De Revisor. Jaargang 18

Laurens van Krevelen
‘John & Richard Marriott’: het proefschrift van een onafhankelijk schrijver

Na het roemloze fiasco van W.H. van Stakenburgs onderzoek naar de obscure zeventiende-eeuwse schilder John Latham, is het niet minder dan een wonder dat Frans Kellendonk op 23 november 1978 - ruim een jaar na de publicatie van zijn schitterende literaire debuut Bouwval - toch nog promoveerde. Hij had toen allang gekozen voor het vrije schrijverschap, ook al was het velen duidelijk dat er voor hem een fraaie wetenschappelijke carrière in het verschiet had gelegen als hij die geambieerd had. De tijdelijke universitaire baantjes die hij later meermaals op zich nam, waren voor hem niet meer dan een middel om als onafhankelijk schrijver in zijn levensonderhoud te voorzien.

Kellendonks proefschrift behandelt de geschiedenis van de zeventiende-eeuwse Londense uitgeverij van John en Richard Marriott, die bestond tussen 1616 en 1680. John Marriot gaf onder andere het postume dichtwerk van John Donne uit, de grote metafysische dichter met wie Kellendonk later de hoogtepunten in Vondels werk vergeleek. De jaren waarin de Marriotts publiceerden vallen samen met het imaginaire doen en laten van de literaire oplichter John Latham, dat zo levensecht in ‘De waarheid en mevrouw Kazinczy’ wordt opgeroepen.

De keuze van zijn promotieonderzoek, dat trouwens op voorbeeldige en nauwgezette wijze is uitgevoerd, zoals Frans Kellendonk alles deed, is onmiskenbaar de keuze van een welbewuste schrijver, die zich nu eenmaal had voorgenomen zich nog te kwijten van een academische plicht. Dat deed hij wel op zijn eigen manier: met plezier en originaliteit.

Het proefschrift, dat hij later liever aanduidde als een ‘literatuursociologische studie’, is een compact en elegant geschreven beschouwing aan de hand van intensief bronnenonderzoek en een gedegen bestudering van historische omstandigheden. (Een belangrijk onderdeel is de grote bijlage met een becommentarieerde bibliografie van alle bekende boekuitgaven van de Marriotts, waarvan Kellendonk de meeste zelf heeft gezien en onderzocht.)

De studie John & Richard Marriott is ingehoudener van toon dan de latere literaire essays die Kellendonk publiceerde, maar toch laat zij zich als een echt essay lezen en niet als één van die zwaarwegende academische publicaties waar hij zo een hekel aan had. John & Richard Marriott is helemaal een Kellendonk-boek, onderhoudend, puntig en steeds verrassend door zijn stijl en stellingname.

Zoals gezegd, stond Frans Kellendonk vaak kritisch tegenover de wetenschapsbeoefening rond literatuur, niet omdat hij de wetenschap als zodanig afwees, maar omdat het intellectuele isolement en de ‘academische mufheid’ van sommige wetenschapsbeoefening hem niet aantrokken. In zijn ‘spookverhaal’ Letter en geest (1982) komt een spottende typering voor

[p. 147]

van een wetenschapsman, zoals hij zelf niet heeft willen zijn: ‘een man die boeken heeft geschreven en dan geen boeken met meningen waar niemand om gevraagd heeft of gevoelsuitingen waar je niets wijzer van wordt, nee, boeken propvol feiten, een lijvig werk bijvoorbeeld dat handelt over een geslacht van zestiende-eeuwse lettergieters van wie nu dankzij hem meer bekend is dan zij wisten van zichzelf. Hij bezorgt teksten. Dag in dag uit priegelt hij met een geestkracht waarmee anderen werelddelen hebben ontsloten’ (blz. 110). Hetzelfde beeld geeft hij van Vondel-specialisten, in het ‘Vooraf’ tot zijn boek Geschilderd eten (1988): ‘Deskundigen, die onderhand meer weten dan Vondel wist van zichzelf, zullen merken dat ik geprobeerd heb hem als een tijdgenoot te lezen.’ Ook in Kellendonks roemruchte voordracht uit 1986 over de stand van de literaire anglistiek in Nederland was hij meer dan duidelijk in zijn oordeel, toen hij retorisch de vraag stelde: ‘Krijg ik een anglistisch proefschrift onder ogen, (...) dan dringt zich steeds weer de vraag op wat de promovendus bezield heeft om te schrijven over George Herbert of T.F. Powys en niet over iets anders.’ (De veren van de zwaan, blz. 132) Kellendonk gaf bij die gelegenheid de Nederlandse anglisten de raad om liever iets te ondernemen dat een bijdrage vormt tot de Nederlandse cultuur: ‘allerlei interessante, kleurrijke en vooral nuttige taken (...) op het gebied van de bibliografie, van vertalingen, van de haute vulgarisation’.

Wie zich afvraagt wat Frans Kellendonk bezield heeft om een dissertatie te schrijven over John en Richard Marriott, krijgt een helder antwoord vanuit de strekking van die studie. In het boek over de Marriotts zijn drie opvallende accenten te onderkennen die alleen een schrijver zo had kunnen aanbrengen.

Kellendonk beschrijft ten eerste het ontstaan van het onafhankelijke schrijverschap in Londen. Dat begon zich in de zeventiende eeuw te ontworstelen aan het patronaat van weldoeners. De door John Marriott uitgegeven dichter Francis Quarles is daarvan een voorbeeld. Quarles verkocht zijn kopij namelijk niet altijd in totaliteit aan zijn uitgevers, maar verleende soms licenties of nam zelf risico in de oplage, zodat hij later opnieuw kon beschikken over het copyright voor herdrukken. Niettemin overleed Quarles in grote armoede, zoals blijkt uit het testament dat Frans Kellendonk volledig citeert. Hoe braaf en deugdzaam is dat testament in vergelijking met dat van de malicieuze vervalser Latham!

Het tweede accent, is de aandacht die Kellendonk wijdt aan de totstandkoming van de eerste gespecialiseerde literaire uitgeverij in Engeland, in een tijd toen het lucratiever was om alleen theologische en moralistische verhandelingen te publiceren. In dit verband is het aardig om ook de eerste ‘stelling’ te citeren, die Frans Kellendonk bij zijn proefschrift voegde: ‘Men kan de geschiedenis van de literatuur sinds de uitvinding van de boekdrukkunst niet goed begrijpen zonder ook kennis te nemen van de geschiedenis van het uitgeversbedrijf.’

John Marriott was, zoals vermeld, de uitgever van Francis Quarles en van het postume dichtwerk van John Donne, maar ook van de in zijn tijd zeer succesvolle Izaak Walton (diens reeks literaire bespiegelingen onder de titel The Compleat Angler was een van de eerste bestsellers). Deze Walton heeft met zijn adviezen grote invloed gehad op het uitgeefprogramma. Kellendonk toont aan dat John Marriott literaire werken uitgaf uit interesse voor literatuur; hij liet zich niet leiden door de kerkelijke oriëntatie van zijn auteurs (hij gaf naast elkaar werken uit van puriteinen en anglicanen), en hij leek niet te letten op de ideologische inhoud van wat hij uitgaf. Dat was een nieuwe attitude in die tijd.

Het derde accent in Kellendonks studie heeft betrekking op de gunstige literaire ambiance van de St. Dunstan's parochie in Londen, waar de Marriotts gevestigd waren; dat was een buurt waar veel uitgevers en boekverkopers werkten, en waar ook de meeste door Marriott uitgegeven schrijvers woonden. De intensieve relaties tussen schrijvers en uitgevers waren volgens Kellendonk van grote betekenis voor de kwaliteit en de aard van de toen geschreven en uitgegeven literatuur.

Frans Kellendonk heeft zijn eigen schrijverschap op dezelfde wijze benaderd. Hij zag het niet alleen als een artistiek engagement, maar ook als een onafhankelijke professie. Hij interesseerde zich daarbij terdege voor het economische mechanisme van de hedendaagse uitgeverij, en was zich bewust van het fragiele karakter van het literaire bestaan en van de onvermij-

[p. 148]

delijke kater na de scheppingsroes, als het literaire kunstwerk eenmaal op de markt is gebracht. De trivialiteit van de markt en van het recensiewezen werden door hem op de koop toe genomen: ‘Laat maar. Het is de prijs die (de schrijver) betalen moet voor de mazzel dat het proza nog een vrij populair medium is.’ (De veren van de zwaan, blz. 171) Hij leefde intens mee met de machtsstrijd in de boekenmarkt, zoals die in de jaren '80 achter de schermen in alle hevigheid woedde. De schelmenstreken van speculanten in de kunsthandel worden niet voor niets zo scherp uitgebeeld in zijn roman Mystiek lichaam.

Hij had ervoor gekozen om boeken te schrijven ‘met meningen’, waarbij hij het debat met zichzelf niet uit de weg ging. Dat maakte deel uit van het intellectuele plezier dat hij stelde in het componeren van ‘ideeënmuziek’, zoals hij het noemde. Kellendonks ideeënmuziek is contrastrijk en spannend; zij getuigt van moed. Toen dat hem in 1986 een frontale verkettering opleverde, die naar Nederlandse verhoudingen in wezen niet veel anders was dan het ‘doodvonnis’ van Salman Rushdie, waarmee de Iraanse ayatollah drie jaar later de oorlog verklaarde aan de geestelijke en artistieke vrijheid, wees Kellendonk het aanbod van een groep vrienden af om in een publieke verklaring stelling te nemen tegen deze beschamende poging tot intellectuele moord. Hij zou zich wel zelf verdedigen; en hij heeft dit ook op waardige en onnavolgbaar intelligente wijze gedaan in zijn voordracht ‘Ons Wilde Westen’ (opgenomen in De veren van de zwaan). Zijn integriteit bleef ongeschonden, en zelfs zijn plezier en vertrouwen in de literatuur.

De geestelijke onafhankelijkheid, die zijn criterium was voor alle ware literatuur, is ook het waarmerk van zijn eigen boeken. Dat de heftige literaire ideeënmuziek voor Kellendonk een levenshouding vertegenwoordigde, bleek onder meer uit de inhoud die hij gaf aan zijn relatie met zijn vrienden; die maakte hij tot een inspiratiebron voor nieuwe ideeën. Hij was zodoende meer verwant met de zeventiende-eeuwse vrije geesten in St. Dunstan's dan met de vedettes van het literair spektakel op de consumentenmarkt.

Klaas Vos
Brief aan Frans Kellendonk

Lieve Frans,

het is de laatste dag van het eerste jaar negentig. De laatste dag tevens van de gevoelsmaand bij uitstek. In de terugblik wordt een jaar een soort kijkdoos die je voorgehouden wordt. En als ik door het gaatje naar binnen tuur, zie ik niet als eerste de vrijlating van Mandela, de eenwording van Duitsland, het debâcle van het Nederlands elftal op het wk of de Golfcrisis, zie ik ook niet direkt het kampioenschap van Ajax, de verbetering van mijn huis, de aanschaf van een hemelbed en de grotere betrokkenheid bij de vpro. Nee, de camera van mijn herinnering zoemt ogenblikkelijk in op donderdag 15 februari. Toen jij uit het leven gekidnapt, van ons ontvoerd werd. Jarenlang kende ik alleen je werk. Aanvankelijk had ik de grootste moeite je te lezen. Aan je taalgebruik lag en ligt dat niet. Je Nederlands is eenvoudig, precies en helder. Maar de ‘geest’ van je woorden is meervoudig. In verstaanbare taal beeldhouw je complexe werelden, jouw portretten zijn sprekend in hun raadselachtigheid en jouw tekening van de menselijke psyche en relaties blijft niet beperkt tot het maaiveld, maar kent bodems eronder. De alledaagsheid krijgt bij jou de belichting die ik terugvind in de films van Bergman en de gedichten van Achterberg. Je pen kent een ‘laterna magica’ die voor de lezer een eigen leesinstelling vereist. En wel die van de traagheid en concentratie van een aandachtig museumbezoeker. Zó pas ontsluit zich de wereld die je schept. Later ontdekte ik dat dat ook gold voor jouzelf als persoon.

Wat ik achteraf - nadat ik je leerde kennen in je bescheidenheid en distantie - niet begreep was dat de meeste van je boeken op de achterflap wel met een foto van je gesierd waren. Ik schrijf expres ‘gesierd’, want je beeltenis sprak me zeer aan. Ik viel op je zogezegd. Vooral de foto op de achterkant van Bouwval sprak me erg aan. Die krachtige neus, je sensuele lippen, je golvende haardos en die ondeugende oogopslag brachten me in vervoering. De foto op de achterzijde van Letter en Geest wond me nog meer op: die ogenschijnlijke nonchalance, die wat mysterieuze blik. Je zat erbij als een jonge held van het witte

[p. 149]

doek. Op latere werken ga je er ascetischer uitzien, je oogopslag wordt ingetogener, introverter. Op Mystiek lichaam zie je er zelfs vermoeid en grauw uit. Pas veel later hoorde ik dat je toen al de ongewenste inwoning van die onverdraagzame, terroriserende gast moest dulden.

In ieder geval door je werk en de afbeelding van de werk-man zelf verlangde ik je persoonlijk te leren kennen. Toen ik eenmaal in Amsterdam woonde zag ik je wel eens lopen, maar geen haar op mijn hoofd die moed had verlangen in daden om te zetten. Tegenwoordig heb ik die moed wel. Als een jongen me nu raakt in de navelstreek schroom ik uiteindelijk niet hem dat kenbaar te maken, ook al weet ik dat de onderneming zinloos is in de zin van een liefdesrespons. Het is voor mij de enige manier om te overleven, de golven van mijn hartstocht te boven te komen.

Op een gegeven moment werd de Shako min of meer mijn stamcafé. Veel nichtententen kennen de terreur van ‘boer wat zeg je van mijn kippen’, in de bruine donkerte van de Shako kun je zijn wie je bent, zodat het een smeltkroes geworden is van suïcidalen, alcoholisten, oude nichten die weten dat de winterzon over ze is opgegaan of naar de herfst gekleurd zijn, jongens bloedmooi en geil juist door hun slordige kledij en schijnbaar onverschillige pose en mannen aan wie je beseft dat erotische esthetiek meer is dan een trendy kapsel en modegevoelige kleding. In dat café ontmoette ik je voor het eerst. Naast je was een plek vrij en ik hees me op de barkruk. Na wat plichtplegingen raakten we al gauw in een vrij diepgaand gesprek. Vooral toen je gewaar werd dat ik theoloog was en als predikant dat aktief aangewend had tot broodwinning.

Ofschoon ik de kerk vaarwel had gezegd en mijn wereldbeeld niet meer theologisch bepaald werd was en ben ik wel een ‘homo religiosus’ gebleven. Dat wil zeggen: de werkelijkheid, het leven drijft me tot verlangen, fantasie en dromen, dringt en dwingt me tot een eindeloos vragen. Ik raakte bovendien meer en meer geïnteresseerd in de katholieke wereld, m.n. in haar liturgie, kerkmuziek, iconografie en heiligenverering. En naast musea blijven kerken de meeste aantrekkingskracht op mij uitoefenen. En zo vonden we elkaar. Jij kwam uit die katholieke wereld en jij was op jouw beurt geïnteresseerd in het protestantisme, wat voor mij ‘gefundenes Fressen’ was.

De eerste tijd ontwikkelde onze vriendschap zich alleen in de Shako, waarbij ik al gauw ontdekte dat je een man van uiterste regelmaat was. Je kwam steeds op dezelfde tijd en ging ook weer op immer dezelfde tijd. En dat zo rigoureus dat je een gesprek abrupt kon afbreken. De hoeveelheid en aard van je consumpties was ook altijd gelijk.

Op een gegeven moment vroeg je me je te helpen bij de voorbereiding van je lezingen over Vondels Altaergeheimenissen. Je wilde meer weten over de exegese van door hem gebruikte bijbelse beelden en woorden.

Van de gesprekken die we daarover hadden is me het meest bij gebleven dat over het hebreeuwse woord ‘dabar’. De dubbele betekenis ervan - zowel woord als daad, gebeuren - sprak jou bijzonder aan. In het hebreeuwse idioom is spreken scheppen, geschieden. Je voelde je daarin begrepen in het diepste ‘Anliegen’, bedoelen van jouw schrijvend kunstenaarschap. Voor het Jodendom is het woord, het spreken essentieel; het is een godsdienst van het woord, van het boek. De kerk heeft terecht het eerste boek van de joodse bijbel Genesis genoemd. Het hele boek draait om ‘wording’, de wording van de wereld, van de mens, van Israel en dat is een wording in en door het spreken van god. De creatio door het spreken is niet alleen een creatio ex nihilo, maar ook een creatio continuo. In dat licht moet dan ook het beeldverbod gezien worden. In je essay ‘Idolen’ heb jij je ook intensief beziggehouden met het tweede gebod. Geheel in de geest van het jodendom interpreteer jij het beeldverbod als een verzet tegen het in beelden vastleggen en beperken van de werkelijkheid en als bescherming van de werkelijkheid als mysterie. En juist de taal is het instrumentarium bij uitstek om de werkelijkheid als mysterie te bewaren. ‘In den beginne was het woord.’ Begin kan hier geïnterpreteerd worden als oorsprong en als principe. Juist het woord houdt de werkelijkheid onaf en voorlopig, maakt het tot een creatio continuo. Als ik het goed zie lag voor jou de zin en het bestaansrecht van literatuur in de strijd tegen de idolatrie, tegen de ‘onwil om op de uitdaging van het mysterie in te gaan’, een manier ‘om de geheimzinnige werkelijkheid voor menselijke bewoning geschikt te maken’. Was voor jou ook niet

[p. 150]

Manuscript tweede Albert Verwey-lezing

[p. 151]

dat de kern van onze cultuurcrisis, dat veel spreken - niet alleen van politici - geen scheppingskracht heeft, maar praatjes-voor-de-vaak zijn, hol en voos blijven? En dat daarom ‘distinctiedrift, seksverslaving en de nepwaarde van geld’ steeds meer het karakter van onze samenleving zijn gaan bepalen?

Was het ook niet daarom dat je op je ziekbed, niet ver voor je sterven, met voor jou karakteristiek sarcasme de euforie rond de vrijlating van Mandela bestempelde als een ‘absolute non-gebeurtenis’?

Lieve Frans, onze vriendschap heeft niet lang mogen duren en voor een groot deel werd die gevormd rond jouw ziekbed en dus sterk bepaald door ‘het ottertje dat zich in jouw lichaam schuilhield en, zonder het te vangen, een woestenij maakte van jouw lichaamsparadijs’, zoals je het zelf omschreef in Mystiek lichaam. Als je zoals jij geworpen bent op de uiterste grenzen en essenties van het bestaan is iemand geneigd - zeker ik die jaren professioneel niet anders heb moeten doen; wat dat betreft raak ik nooit dominee af - om te willen spreken over ‘de toestand van de ziel’. Maar daarover was het überhaupt moeilijk communiceren met je, op je ziekbed veranderde dat niet veel. Daarin behield je je waardigheid. Expres zeg ik waardigheid, want zelf heb ik de neiging om anderen teveel lastig te vallen met m'n zieleroerselen; ik moet oppassen geen zeurkous te worden. Jij was verre van een zeurkous, met als andere uiterste dat je heel moeilijk in je hart liet kijken, het geheim van je ziel bleef jouw geheim. Daar komt bij dat ik voor het eerst zo nabij geconfronteerd werd met iemand die aan Aids leed. Ik voelde me onthand en ontwoord.

Nu besef ik dat dat onvermogen tot gesprek van man tot man, hart tot hart soms zo beheersend werd dat het ook meer ‘zakelijke’ gesprekken blokkeerde.

Achteraf had ik nog veel meer met je willen praten over wat ik maar even ‘het protestantse’ in jou noem. Preciezer: het calvinistische.

Is het juist niet het calvinisme dat de strijd tegen de idolatrie tot een van de hoofdmomenten van de reformatie heeft gemaakt? Is het juist niet het calvinisme dat zich steeds weer Paulus tot oppergoeroe kiest en beschouwde jij Mystiek lichaam niet als een ‘paulinische’ roman?

Typisch voor het calvijnse denken is het voortdurend willen blootleggen van het kwaad, vooral in ons zelf en de tekening van de mens in z'n sluwe arglistigheid.

En was voor jou ook niet de taak van de literatuur om juist het kwaad in ons zelf te laten zien? En zelf vind ik bijna nergens zo scherp de arglistigheid van mensen in gevoelen, bedoelen en handelen getekend als in de personages en dialogen van jouw werk.

‘Remember me, but forget my fate’ stond op je rouwkaart. Jouw lot maakte wreed en ongewild een eind aan onze naar mijn gevoel nog prille vriendschap. Een vriendschap die ik wel gevoeld heb, als een ‘Lied ohne Worte’. Op onze - jouw laatste - vakantie in Zuid-Duitsland, tijdens onze tochtjes - jij in je rolstoel - door jouw en mijn stad en die ik vooral ervoer toen je me toestond je nagels te knippen.

Zo wil ik aan je denken op de laatste dag van het jaar waarin je over de drempel van het leven gedragen werd. Zo wil ik je blijvend herinneren. Jij blijft bij me in je werk als een creatio continuo en in het steeds weer levend worden van de verstilde momenten waarin je mij je vriendschap bood.

Bedankt en tot ziens,

Klaas