De Revisor. Jaargang 18

[p. 46]

Jan Kuijper

Burgemeester, dames en heren,

al in de zeventiende eeuw schreef de dichter Johannes Angelus Silesius, dat zijn terrein nog boven God verheven was:

Ich muß noch über Gott in eine Wüste ziehn.

Wat een dichter daar eigenlijk moet - dat wordt wel duidelijk als je bedenkt wat een gedicht is. Het rijk van de poëzie is niet van deze wereld. Het klinkt godslasterlijk, maar het is letterlijk waar. Ergens buiten deze wereld is een plaats - een plaats die ik niet beschrijven zal, maar dat hij oneindig groot is, zoveel is wel zeker - een plaats dus waar de gedichten zijn. Niet alleen de ongeschreven gedichten, de gedichten die geschreven zullen worden en de gedichten die niet geschreven zullen worden, waaronder helaas de allermooiste - maar ook de gedichten die geschreven zijn, zowel de gedichten die verloren zijn gegaan als de gedichten die nog bestaan.

Ik zeg bestaan, en daarmee bedoel ik nu natuurlijk opeens weer het bestaan in onze wereld. Die gedichten zijn opgeschreven, er is iets in onze wereld gekomen dat het wezenlijke gemeen heeft met een van de ontelbare gedichten daarbuiten, in den hoge, in de woestijn van Angelus Silesius.

De dichter die zich boven God gesteld heeft of, na de dood van God, boven de leegte die God heeft achtergelaten, verkeert daar wél in een moeilijkheid: hij moet werken met materiaal dat bedoeld is om de dingen van de wereld beneden mee te beheersen. Om aan die moeilijkheid het hoofd te bieden kan de dichter, voor zover ik het zien kan, twee wegen inslaan.

De eerste weg, de weg die Angelus Silesius zelf bewandelde, is net te doen alsof zijn wereld de onze is, en er dan ook maar in onze bewoordingen over te schrijven. Omdat die wereld, zoals hij immers zelf zegt, een woestijn is, is hij met die beschrijving gauw klaar: het overgrote deel van zijn gedichten heeft maar twee regels.

De andere weg naar de woestijn daarboven maakt misbruik van de taal. Dat wil zeggen: de taal wordt niet gebruikt om het over dingen in de werkelijkheid te hebben. Niet over de dingen in de echte werkelijkheid, en ook niet over die van een verzonnen werkelijkheid. Zo'n verzonnen werkelijkheid lijkt immers altijd nog zo veel op de echte, dat er misschien wel een nieuwe visie uit spreekt, maar zonder de aardse sferen te verlaten.

De taal heeft nog een mogelijkheid: je kunt er dingen mee zeggen die niet kunnen, die niet alleen maar niet waar zijn, maar ondenkbaar. Dat kan door combinatie van op zichzelf hele gewone taalbouwsels, het kan ook door bepaalde regels, bepaalde verboden in de spraakkunst te doorbreken. De meeste regels houd je daarbij in stand, omdat er anders van taal geen sprake meer is.

De dichter bij uitstek die deze tweede weg is gegaan, is Hans Faverey. Hij heeft de taal en de poëzie verrijkt met bouwsels die met elkaar gemeen hebben dat ze alleen in taal kunnen bestaan, in de zin dat ze geen

[p. 47]

equivalent hebben in de werkelijkheid, zelfs niet wanneer we ons die alleen maar proberen voor te stellen. En toch bestaan die bouwsels, ze zitten vol leven, ze zijn zelfs heel verschillend; ze hebben ons ook iets te zeggen al kunnen we dat niet in onze eigen woorden weergeven, ze ontroeren ons met een kracht die aan muziek doet denken, maar die toch minder aan de taalmuziek dan aan de betekenis van de onderdelen moet worden toegeschreven. Die betekenis heeft iets van verschijnen en verdwijnen aan de ene, en van een onveranderlijk bestaan aan de andere kant. Daardoor jagen Favereys gedichten ons schrik aan, en troosten ons tegelijk. De doodsangst wordt erdoor geprikkeld en bestreden. Dat de dichter, met de eigen dood voor ogen, de indruk die zijn poëzie altijd al maakte heeft kunnen verhevigen tot een rechtstreekse ingreep van het onaardse in het aardse leven - dat laat ons, na de schrik, nog lang versteld staan. Ook lijkt het wel of Faverey de uitgestrekte woestijnen die hij vruchtbaar heeft gemaakt voor de poëzie, zelf al tot het uiterste heeft willen verkennen.

Ik wil eindigen met het voorlezen van een gedicht, dat hopelijk later nog eens een plaats kan krijgen aan het eind van mijn nu bekroonde bundel.

De tombe van Hans Faverey

Prijsgegeven aan miljarden stofmijten
wacht ik totdat de hemel opengaat.
Een frisse wind brengt mij dan in een staat
waarin geen platte bot mij kan verwijten
dat zwam en boktor hun tanden stukbijten
op waarop niets dan wind of regen slaat.
De zon gaat ervoor op: de hele straat
ziet vanaf de eerste rang de naakte feiten.

Stoel, tafel, vloerkleed, lamp en boekenkast
bestaan te beduiden: wij zijn er nog.
Getuigen? Ja, maar dan wel hele stomme.
Ze hebben er alles al doorgejast
en houden zich stijf in hun zelfbedrog.
Ook nog een open doekje. Godverdomme.

dankwoord, uitgesproken bij de uitreiking van de Jan Campertprijs 1990, Den Haag