De Revisor. Jaargang 17

[p. 56]

Ineke van der Burg
De tauromachie als tragische kunst

Spanje is momenteel druk doende zich op te maken voor de Olympische Spelen van 1992, die plaats gaan vinden in Barcelona. Deze gelegenheid wordt door de Spanjaarden aangegrepen om van deze stad een stad met internationale allure te maken. Naast de restauratie van oudere en bestofte gebouwen, zijn er wereldvermaarde architekten aangetrokken voor de nodige prestigieuze nieuwbouw. Dat het begeerde internationale karakter zich echter moeilijk laat rijmen met het nationale, blijkt uit het feit dat één van de twee arena's van Barcelona tegen 1992 verdwenen zal zijn. Was tot voor kort het stieregevecht het Spaanse feestgebeuren bij uitstek, thans staan sport en kunst op de nominatie dit over te nemen. Het stieregevecht schijnt, evenals de zwervers en armoedzaaiers, moeilijk te verenigen met het nieuwe, eigentijdse imago dat Spanje zich bereidt.

Maar dit is geen nieuw gegeven. Al in de negentiende eeuw spraken tegenstanders van het stieregevecht over het nadelig effekt ervan op de beeldvorming over Spanje in het buitenland. Geleidelijkaan werd het stieregevecht beschouwd als een ‘schandelijk symbool van Spanje's achterlijkheid’¹. In zijn Voyage en Espagne van 1843 sprak Théophile Gautier zijn verwachting uit dat de toenemende beschaving een einde zal maken aan het stieregevecht. Op deze mening antwoordt Henk Driessen: ‘Het ontging de Franse bellettrist dat het stieregevecht dat hij bijwoonde, vergeleken met stieregevechten die twee eeuwen eerder plaatsvonden, reeds in belangrijke mate geciviliseerd was’². Gedurende de betreffende eeuwen had het stieregevecht een geleidelijke formalisering en standaardisering ondergaan, werden de regels uitgebreid en gecodificeerd. Het doel van vele bepalingen was, aldus Driessen, ‘het stieregevecht een minder bloedig en meer esthetisch karakter te geven. (...) In de tauromachieën van de negentiende en de twintigste eeuw wordt het stierevechten als een kunst gepresenteerd met nadruk op de esthetica van de bewegingen van de vechters’³.

Inherent aan het stieregevecht is, dat het zowel afstotend als aantrekkend werkt. In overeenstemming hiermee, heeft het naast zijn tegenstanders ook altijd zijn voorstanders en verdedigers gehad. Maar het stieregevecht zoals het ons bekend is, het ‘formele’ stieregevecht, is moeilijk te verdedigen op grond van uitsluitend esthetische overwegingen. De esthetische kanten van het stieregevecht zullen zeker meespelen in de aantrekkingskracht die het voor velen bezit, maar zij kunnen niet doorslaggevend zijn.

De stemmen voor afschaffing ten spijt, blijft het stieregevecht zijn aantrekkingskracht uitoefenen. Bekend is de fascinatie voor dit schouwspel van Ernest Hemingway, die er zijn boek Dood in de namiddag (1932) aan wijdde. Minder bekend is de getuigenis van Michel Leiris in onder andere zijn Spiegel van de tauromachie. In dit essay uit 1938, waarin hij het Spaanse stieregevecht, de corrida, behandelt, knoopt Leiris aan bij Hemingway's opvatting van het stieregevecht als tragedie. Het stieregevecht onderscheidt zich van alle vormen van sport die zich, als het stierevechten, richten naar regels en onder dreiging van een ernstig ongeval uitgevoerd worden, door zijn wezenlijk tragische karakter: ‘alle handelingen zijn technische of ceremoniële voorbereidingen voor de openbare terdoodbrenging van de held, die geen andere is dan die dierlijke halfgod, de stier’⁴. Hieruit konkludeert Leiris nu niet dat het stieregevecht zijn prestige louter ontleent aan het feit dat er een slach-

1 Zie Henk Driessen, ‘Civiliseringstendensen in het Spaanse stieregevecht’, in: Sociologische Gids, nr. 3-4, 1982, noot p. 340

2 idem, p. 338

3 idem, pp. 333-334. Cursivering I.v.d.B.

4 Michel Leiris, Miroir de la Tauromachie, (Fata Morgana) Montpellier 1981, p. 31

[p. 57]

ting plaatsvindt. Het stieregevecht vereist wel degelijk een sport-element, maar het is tegelijk iets méér dan een sport: een met kunst verrijkte sport, welke haar grond niet heeft in het esthetische maar in het tragische element. Daarom is de tauromachie ook iets méér dan een kunst in enge zin.

Hierin herkennen we Leiris, zoals hij eerder in onze taal geïntroduceerd is met Over de literatuur beschouwd als een stieregevecht, waarin hij, juist vanuit het stieregevecht, de beperktheid aangeeft van de nadruk op het esthetische in de kunst⁵. Van de kunstenaar, in het bijzonder de schrijver, verlangt hij geen esthetiek maar een ethos dat hij als volgt evoceert: ‘Is het geschrevene niet ontbloot van elke waarde als het “esthetisch” blijft, onschuldig en ongevaarlijk; als er in het schrijven van een werk niet iets is dat lijkt (hier volgt een van mijn meest geliefde beelden) op wat voor de torero de scherpe horens van de stier zijn, zonder welke zijn kunst - bij gebrek aan reële bedreiging - ontbloot zou zijn van menselijke werkelijkheid, zou lijken op de ijdele gratie van een ballerina’⁶. De schrijver die zijn pen opneemt, de torero die de arena betreedt, - voor Leiris zou het risiko hetzelfde moeten zijn. De torero oog in oog met de stier - de schrijver oog in oog met de taal: ‘De literatuur zouden we tot zóiets moeten maken, dat ze de schrijver in dezelfde mate engageert als de stierevechter, die het risiko aangaat doorboord te worden...’⁷. Het risiko, ‘de dood schuilt achter alle grote dingen in kunst of poëzie’⁸. Hiermee verklaart Leiris zijn gebruik van het beeld van de stierevechter en geeft hij aan waarom kunst voor hem geen vrijblijvende bezigheid kan zijn.

Het esthetische is niet de halszaak voor de kunst, zomin als het dat is voor het stieregevecht als tragische kunst. Dit is geen opgesierde moord, maar een spel op leven en dood. Een spel als kunst van het misleiden van het kwaad, de dood. De torero roept het ongeluk over zich af, hij ensceneert het, maar weet het door zijn behendigheid en listen te keren. Deze vorm van tragische kunst zal wellicht steeds meer verdwijnen, om plaats te maken voor sport en esthetiek. Stadions en musea zullen verrijzen op de plaatsen waar de olé's nog nagalmen. De namiddag, het uur van de waarheid, verstrijkt; aan sport en kunst doen we, na gedane arbeid, in de avonduren. Het vale licht dat de namiddag nog werpt, heeft Leiris getracht te vangen. Om ons een spiegel voor te houden.

5 ‘Over de literatuur beschouwd als een stieregevecht’, in: Michel Leiris, Arena, (De Arbeiderspers) Amsterdam 1981, pp. 9-23

6 idem, p. 10. Zie verder voor het thema van het schrijven bij Leiris: Peggy van der Leeuw, ‘Een poging tot praten, een verlangen naar zwijgen. De autobiografische onderneming van Michel Leiris’, in: Raster 21, 1982, pp. 126-199

7 Michel Leiris in: ‘Interview with Michel Leiris’, door Madeleine Gobeil, in: Sub-Stance 11/12, 1975, pp. 49-50

8 idem, p. 55