulde vorm - een ‘pragmatisch’ stijlmiddel-bij-uitstek bevatten: de aangesproken lezer; en waarin bovendien het standpunt van ikverteller is geëxpliciteerd. ‘Eerlijk gezegd is bloed mijn gebied. / Het plasma waarin je cellen drijven / vind ik heerlijk om te beschrijven / want al dat andere weet ik niet.’²³ Vromans poëtica hangt samen met vormgevingsprincipes van zijn werk. Evenals bepaalde inhoudelijke thema's van zijn poëzie, zijn ook de door hem ingeschakelde linguïstische, poëticale en typografische middelen niet indifferent ten opzichte van de twee kernaspecten van zijn literatuurconceptie.

Als ik nogmaals een vergelijking mag maken - en nu in een nóg breder perspectief: in tegenstelling tot Kouwenaar maakt Vroman (uitzonderingen daargelaten) geen relatief korte gedichten, en maakt hij geen min of meer systematisch gebruik van ‘specifieke “duistere” stijlmiddelen als paradox en oxymoron, [...] meerlagigheid, opperste [semantische] concentratie, informatiedichtheid.’²⁴ Zijn verzen zijn doorgaans ‘helder’, vaak lang tot zeer lang, met relatief weinig ingebedde metaforen, interfererende betekenisniveaus en complicerende intertekstuele procédé's. Zijn gedichten zijn, als ik het zo zeggen mag, rijk aan details, uitweidingen, toelichtingen. Hiermee wil ik uiteraard niet zeggen dat Vromans gedichten simpel zijn, of dat ‘duistere’ stijlmiddelen en interteksten in het geheel zouden ontbreken, natuurlijk niet! Wél zou ik opnieuw willen suggereren dat het feit dat dergelijke strategieën geen vast onderdeel uitmaken van zijn idiolect, een verklaring vindt in Vromans opvatting over de functie en aard van poëzie. Wie met zijn gedichten zo nadrukkelijk ‘verbijstering’ wil opwekken en ‘kennis’ wil overdragen, zal in zekere zin wel ‘helder’ móeten zijn. In ‘Liefde, sterk vergroot’ staat dat een woord ‘in een gedicht / zich een intieme weg kan banen / van hersens naar geslachtsorganen’.²⁵ Een zekere mate van ongecompliceerdheid lijkt mij een voorwaarde voor het welslagen van een dergelijke literair-erotische overdracht.

23 Gedichten 1946-1985 (noot 1), p. 877.

24 Vgl. Dorleijn, Terug naar de auteur (noot 5), p. 52.

25 Gedichten 1946-1984 (noot 1), p. 874.

4

Mocht u dit al redelijk ingewikkeld in de oren hebben geklonken - ik kan u verzekeren dat mijn voorstelling van zaken tot nu toe nog tamelijk ontoereikend is geweest. Daarom wil ik in de rest van dit stuk mijn reconstructie op enkele punten zelf corrigeren.

Ten eerste: in de waarneming van Vroman is de werkelijkheid allerminst eenduidig of enkelvoudig. In een vraaggesprek met Jan Brokken zegt hij nog tamelijk algemeen dat de realiteit ‘verwarrend is’. Tegenover Tom van Deel en Sjoerd van Faassen heeft Vroman zich uitvoeriger over dit aspect uitgesproken. Hij zegt daar dat ‘de werkelijkheid [...] tien, twaalf betekenissen tegelijkertijd [heeft], op één plaats en

[p. 114]

één ogenblik.’ En dat is zo, omdat voor hem ‘alles [...] met alles samen[hangt].’²⁶ Het kan bijna niet anders, of de door Vroman geïnterpreteerde meerduidigheid van de werkelijkheid moet gevolgen hebben voor de interne organisatie van het gedicht, dat van die waargenomen realiteit immers een weergave beoogt te zijn. Vroman zegt ergens: ‘Je probeert [in poëzie] een structuur te maken die net zo dubbelzinnig is als die van levende dingen.’ En tegenover Van Deel en Van Faassen beargumenteert de dichter dat het gedicht - ‘omdat het een beeld van de [meerduidige] werkelijkheid is’ - een ‘complex van betekenissen’ moet hebben.²⁷ Het ambigue en paradoxale karakter van de door hem waargenomen werkelijkheid dient, met andere woorden, een nabootsing te vinden in het gedicht. Ik denk dat met name de recente bundels Fractaal en Dierbare ondeelbaarheid, waarin wordt verwezen naar een theorie over de werkelijkheid die met de term chaotica (!) wordt aangeduid, in sterke mate doordrenkt zijn van déze gedachtengang: niet alleen naar de inhoud, maar in nog sterkere mate door middel van een complexere tekststructuur.²⁸ Deze bundels zijn in die zin de verdere verwoording van wat Vroman in het gedicht ‘Droom in, droom uit’ als volgt formuleerde: ‘Daar wordt in mij gezien gehoord / verbeeld verbasterd en verwoord / met een multiple bezigheid / van tijd in ruimte en ruimte in tijd’.²⁹ Ze vormen bovendien het bewijs dat Vromans poëzie (mocht ik daarover nog niet duidelijk genoeg zijn geweest) allerminst simpel is...

Ten tweede: Sötemann heeft eens gesteld dat ‘poëzie [...] de interne coherentie primair [stelt]’. Naarmate de interne coherentie ‘op alle niveaus verhoogd en versterkt wordt, neemt de betekenis van de referentie aan de buitenwereld af; ze kunnen zelfs vrijwel irrelevant worden.’³⁰ Sötemann heeft gelijk, maar ik denk alleen voor de (genese van) poëzie van autonomistische dichters.³¹ Bij Vroman liggen de zaken in ieder geval aantoonbaar anders: aan de hand van kladhandschriften van bij voorbeeld ‘Over de dichtkunst’ valt te bewijzen dat voor Vroman de referentie primair kan zijn, waaraan - zo nodig - de interne coherentie van het gedicht wordt geofferd.³² De natuur is voor Vroman geen woordenboek waaruit

26 Citaten uit resp. J. Brokken, ‘Het laboratorium van Leo Vroman’. In: Haagse Post, 31 mei 1980. Van Deel en Van Faassen-interview (noot 6), p. 16. En Pam-interview (noot 5). In zijn voordracht ‘Noman's languages’ (noot 19) heeft Vroman zich uitvoerig over deze (kennistheoretische) problematiek uitgelaten. Ik moet hier helaas volstaan met enkele globale opmerkingen.

27 Resp. F. van Dijl. ‘[Interview met Leo Vroman]; “Je praat niet als niemand luistert”’. In: Het Vrije Volk, 3 oktober 1980. En Van Deel en Van Faassen-interview (noot 6), p. 16.

28 L. Vroman, Fractaal. Amsterdam 1986. L. Vroman, Dierbare ondeelbaarheid. Amsterdam 1989.

29 Gedichten 1946-1985 (noot 1), p. 808. Vgl. H. Drent, ‘Inspiratie en toeval als bron voor kunst en wetenschap; [interview met Leo Vroman]’. In: Het Vrije Volk, 9 november 1988: ‘Fractal zou iets kunnen beschrijven dat tussen ruimte en tijd inschommelt.’ Zie voor een eerste - ook door Vroman bestudeerde - introductie tot de fractal-theorie en chaotica het boek van J. Gleick, Chaos: making a new science; in een vertaling van P. Adelaar verschenen onder de titel Chaos; de derde wetenschappelijke revolutie. Amsterdam 1989. Voor een recent (poëticaal) opstel over zijn visie op de relatie tussen kunst en (zijn) wetenschap, leze men L. Vroman, ‘Tussenruimtevaart’. In: Forensen tussen literatuur en wetenschap. H. Brandt Corstius [et. al]. Met een nawoord van M. van Amerongen. Utrecht enz. 1990, p. 35-44.

30 Sötemann, Over poetica en poëzie (noot 17), p. 222. Zie ook Sötemanns studie Op het voetspoor van de dichter; de ontstaansgeschiedenis van J.H. Leopolds ‘Naast ons, naast ons, achter het riet’. Amsterdam 1980, p. 14.

31 Zie in dit verband ook mijn aantekening ‘“Er mag geen nagel tussen kunnen”; een aantekening over coherentie’. In: Achterbergkroniek 9 (1990) no. 16.

32 Deze kladhandschriften vormen het object van een historisch-kritisch en genetisch- en poëticaal-interpretatief onderzoek, waarvan ik in mijn dissertatie verslag hoop te kunnen doen.

[p. 115]

wordt geput, al naar gelang de interne ‘eisen’ van het gedicht (in statu nascendi).³³ Zijn fameuze ‘stijlverschuivingen’ - die meer betekenen dan een geraffineerd spel met genre-conventies - moeten niet alleen in genetisch, maar ook in dit perspectief worden bekeken. Deze stilistische incoherenties zijn de consequentie van het feit dat in Vromans waarneming de werkelijkheid - als ik het zo zeggen mag - voortdurend aan zichzelf ongelijk is.

Let wel: Vromans gedichten zijn niet onsamenhangend, incoherent. Ik denk dat we hier zijn gestuit op een intrigerend aspect van zijn métier. Vroman weet, met behoud van referentie (met behoud van ‘waarheid’, zoals hij het zelf zou noemen), gedichten te maken met een relatief ‘gesloten’, of ‘hechte’ versstructuur. Wie zich eens woord voor woord rekenschap aflegt van de talloze verbindingen, antithesen en parallellen die zich in zijn gedichten voordoen op fonisch, syntactisch, semantisch en poëticaal niveau en tussen die niveaus onderling kan zich een voorstelling maken van de indringende wijze waarop die interne samenhang tot stand wordt gebracht. Ook zijn inmiddels fameuze rijmtechniek lijkt mij op dit punt veelzeggend genoeg.

Ten derde: ik heb tot nu toe geen enkel woord gezegd over het ontstaan van Vromans poëzie, en de opvatting die hij daarover huldigt. Het is een aspect waarover Vroman zich vaak in en buiten zijn gedichten heeft uitgelaten. Hij heeft zelfs eenmaal verklaard: ‘Ik ben waarschijnlijk meer geïnteresseerd in het hele proces van gedichten maken dan in de gedichten zelf.’³⁴ Vroman is, naar mijn weten althans, de enige na-oorlogse dichter die ‘kladblaadjes’ als voltooide gedichten in zijn verzamelbundels heeft doen reproduceren - waarbij men zich dan wel moet realiseren dat het hierbij niet gaat om authentiek genetisch materiaal, maar om geïdealiseerde (re)constructies.³⁵ Uiteraard hangen dergelijke publikaties samen met Vromans reflexie op de mogelijkheden en onmogelijkheden van de taal en zijn dichterschap - met de factoren waarmee een dichter tijdens ‘de strijd met zijn materiaal’ te maken heeft. Zijn ontstaanspoëticale gedichten moeten naar mijn mening echter ook worden gezien in het licht van zijn streven ons met zijn eigen - in dit geval: - dichterlijke bestaanswerkelijkheid te confronteren; en in het verlengde daarvan, ons te doen verwonderen over de volstrekte onvanzelfsprekendheid van de genese van (zijn) poëzie.

Gezien de eisen die Vroman aan zijn gedichten stelt, kan het nog amper verwonderlijk zijn dat zijn poëzie niet uit de lucht komt vallen. In een interview met H.U. Jessurun d'Oliveira vertelt Vroman: ‘Ik schrijf alle gedichten met de hand, omdat ik er vreselijk veel in veranderen moet.’ En: ‘Ik besteed veel energie [...] aan het omwerken [...]; het omwerken daar werk ik meestal erg hard aan en intens [...].’ Elders vergelijkt Vroman de totstandkoming van het gedicht met de Japanse bonzai-techniek om miniatuurboompjes te kweken: ‘je moet oppassen voor wildgroei. Ik snij vele takken en ranken weg tot een klein gaafboompje is ontstaan.’³⁶ Dat is trouwens een opmerkelijke uitspraak voor een dichter die, volgens Voeten, reeds in 1960 het ‘record dichten op lange afstand ruimschiks’ op zijn naam had staan!³⁷ Niettemin kan ik u - na kennismaking met enkele honderden kladhandschriften - verzekeren dat voor Vroman het gedicht inderdaad het resultaat is van weloverwogen en intensieve constructie.³⁸

Toch komt bij Vroman het gedicht niet tot voltooiing na een moeizaam en gecompliceerd werkproces van maanden en jaren. Alleen al het ongehoord hoge tempo waarin hij de laatste jaren de ene na de andere bundel het licht heeft doen zien, zegt iets over het relatieve gemak waarmee hij zijn gedichten tot stand weet te brengen. Ik heb Vroman zonet opzettelijk onvolledig uit het d'Oliveira-interview geciteerd. Hij heeft daarin verklaard: ‘Ik besteed veel energie [...] aan het omwerken, maar niet al te veel tijd.’ Bovendien heeft hij bij herhaling meegedeeld gedichten nimmer onvoltooid te laten, al zijn gedichten te publiceren, en eenmaal gepubliceerde gedichten niet meer te variëren.³⁹ Ook dat zijn indicaties van Vromans literaire ‘efficiency’!

Ten vierde: ik heb tot nu toe net gedaan alsof Vroman nimmer twijfelt aan zijn dichterschap en de mogelijkheden van zijn poëzie. Maar het besef te kunnen falen is in zijn poëzie wel degelijk gethematiseerd. In een (paradoxaal genoeg: volstrekt begrijpelijk gedicht) staat: ‘Ben als een zieke zonder strot / die praat door hard te boeren’.⁴⁰ Onder dergelijke omstandigheden zijn alle mogelijkheden tot een zinvolle

33 Vgl. de uitspraak van Ch. Baudelaire, geciteerd in de vertaling van Sötemann, Over poetica en poëzie (noot 17), p. 86.

34 ‘[Interview met] Leo Vroman. “Een gedicht is een gesprek: de lezer moet iets terug kunnen zeggen”’. In: Van Marissing, 28 interviews (noot 12), p. 74-78; citaat op p. 76.

35 Vgl. Gedichten 1946-1984 (noot 1), p. [579] en p. [599].

36 Resp. ‘[Interview met] Leo Vroman’. In: H.U. Jessurun d'Oliveira, Scheppen riep hij gaat van Au; 10 interviews met: W.F. Hermans, /et al/. Amsterdam 1965², p. 185-201; citaten op resp. p. 194 en p. 188. En Brokken-interview (noot 26).

37 Ongepubliceerde brief van Voeten aan Vroman van 3 juli 1960.

38 Wie het met zijn eigen ogen zien wil, bekijke reproduktie [96] in Het Vroman-effect (noot 5), p. 174. In Vromans reflectie op het ontstaan van zijn gedichten is een bescheiden plaats ingeruimd voor het concept ‘taal als aandeelhoudster in het ontstaansproces’ en de daarmee samenhangende metaforiek van het ‘pre-existentiële gedicht’; vgl. het Pam-interview (noot 5), en een stuk van E. Lucas en mij, ‘“Hoe moet ik schrijven?” Over handschriften van Leo Vroman’. In: Vooys 6 (1987/88) no. 2, p. 34-42, met name p. 40. Voor een verhelderende beschouwing over dit concept raadplege men W.J. van den Akker, Een dichter schreit niet; aspecten van M. Nijhoffs versexterne poetica. [Utrecht 1985], dl.i, p. 138-142.
Ik geloof dat elke dichter vroeg of laat - en min of meer onafhankelijk van zijn opvattingen over de functie en aard van zijn werk - met de ‘initiatieven van de taal’ te maken krijgt; uitspraken hierover komen in ieder geval niet alleen voor in het autonomistische kamp - zie bij voorbeeld G. Komrij, De gelukkige schizo. Amsterdam 1989⁵, p. 219-220. Om die reden, en ondanks de opmerkelijke parallellen met bij voorbeeld uitspraken van Kouwenaar en Nijhoff (zie Sötemann, Over poetica en poëzie (noot 17), onder meer p. 87), ben ik terughoudend Vromans genetische poetica zonder meer als autonomistisch te karakteriseren.

39 Resp. d'Oliveira-interview (noot 36), p. 194: ‘Wat ik doe met een onvoltooid gedicht? Dat maak ik af. En dan stuur ik het weg.’ Interview met Van Deel en Van Faassen (noot 6), p. 18: ‘ik verander [in gepubliceerde gedichten] niets meer, uit respect voor mijn jeugd’. En Van Marissing-interview (noot 34), p. 76: ‘Ik gooi eigenlijk nooit iets weg en ik heb geen dingen die jaren blijven liggen. [...] Een gedicht is voor mij niet compleet als 't niet gedrukt is. Wel wat anders dan bij de Egyptenaren: die sloten hun kunstschatten op in piramiden zonder dat iemand ze te zien kreeg.’

40 ‘Eindeloze boodschap’. in: Gedichten 1946-1985 (noot 1), p. 745.

[p. 116]

communicatie geamputeerd. Ook het medium - het op papier gedrukte gedicht - vormt een belemmering voor de totstandkoming van een zo'n direct mogelijk contact met zijn publiek; de versregel ‘Ik kan je niet bereiken’ uit het gedicht ‘Voor wie dit leest’ is hiervan wel de meest bekende uitdrukking.⁴¹ Bij mijn weten heeft Vroman evenwel nooit een fundamentele twijfel uitgesproken aan de mogelijkheden van de taal als referentieel systeem. Hetzelfde kan, meen ik, worden gezegd voor Vromans visie op de taal als (potentiële) middelaar van betekenis.

Ten slotte: mogelijk dat een en ander u zo nu en dan wat zoet in de oren heeft geklonken; de woorden ‘verdragen’, ‘accepteren’ of ‘liefde gaan voelen’, die ik in de context van Vromans opvatting over de functie van poëzie heb geciteerd, zouden u kunnen doen denken aan de taal van een verzorgende sector. Ik denk dat een dergelijke associatie niet terecht is - we mogen ons niet laten leiden door een collectieve inflatie van woordbetekenis. De produktie en publikatie van poëzie zijn voor Vroman bepaald geen vrijblijvende aangelegenheden. Integendeel - de obsessie ‘ons’ te ‘veranderen’, waarvan ook deze reeks woorden de uitdrukking is, toont ons welke verstrekkende pretenties Vroman aan zijn poëzie toekent, en leert ons iets over de zin van zijn onvermoeibare dichterlijke produktiviteit. Vroman heeft eens gezegd: ‘ik heb maar één raadsel: te weten hoe het werkt tussen de mensen onderling.’ En op de vraag ‘Hebben [wetenschap en kunst] een gemeenschappelijk doel?’ antwoordt hij: ‘Ja, te begrijpen wat het allemaal is, leven en bestaan.’⁴² Wie bijna een halve eeuw lang van die speurtocht, en van de onthutsende resultaten daarvan in poëzie heeft weten te getuigen, mag met recht aanspraak maken op ons hoofd.⁴³⁺

41 Gedichten 1946-1984 (noot 1), p. 100.

42 Resp. in het Van Marissing-interview (noot 34), p. 78. En in het interview met Van Deel en Van Faassen (noot 6), p. 15.

43 Wie Vromans poëtica naar aanleiding van mijn opmerkingen mimetisch-pragmatisch wil noemen (naar Sötemann, Over poetica en poëzie (noot 17), p. 101-102), en daarmee Vromans werk een plaats wil geven binnen de zogenaamde ‘onzuivere’ poëticale traditie, zij zich bewust van de volgende bedenkingen: 1) ik heb hier over een periode van meer dan veertig jaar dichterschap (= work in progress) gegeneraliseerd, zonder rekening te houden met diachrone aspecten; 2) ik heb citaten uit verschillende (poëticale) genres zonder gedegen contextuele interpretatie geciteerd; en 3) de niet zelden tegenstrijdige (!) observaties uit de secundaire Vromanliteratuur opzettelijk genegeerd. Zie in dit verband ook mijn bijdrage over de bundel Twee gedichten in het Lexicon van literaire werken. Groningen 1991, met name de paragraaf ‘Context’.

+ Deze voordracht, die ik op 20 april 1990 heb uitgesproken op een Vroman-Festival te Gouda ter gelegenheid van de vijfenzeventigste verjaardag van de dichter, is geschreven in het kader van een door Stichting Literatuurwetenschap (NWO) gesubsidieerd project ‘Historisch-kritische deeleditie van Twee gedichten van Leo Vroman, voorzien van genetisch- en poëticaal-interpretatief commentaar’. Ik dank mijn docenten Prof. dr. W.J. van den Akker en Dr. R.L.K. Fokkema voor hun kritische kanttekeningen bij een eerdere versie van dit stuk. Van de nota's van de meer dan vijftig studenten, die zich onder leiding van Prof. dr. A.L. Sötemann in het voorjaar van 1985 intensief met Vromans poëtica hebben beziggehouden, heb ik hier en daar dankbaar gebruik kunnen maken.