De Revisor. Jaargang 17

[p. 48]

The Single Art Work Project
Helmut Dirnaichner, 29 juli 1989

Het Single Art Work Project organiseert in Amsterdam een reeks tentoonstellingen waarbij telkens een tafelgezelschap wordt uitgenodigd een avond door te brengen met één beeldend kunstwerk. Teksten van de organisator van het project, Jonathan Bragdon, die het concept van het Single Art Work Project ontwikkelde in de winter van '86-'87, een gastschrijver, en werk van een fotograaf worden gebundeld tot een documentatieboekje, bestemd voor de deelnemers. Hier afgedrukt is de inhoud van het boekje dat gemaakt werd na de avond van 29 juli 1989, toen op de Brouwersgracht 196 een vijfdelig werk van Helmut Dirnaichner geëxposeerd werd.

Zowel het documentatieboekje als de tentoonstelling zijn mogelijk gemaakt door de actieve hulp van Helmut Dirnaichner, Christine Dirnaichner, Rutger Kopland, Hans Aarsman, J.C. van Toorn, Ad Petersen, het personeel van Mart Spruijt b.v. en door de financiële steun van Research voor Beleid b.v. en het Anjerfonds te Amsterdam.

Inleiding

Zonder een foto gezien te hebben van het kunstwerk dat voor de tentoonstelling voorgedragen was, reisde ik af naar Milaan om Helmut Dirnaichner op te zoeken en met hem het werk te gaan bekijken op zijn atelier in een oude boerderij aan de rand van de stad. Op de avond van mijn aankomst zaten Helmut, zijn vrouw Christine en ik te eten op het balkon met stalen constructie van hun flat op de vijfde verdieping. Vanuit de zwaar bewolkte hemel schoot er opeens een bliksemschicht omlaag, die insloeg in de klokketoren van de kerk pal tegenover ons, aan gene zijde van de binnenplaats. Met wat we aan flessen, pannen en schalen bij elkaar konden graaien renden we de flat in, waar we enige tijd bleven staren naar het plotseling losgebarsten geweld van de regen.

Bij het ontbijt ontdekten we dat de torenklok op het tijdstip van de blikseminslag stil was blijven staan, en in gedrukte stemming reden we naar de boerderij. Helmut deed oneindig behoedzaam, alsof er binnen een tijger op de loer lag, de deur van zijn atelier open. Toen ik de grote vochtplekken van eerdere lekkages op de dakbalken zag, en de vellen papier die weerloos tegen de muur geprikt zaten, begreep ik zijn angst. Ik bedacht dat zowel het voorwerp van bezichtiging als ik, het bezielde voorwerp dat het bezichtigen kwam, door een en hetzelfde noodweer vernietigd hadden kunnen worden. Ik werd me toen, in een klaar wakker ogenblik, scherper bewust van de werkelijke aanwezigheid van alle dingen. Had er op die plaats een foto gehangen, dan had het werk zelf geen enkel gevaar gelopen maar ook niet gezien kunnen worden, net zo min als de foto van een oog kijken kan.

Ongeveer de helft van de genodigden bij de exposi-

[p. 49]

tie in Amsterdam kende Helmuts werk alleen van foto's. Op voorhand had de avond het ongewisse karakter van een ‘blind date’, waarbij je niet zomaar weg kunt lopen mocht de onbekende onverhoopt tegenvallen. De situatie werd nog complexer doordat Helmut de bereiding van de maaltijd regelde en dirigeerde met dezelfde instelling en gedegen materiaalkennis die ook uit zijn werk spreken. Misschien kwam het mede door die maaltijd als verbindend element dat de aanwezigheid van het geëxposeerde werk en de kunstenaar zelf zo harmonieus met elkaar in evenwicht waren. De manier waarop we over zijn werk praatten kreeg iets weg van proeven en kauwen, zonder twijfel een onaangenaam beeld voor al die mensen die de plasticiteit van een kunstwerk als een noodzakelijk kwaad beschouwen.

Helmut sprak over zijn werk met de ingespannen aandacht, het zweet op zijn voorhoofd, waarmee hij ook zijn materialen opgraaft, bewerkt en vorm geeft. De avond verliep in een sfeer van goedmoedige rondborstigheid, die niet verstoord werd door de capriolen die Hans Aarsman met zijn camera uithaalde. Een of twee gasten hadden bij binnenkomst van een eigenaardige opluchting blijk gegeven: ‘O, het is gelukkig niet zo'n dramatisch of ingewikkeld werk als ik verwacht had. Wel heel mooi, natuurlijk, met die simpele vormen en kleuren.’ Het duurde even voordat bleek dat het allemaal zo simpel niet was. Geleidelijk aan werd het gezelschap ontvankelijk voor de nuances binnen iedere kleur en vorm. Het eigenlijke materiaal, verkoold olijfhout en ijzersteen, verdrong de eerste gewaarwordingen, waarin de kleuren tot standaardgamma's waren teruggebracht. Op dezelfde manier maakten de vormen zich los van de herinnering aan biomorfe abstracties of uitingen van minimal art. Uiteindelijk was het de objectiviteit, de natuurlijkheid van het werk die, op mij althans, de meeste indruk maakte. Wanneer ik Helmuts werk ergens mee moest vergelijken, zou ik nu misschien het werk van Monet noemen. Op het laatst kreeg ik een besef van wat het werk betekende, van het ongrijpbare effect dat ervan uitging. Het nam vluchtig de gestalte van een woord aan, dat me telkens als ik het probeerde uit te spreken ontglipte.

Op de bijeenkomsten van dit tentoonstellingsproject kan het tafelgezelschap zich ontpoppen als een al dan niet komisch kunstwereldje in het klein. Ik hoop steeds dat de deelnemers dat zullen begrijpen, en er gebruik van maken zoals een natuurkundige een nevelkamer gebruikt, maar dan een waarin ze tegelijkertijd de elementen en de waarnemers zijn. Los daarvan gaat het bij de exposities in de eerste plaats om ieders afzonderlijke ontmoeting met een kunstwerk. In het gedicht van Rutger Kopland zijn de gebeurtenissen van de avond, de kamer vol mensen, weggevallen, en wat overblijft is zijn persoonlijke confrontatie met het werk. Zonder omhaal of terzijdes doet hij verslag van een privé-communicatie.

De tekst van Christine Dirnaichner is gebaseerd op de gedeelde gevoelens en gedachten die avond, waarmee ze de relatie tussen mensen en kunstwerk verwoordt. Wat me treft is de vergelijking die ze maakt tussen het woord van de dichter en het materiaal van de kunstenaar. De woorden van de dichter lijken het voordeel van de abstractie te hebben, de matrijs van het menselijk brein giet ze vorm. Het beeldend kunstwerk blijft, ondanks dat het door het scheppingsproces de aarde ontstijgt, in wezen deel uitmaken van de stoffelijke wereld. Woorden daarentegen, in de geest geboren, zwermen uit als bijen en keren terug met de nectar en het stuifmeel van de ervaring, waaruit als honing betekenis ontstaat. De natuur is stom, zeggen we vaak, ondanks al haar zintuigelijke bekoring en raadselen. Maar is dat wel zo? In Helmuts werk wordt deze vraag nadrukkelijk aan de orde gesteld. In nauwe betrokkenheid maakt hij gebruik van natuurlijke vormen, kleuren en structuren, met zo'n respect voor hun eigenheid dat er zich een gesprek met de natuur lijkt te ontspinnen, waarin de stemmen moeilijk uit elkaar te houden zijn.

Jonathan Bragdon

[p. 50]

Aanwezig waren: Helmut Dirnaichner, Christine Dirnaichner, Rutger Kopland, Hans Aarsman, Ad Petersen, Sandrine van Eerde, Ellen Joosten, Tom van Deel, Thea Houweling, Greetje Merkus, Frans Merkus en Jonathan Bragdon.

[p. 51]

Een avond in apulia

Ik zat die avond te kijken naar een muur,
er hing een kunstwerk, dunne, zwijgende dingen
uit Apulia, verdwaalde schilfers van een aarde,
zoals zij achterblijft als mensen en goden haar
verlaten, schilfers van haar oude huid.

Ik wilde iets zien, ik zag resten van dag in
hete okeren akkers, roestbruine steen, resten
van nacht in as van verbrande olijven, git
van lava in maanlicht, resten van uitzicht
in het lapis lazuli tussen hemel en zee.

Ik wilde iets zien, ik zocht naar een tijd,
een plek, naar woorden kortom in de schilfers
van de huid van die zeer oude moeder, die verdorrende
voedster, haar huid waaronder de chaos groeit
die de woorden voor tijd en plek langzaam verwoest.

Ik zat die avond te kijken naar een muur, zwijgende
dunne dingen uit Apulia, wedergekeerd tot stof.

Rutger Kopland

Bijschrift

Reis die je schilderij maakt, verplaatst naar een vreemde omgeving, niet naar de ruimte van een museum of een galerie, maar naar een ruimte midden in de samenleving, en blootgesteld aan mensen die het niet kennen en die zeer sterke eigen ideeën en pretenties hebben. Daar komt het als een vreemde aan. Er is niets van de bonte vogelveren en het heldere zeelicht en de geur van de aarde als ik na de regen buiten groen ga zoeken; niets van de ervaringen die zich in je werkstukken inbranden, in ze binnendringen, is aanwezig!

Het is niet zo dat het geheel van vormen geen kracht meer zou hebben, maar mij is de kracht ontnomen ze te zien. Vreemd genoeg laat in dit opzicht de neutrale ruimte van het museum meer ruimte vrij, en zelfs midden in het geroezemoes van een galerie is het mogelijk een moment te vinden waarin de ruimte net even leeg is en je het schilderij kunt zien.

Is het juist, de ontmoeting met een kunstwerk te laten concurreren met de menselijke ontmoeting?

Nee, de vormen leven onberoerd aan de muur voort, in een constant wit licht, terwijl wij van de late geur der zomerzwoelheid overgaan naar de donkere avond en door het zwart van het kaarslicht verzwolgen worden, tot er alleen nog schaduwen zijn van mensen rond een tafel.

Ik ontwaak met de regen, die aan de zachte, bijna zuidelijke warmte met één klap een eind maakt. Ik zoek naar wat er gezegd is, ik roep het in mijn herinnering op, en alsof ik een draad aanraak die het een na het ander met zich mee trekt, hoor ik het gesprek woordelijk terug.

Hoe vaak maak ik mee dat van een avond in gezelschap niets overblijft dan een gevoel - de vele zinnen, tegenwerpingen, reacties en het heen en weer van de gesprekken gaan geheel verloren.

Dat wat anders vleermuisgefladder is, is nu het vaste, het concrete, in de herinnering wordt het iets bepaalds, bijna als een voorwerp dat zich van het menselijk gewemel losmaakt, dat steeds tussen huilen en lachen in hangt.

Ik noteer het, ik merk dat het andere antwoorden zijn dan die gewoonlijk op je werkstukken gegeven worden. In plaats van verf- en natuurstoffen omcirke-

[p. 52]

len ze een houding die niet alleen respect voor de natuur uitdrukt, maar zich uitgesproken met haar voedt. Niet van technische processen is sprake, maar van de lichtheid en breekbaarheid van je scheppingen. En dan duikt nog een heel ander, nooit beroerd thema op waarover ik nog te spreken kom.

Is dat al de pijn dat er te veel werd gezegd? Te veel over een werk dat men in vibrerende stilte moet ontmoeten? Dit gevoelige punt dat, eenmaal gepasseerd, niet meer kan worden teruggehaald. Het gezegde wordt dan machtig, brutaal, het dringt zich op de voorgrond als een boze kobold. Wat een waanzin, over een kunstwerk te willen spreken! (Maar praat je ook niet vaak 's avonds aan tafel? en het helder worden en omranken van de gedachten is niet zozeer deel van een afzonderlijk werk, maar een dimensie van je zo onvoorwaardelijk aan de kunst gewijde leven.)

Nog dit: de gesprekken zijn kostbaar, ze bevatten iets heel nieuws dat zich opent als een land dat de ogen nooit hebben gezien, met zijn ravijnen, eikenbossen en witte steden op de heuvels. Iets wat de meditatie niet kan geven, wat de ander brengt.

Als waardevol ervaar ik de aanwezigheid van de beide schrijvers die, onbevooroordeeld, geen deel uitmaken van hen die beroepshalve met de beeldende kunst bezig zijn, en die je niet regelmatig op de vernissages aantreft.

Maar toch lopen ze door dezelfde wereld, over de lage velden in grote, overweldigende stilte die de woorden spaarzaam doet worden.

Een mengsel van verwondering en onbegrip is voelbaar. De dichter kan de aarde niet in zijn hand nemen, hij beschikt slechts over de evocatieve kracht van het woord ‘aarde’, en aan de niet linguïstisch bepaalde vormen loopt hij gewoonlijk voorbij, ze zijn stom, ze spreken niet.

Juist daardoor komt het gesprek op een aspect dat wegleidt van de onmiddellijkheid van de natuur, dat haar zelfs geheel doet vergeten. De natuur - het groeien en zich naar de zon draaien en verwelken van het blad - is vanzelfsprekend aanwezig, terwijl jij, zonder woorden, spreekt, je vormentaal uitdrukt.

Wat is de psyche? Dit weefsel der umori, een stof die, fijner dan lucht, even plotseling kan omslaan als de wind?

Maar jouw tekens liggen voorbij de psyche, niet met de koude van het objectieve, ze maken bijna bang, omdat ze je aanvallen, bespringen als wilde katten, luipaarden, ocelotten, die je tussen de grijze, zandkleurige keien niet ziet, maar die onontkoombaar op je loeren met andere, gespannen energie (en uit een zelfde, tot verscheurens toe gespannen energie ontstaan zijn). Je vormen zijn scherpgekant, terwijl de menselijke ziel toch helemaal niet scherpgekant lijkt. Of getuigen ze van datgene waar het menselijke zich tot het uiterste spant, zoals wij in een mens een meester vinden, niet voor altijd, niet absoluut, maar iets ervaren wat ons enthousiast maakt, aangrijpt, een weidsheid, een helderheid, een vastbeslotenheid die we misschien niet voor mogelijk hielden en die een weg voor het leven wijst.

Ik herinner me je woorden: We hebben maar één moment, maar we kunnen er oneindig gebruik van maken. De steen is eeuwig, maar hij kan er niets mee beginnen.

Christine Dirnaichner