De Revisor. Jaargang 18

[p. 99]

Frans van Dooren
De moraal als muze
Het dichterschap van Giuseppe Parini

Parini, gravure naar een schilderij van Martin Knoller

Tijdens de Verlichting lag het politiek-culturele zwaartepunt van Italië in Lombardije, en met name in de hoofdstad ervan, Milaan. Dit gegeven, waaraan niet alleen de relatieve nabijheid van Frankrijk maar ook het krachtige bestuur van Oostenrijk bijdroeg, vormt de achtergrond van de biografie van de dichter Giuseppe Parini. Zijn geboorteplaats was Bosisio, een dorp in de Brianza, een vijftigtal kilometer noordelijk van Milaan. Daar zag hij in 1729 het levenslicht als zoon van een zijdehandelaar. Omdat de zaken van zijn vader niet zo best floreerden, werd hij op tienjarige leeftijd in de kost gedaan bij een tante in de stad: zij zorgde dat hij kon studeren bij de paters Barnabieten en zij liet hem bij haar dood ook een klein legaat na op voorwaarde dat hij priester zou worden. Ofschoon zijn schoolcarrière verre van briljant was (hij doubleerde zelfs een paar keer), slaagde hij er toch in om zijn studie te voltooien, met als gevolg dat hij in 1754 de priesterwijding ontving.

Hoewel Parini's keuze voor het priesterschap meer berustte op noodzaak dan op roeping, was het niet zo dat hij onverschillig stond tegenover het christendom. In overeenstemming met de opvattingen van zijn tijd beleed hij een soort van theïsme, waarin een belangrijke plaats was ingeruimd voor de ethiek en alles wat naar superstitie en mystiek zweemde werd afgewezen. Met de Kerk als instituut onderhield hij maar spaarzame contacten: het priesterschap dat hij uitoefende was niet religieus maar sociaal gericht; de theologische geloofspunten interesseerden hem minder dan de maatschappelijke consequenties ervan.

Een paar jaar voor zijn priesterwijding, in 1752, had hij als dichter gedebuteerd met Alcune poesie di Ripano Eupilino (in welke titel Ripano een anagram is van zijn achternaam en Eupilino verwijst naar het bij

[p. 100]

zijn geboortedorp gelegen meer). Door het feit dat er op deze bundel zeer positief werd gereageerd, gingen er voor de dichter diverse deuren open: hij werd opgenomen in de prestigieuze Accademia dei Trasformati en verkreeg toegang tot de literaire salons en cenakels van de stad. In 1754 kwam hij als huisleraar en pedagoog in dienst bij de hertogelijke familie Serbelloni, een functie die hem ruimschoots de gelegenheid bood om de Milanese ‘beau monde’ van nabij te leren kennen. In 1762 kwam er aan dit dienstverband een einde: toen hij het op zekere dag bij een ruzie opnam voor een jong meisje, dat van mevrouw Serbelloni een klap om haar oren had gekregen, werd hij op staande voet ontslagen.

Maar Parini had bij de Serbelloni's zijn tijd niet in ledigheid verdaan: hij schreef in die jaren een aantal essays (zowel in proza als in verzen) alsmede zijn eerste oden. Ook na zijn ontslag bleef hij literair actief, want binnen enkele jaren begon hij met de publicatie van het dichtwerk dat hem een blijvende roem zou bezorgen, namelijk Il giorno: daarvan verscheen in 1763 het eerste deel, ‘Il mattino’, en in 1765 het tweede deel, ‘Il mezzogiorno’. Dit gedicht, waarin Parini met betrekking tot de adel geen blad voor de mond nam, werd door de literaire kritiek (onder meer vertegenwoordigd door Giuseppe Baretti) zeer gunstig ontvangen. En ook in politieke kringen oogstte het werk grote bijval. Ten gevolge van dit succes trad er in Parini's economische omstandigheden, die tot dan toe nijpend waren geweest, een duidelijke verbetering op: in 1768 werd hij belast met de directie van de Gazetta di Milano en in 1768 verkreeg hij de leerstoel in de schone letteren aan de pas opgerichte Scuole Palatine, een soort universiteit, die vier jaar later zou worden omgedoopt tot Ginnasio di Brera.

Door de aandacht die deze (en andere) openbare functies van hem vroegen, bleef er voor hem steeds minder tijd over om zich aan het schrijven en de dichtkunst te wijden. Niettemin werkte hij in stilte en met veel inzet door aan Il giorno, waaraan hij nog een derde deel, ‘La sera’, wilde toevoegen. Dit deel, dat er uiteindelijk twee zouden worden, namelijk ‘Il vespro’ en ‘La notte’, verscheen overigens pas postuum in 1801. Behalve op de voltooiing van zijn hoofdwerk richtte Parini zich ook op andere sectoren van literatuur en kunst. Zo ontstond in deze jaren het omvangrijkste van zijn vele prozageschriften, namelijk Dei principi delle belle lettere applicati alle belle arti, een verhandeling die de neerslag vormde van zijn universitaire colleges. Daarnaast schreef hij, tegemoetkomend aan de smaak van zijn tijd, het libretto voor Ascanio in Alba, een ‘toneelserenade’ die door niemand minder dan Mozart op muziek werd gezet. Maar poëtisch onmiskenbaar van hoger niveau waren zijn oden, waarvan hij er in vrijwel elke fase van zijn dichterlijke carrière een paar schreef: van ‘La vita rustica’ uit 1757 tot ‘Alla Musa’ uit 1795.

Door dit alles groeide de eenvoudige Parini (‘de boer uit Bosisio’, zoals iemand hem eens noemde) vooral in Milaan zelf, maar ook daarbuiten uit tot een persoon naar wie geluisterd werd. Hij genoot een groot gezag en werd regelmatig in politieke kwesties geraadpleegd, met name op cultureel en educatief gebied. Waarbij de ironie wil dat juist de stand die het scherpst door hem op de korrel was genomen het vaakst zijn hulp inriep. En het was zeker geen toeval dat hij in 1791 tot hoofdinspecteur van het openbaar onderwijs werd benoemd. Hij was een (min of meer onbewuste) exponent van de Verlichting, maar zeker geen revolutionair: als hoofdredacteur had hij zijn krant uitgegeven onder het motto: Medio tutissimus ibis (‘In het midden loop je het veiligst’). Het was dan ook opvallend dat hij zich in 1796, toen de Fransen zich van Milaan meester maakten, liet overhalen om (o.a. met de ideologische activist Pietro Verri) zitting te nemen in het stadsbestuur: een ambt waaruit hij al gauw weer werd ontslagen omdat hij in de visie van de overheersers te veel oog had voor ‘de zaak van de Milanese vrijheid’. In 1799, enkele maanden voordat de Oostenrijkers (kortstondig) in Milaan terugkeerden, stierf hij op zeventigjarige leeftijd.

Hoeveel maatschappelijke activiteiten Parini ook ontplooide, de literatuur bleef steeds zijn eerste en voornaamste levensdoel: vanaf het moment dat hij het seminarie betrad tot twee uur voor zijn dood schreef hij ontelbare pagina's proza en poëzie. In zijn essays, die zijn geënt op de uit Frankrijk overgewaaide ideeën van de Verlichting, toont hij zich een filantropisch rationalist. En hoewel de esthetica van het sensisme hem niet onberoerd laat, legt hij in de literatuur toch vooral de nadruk op de nutsfactor. Kunst en poëzie moeten volgens hem een bijdrage leveren

[p. 101]

‘aan het maatschappelijk verkeer, de zeden, de positieve instelling van de mensen, de rechtschapenheid, de deugd, en het heroïsme van de burgers’. Maar hoe geëngageerd Parini als prozaïst ook is, hij spreekt ons als zodanig nauwelijks nog aan: hij is te zeer gebonden aan de trends van zijn tijd, te sterk gericht op praktische problemen, te weinig filosofisch.

Evenals Parini's literairtheoretische en maatschappijkritische beschouwingen zijn ook zijn poesie minori grotendeels in het vergeetboek geraakt. Dat wil niet zeggen dat ze in de context van zijn ontwikkelingsgang niet van belang zijn: ze vormen de poëtische opmaat van de sonates en de symfonie die later door hem tot klinken zullen worden gebracht. Deze oudste gedichten laten in hun classicistische vormgeving al een technische vaardigheid zien die bewondering afdwingt: ze zijn duidelijk van de hand van iemand voor wie het schrijven in verzen ternauwernood problemen oplevert. Maar deze ambachtelijke souplesse kan niet verhelen dat de inhoudelijke diepgang in het algemeen nogal mager is: de gedichten die in de lijn van de Arcadische traditie overheersend amoureus of galant of frivool of spitsvondig zijn, laten slechts hier en daar de latere Parini doorschemeren.

Dat Parini's naam als dichter tot op de dag van vandaag bekend is gebleven, is niet alleen te danken aan zijn poëem Il giorno, maar ook aan zijn oden. De betekenis van deze oden moet echter niet overschat worden: van de 25 gedichten waarom het gaat is slechts een half dozijn poëtisch van hoge kwaliteit en komt de rest niet boven het doorsnee maakwerk uit. Maar ook al hebben de meeste inhoudelijk niet veel om het lijf, ze zijn haast stuk voor stuk van belang op grond van hun ‘experimentele’ karakter. In de geschiedenis van de Italiaanse letteren kan Parini wat de ode betreft rustig als een baanbreker worden beschouwd: het streven naar grotere metrische vrijheid leidt bij hem tot een nieuwe vormentaal, die op haar beurt weer bevruchtend heeft gewerkt op dichters als Foscolo en Manzoni.

In Parini's oden kan men, los van de chronologie, grofweg vier categorieën onderscheiden, die achtereenvolgens zijn aan te duiden als erotisch-galant, occasioneel-encomiastisch, sociaal-maatschappelijk en ethisch-moreel. Sommige geven blijk van 's dichters politieke betrokkenheid, andere van zijn persoonlijke



emoties; op het ene punt overheerst zijn neiging tot polemiek, op het andere zijn ruimdenkende edelmoedigheid; nu eens zijn ze op de praktijk gericht, dan weer idealiserend, nu eens pedagogisch, dan weer contemplatief. Gezien hun inhoudelijke rijkdom is het onmogelijk ze een voor een te bespreken: de onderwerpen variëren van misdaad en straf (‘Il bisogno’) tot het leven op het platteland (‘La salubrità dell'aria’), van het opvoeden van kinderen (‘La educazione’) tot de menselijke waardigheid (‘La caduta’), van de schoonheid van de vrouw (‘Il messaggio’) tot de idealen van het dichterschap (‘Alla Musa’).

Maar hoe geïnspireerd en excellent sommige van deze oden ook zijn, Parini's chef d'oeuvre is toch wel Il giorno. Het voorstadium ervan vinden we in zijn Dialogo sopra la nobiltà uit 1757, een prozageschrift waarin een edelman en een dichter die zich na de

[p. 102]

dood toevallig in hetzelfde graf bevinden, met elkaar discussiëren over de privileges van de adel. Aan hun gesprek ligt, vanuit de schrijver gezien, het Verlichtingsideaal ten grondslag dat alle mensen in principe aan elkaar gelijk zijn. In niet mis te verstane bewoordingen attaqueert hij dan ook ‘degenen die zich, enkel en alleen door het feit dat ze zich de namen van een groter aantal voorvaderen herinneren, boven de rest van de mensheid verheven voelen’.

Dezelfde polemische opstelling vormt ook de inspirerende kracht van Il giorno. Dit (in zijn uiteindelijk vorm) uit vier delen en 3595 rijmloze hendekasyllaben bestaande poëem kan als een van de best geslaagde satiren van de Italiaanse literatuur worden gekenschetst. Ondanks het feit dat de directe actualiteitswaarde langzamerhand wel tot nul is gereduceerd, spreekt het gedicht ook de huidige lezer nog steeds aan. Dit komt vermoedelijk omdat de erin vervatte aanklacht van de aristocratie (want dat is het in feite) niet de vorm aanneemt van een frontale aanval, maar van een ontmanteling van binnen uit. Het wapen waarmee Parini ten strijde trekt is de ironie: een ironie die soms hyperbolisch, soms sarcastisch en soms karikaturaal is, maar nooit cynisch of destructief. De humor van de dichter is een variant op wat Horatius omschreef als ridentem dicere verum (‘lachend de waarheid zeggen’).

Het centrale mikpunt van 's dichters satire, de roos waarop hij zijn pijlen richt, is de decadentie van de achttiende-eeuwse adel: de zedelijke verslapping, de morele voosheid, het ceremoniële vertoon en de daarmee gepaard gaande pietluttigheden en plichtplegingen van die stand worden scherp op de korrel genomen. Voor de beschrijving van dit milieu kon Parini putten uit persoonlijke ervaring: hij was vele jaren huisleraar geweest bij het adellijk geslacht Serbelloni en later ook nog enige tijd bij de niet minder adellijke familie Imbonati. Deze vertrouwdheid met de omgangsvormen en leefgewoonten van de aristocratie verleent zijn satire overtuigingskracht: het is evident dat er iemand aan het woord is die weet waarover hij het heeft. Overigens moet-men er zich voor hoeden om in Parini een soort van prerevolutionair te zien. Het doel dat hem voor ogen staat is niet de afschaffing, maar de opvoeding van de adel: wanneer hij de zedelijke aftakeling en verwijfdheid ervan aan de kaak stelt, laat hij zich niet zozeer leiden door morele verontwaardiging alswel door hoop op verbetering.

De titel Il giorno heeft betrekking op de manier waarop een ‘giovin signore’, een jongeman uit de hoogste kringen, de dag doorbrengt. Om hem daarbij in het goede spoor te houden treedt de dichter op als ‘precettor d'amabil rito’, een soort leraar in de etiquette en omgangskunde, die zijn ‘leerling’ uur na uur voorschrijft wat er moet gebeuren. De toon waarop hij dit doet is ogenschijnlijk serieus, maar in feite spottend. Er hangt een waas van ironie (soms uitlopend in sarcasme) over de verzen en de suggestie van: lees maar, er staat niet wat er staat. Niet de ‘giovin signore’, maar Parini zelf is de feitelijke protagonist: hij heeft de touwtjes van zijn ‘leerdicht’ stevig in

[p. 103]

handen en hij brengt op vaak geestige wijze (vooral door de contrastwerking tussen de hooggestemde toon van zijn verzen en de onbenulligheid van wat er beschreven wordt) de lezer de onloochenbare feiten onder ogen.

In het gedicht worden de verschillende delen van de dag minutieus beschreven. 's Morgens (‘Il mattino’) staat de jongeman zeer laat op, gebruikt het ontbijt en volgt lessen in zang, dans, vioolspel en Frans. Na dit onderricht, dat herhaaldelijk wordt onderbroken door frivole roddel en kletspraat, laat hij zich zorgvuldig kappen, poederen en kleden. Dan gaat hij per koets naar het huis van zijn dame, die omringd door een schare van aanbidders en uit de verte gadegeslagen door haar echtgenoot op hem zit te wachten in haar boudoir. 's Middags (‘Il mezzogiorno’) begeeft de dame zich met haar cicisbeo naar de eetzaal, waar het diner plaatsvindt. Aan tafel converseren de meest uiteenlopende disgenoten over de meest uiteenlopende onderwerpen, het ene al onbenulliger dan het andere. Na het diner, dat gevolgd wordt door een spelletje triktrak, begint het zoetjes aan avond te worden (‘Il vespro’). Deze wordt besteed aan enkele beleefdheidsbezoeken, die op hun beurt weer worden gevolgd door een rit per koets over de Corso, waar de Milanese ‘crème de la crème’ in een rijke variatie van typen en personages aan het oog voorbijtrekt. Wanneer de nacht (‘La notte’) begint te vallen, is er een ontvangst ten huize van een adellijke dame. En ook daar treffen we in een Rococo-sfeer van pruiken en livreien een bonte afwisseling aan van (meestal) excentrieke figuren: een maniakaal bezoeker van cafés, een expert op het gebied van koetsen, een virtuoos in het slaan met de zweep. De tijd wordt doorgebracht met banale conversatie, gewaagde moppen en een tombola.

Deze grove indeling van de dag is de synthese van een kleurig kluwen van scènes, tafereeltjes, schetsen, portretten en gesprekken. Parini's dichtwerk is een uit honderden steentjes bestaand mozaïek, waarvan de bonte wirwar de artistieke eenheid nergens geweld aandoet. Soms wordt de rechtstreekse beschrijving onderbroken door de inlassing van filosofische fabels: die van Amor en Hymen (waarin het verschijnsel van de ‘cavaliere servente’ over de hekel wordt gehaald), die van het Genot (waarin de ongelijkheid van de mensen historisch wordt ‘verklaard’) en die van de Canapé (waarin de mondaine galanterie wordt ontmaskerd). Soms zijn er ook episoden die door hun krachtige toonzetting de aandacht sterker en langer voor zich opeisen: dat is bijvoorbeeld het geval met het (tijdens het diner vertelde) verhaal over het lievelingshondje van de dame.

Ondanks wat kleinere tekortkomingen en onvolmaaktheden kan Il giorno worden gekenschetst als het literaire hoogtepunt van de (overigens aan literaire hoogtepunten arme) Italiaanse Verlichting. Het gedicht is de expressie van een krachtig moreel bewustzijn in een perfecte artistieke vormgeving. De vraag (waar de kritiek zich wel eens druk om maakt) wat in Parini het hoogst moet worden aangeslagen, zijn kunstenaarschap of zijn menselijkheid, doet in dit verband nauwelijks ter zake: beide aspecten vloeien harmonisch samen en beïnvloeden elkaar wederzijds.

Al tijdens zijn leven werd de dichter als het morele geweten van Milaan en Lombardije beschouwd, een oordeel dat na zijn dood werd uitgebreid tot heel Italië. De beweging van het Risorgimento zag in hem een van haar prominente voorgangers, een heraut van vrijheid en rechtvaardigheid, een patriottische heldenfiguur. Dichters als Foscolo, Leopardi en Manzoni spraken zich vol respect uit over zijn persoonlijkheid, en critici als De Sanctis, Carducci en Croce wijdden vele pagina's aan zijn werk. Nu het bijna twee eeuwen geleden is dat Parini is gestorven, kan het geen kwaad dat zijn naam ook in Nederland een keer wordt genoemd.

Tot slot nog een enkele opmerking bij de ode ‘Il bisogno’ (De nood) en de passages uit Il giorno (De dag), waarvan de vertaling hierna volgt. Bij de ode wil ik erop wijzen dat zij is geïnspireerd door het optreden van de Zwitserse rechter Wirtz, een tijdgenoot van Parini, die de misdaad wilde bestrijden door preventieve maatregelen in plaats van door straffen. Bij het tweede gedeelte van De dag (de passage die ontleend is aan ‘De middag’) moet worden opgemerkt dat in de aanvangsverzen een vegetariër aan het woord is die bezig is om tijdens het diner zijn opvattingen uit te dragen.