De Revisor. Jaargang 17

[p. 65]

Frans van Dooren
De zingende Laura
Dichteressen uit het Cinquecento

Beatrice, Mandetta, Becchina, Selvaggia, Fiammetta, Laura: in de beginfase van de Italiaanse literatuur aan vrouwen geen gebrek. Maar het zijn wel allemaal vrouwen die slechts passief aanwezig zijn, vrouwen die door mannen worden bezongen maar niet zelf zingen. En wat geldt voor het volgare, geldt ook voor het Latijn van de humanisten. Vrouwen die zelf literatuur creëren zijn met een lampje te zoeken. We kennen uit het Duecento de mysterieuze sonnettendichteres Compiuta Donzella, uit het Trecento de strijdbare briefschrijfster Catharina van Siena, en uit het Quattrocento de religieuze verzenmaakster Lucrezia Tornabuoni, maar dat is dan ook alles. Meer schrijvende vrouwen zijn er in de oud-Italiaanse literatuur bij mijn weten niet te vinden.

Tegen het begin van de zestiende eeuw komt er in deze toestand verandering. Steeds meer vrouwen treden uit hun isolement naar buiten om actief aan het artistieke en intellectuele leven deel te nemen. Het lijkt wat overdreven om deze ontwikkeling met het woord emancipatie aan te duiden, maar in vergelijking met de voorafgaande eeuwen is er toch duidelijk sprake van vooruitgang: niet alleen leert een toenemend aantal vrouwen lezen en schrijven, maar sommigen van hen maken zich ook los uit de anonimiteit en slagen erin zich op een of ander terrein te profileren. Zo kennen we de namen (en soms ook het werk) van beeldhouwsters, actrices, zangeressen, schilderessen, vrouwelijke filosofen en schrijfsters. En bij deze laatste categorie zijn de dichteressen verre in de meerderheid: in een bloemlezing uit 1559 (van Dominichi) zijn er niet minder dan 50 opgenomen.

Het gros van deze dichteressen, die vrijwel uitsluitend het lyrische genre beoefenden, is in vergetelheid geraakt. En dat is maar goed ook, want poëtisch is er bij hen weinig te beleven. Ze schrijven sonnetten, sonnetten en nog eens sonnetten, maar de gedachte dat een sonnet, behalve op een feilloze techniek, ook op een innerlijke overtuiging moet zijn gestoeld is kennelijk nooit bij hen opgekomen. Hun gedichten zijn dan ook imitaties, pastiches, echo's, cento's en cliché's van anderen, met name van Petrarca. Hij was immers het grote voorbeeld voor de Italiaanse (en niet alleen Italiaanse) lyriek van de renaissance. Gedichten schrijven betekende, zoals de literatuurvorst Pietro Bembo categorisch voorschreef, Petrarca navolgen.

Vooral bij de vrouwen genoot de Aretijn een ongekende populariteit: hij werd door hen zeer veel gelezen en zeer veel nagevolgd. Velen hadden de door Aldo Manuzio gedrukte mini-Petrarca, de zogenaamde Petrarchino, binnen handbereik in hun boudoir of schrijfkamer, hetzij om erin te kunnen lezen, hetzij om eruit te kunnen citeren. Het boek werd door degenen die daadwerkelijk poëzie schreven van voor tot achter geplunderd: situaties, metaforen, zinsneden, verzen en woorden werden voor nieuwe gedichten gebruikt, soms met een kleine verandering of aanpassing, maar dikwijls ook brutaalweg in hun originele vorm. De bewondering die men in het Cinquecento voor Petrarca koesterde berustte op zijn elegante en subtiele verskunst, op zijn strelende en zoetgevooisde muzikaliteit, en op de gevoelige manier waarop hij uitdrukking gaf aan zijn liefde voor Laura. Overigens waren de rollen bij deze dichteressen natuurlijk omgedraaid: het ging in hun geval niet meer om een Francesco die verzen schreef voor een Laura, maar om een Laura die verzen schreef voor een Francesco.

Vanuit poëtisch standpunt valt er aan de meeste

[p. 66]

van deze zingende Laura's kraak noch smaak te ontdekken, en er is dan ook weinig aan hen verloren gegaan. Hun werk is hoogstens nog interessant als de expressie van een literaire mode: men kan eruit aflezen hoe dwingend het Petrarkisme de dichtkunst van die dagen beheerste. Toch genoten diverse van deze dichtende dames een grote bekendheid. Alhoewel men maar moeilijk aan de indruk kan ontkomen dat deze bekendheid nogal eens het gevolg was van een bepaalde legendevorming rond hun persoon. Vaak werden de schamele kwaliteiten van hun poëzie als het ware verdoezeld door spectaculaire feiten uit hun biografie. Zo was Tullia van Aragon niet alleen de dochter van een kardinaal, maar tevens een van de beroemdste en duurste courtisanes van Rome. Een collega van haar uit Venetië, Veronica Franco, een vriendin van de schilder Tintoretto, kon zich erop beroemen dat de Franse koning Hendrik III haar een ‘bezoek’ had gebracht. En Laura Terracini uit Napels, die vanwege haar literaire verdiensten door Edward VI in de Orde van de Kouseband was verheven, werd uit jaloezie door haar man vermoord, toen ze, om de onderscheiding te laten zien, wat te opzichtig haar kuiten toonde.

Het is haast een wonder dat er in die tijd nog dichters waren (zoals bijvoorbeeld Michelangelo) die erin slaagden om min of meer onder de druk van het Petrarkisme uit te komen: dichters die een dusdanig persoonlijk en authentiek geluid lieten horen dat ze de grote Aretijn weliswaar niet geheel tot zwijgen brachten, maar in elk geval enigszins overstemden. Tot deze lyriek van het tweede garnituur (hier niet depreciërend bedoeld) behoorden ook enkele dichteressen die, hoewel duidelijk aan Petrarca schatplichtig, toch op hun betere momenten van hun ‘model’ wisten los te komen. Het waren er vier: Vittoria Colonna, Veronica Gàmbara, Gaspara Stampa en Isabella di Morra. Over elk van hen wil ik naast de vertaalde sonnetten nog wat extra informatie kwijt.

De bekendste van het viertal is wel Vittoria Colonna (1492-1547). Deze bekendheid is vooral het gevolg van haar vriendschap met Michelangelo, die haar op grond van haar krachtige persoonlijkheid in een van zijn gedichten un uomo in una donna (een man in een vrouw) noemde. Zij werd al op vierjarige leeftijd uitgehuwelijkt aan de markies van Pescara, don Ferrante

Laura Terracini

d'Avalos, met wie zij op negentienjarige leeftijd trouwde. Haar huwelijk was redelijk gelukkig tot het moment dat haar man, een notoire houwdegen, ten gevolge van verwondingen opgelopen in de slag van Pavia kwam te overlijden. Vanaf dat tijdstip keerde Vittoria, die toen vijfendertig was, het mondaine hofleven de rug toe en leefde zij ofwel in haar kasteel op het eiland Ischia ofwel in kloosters in Midden- en Noord-Italië. Vandaar volgde zij met grote betrokkenheid de religieuze ontwikkelingen van haar tijd, waarbij zij zich intensief verdiepte in de problematiek van de Hervorming, en met name in de leer van de Waldenzen. Zij schreef zowel voor als na de dood van haar man talloze liefdesgedichten, die ondanks hun technische perfectie niet altijd van een zekere gelijkvormigheid zijn vrij te pleiten. Daarnaast produceerde zij nog een forse hoeveelheid morele en religieuze poëzie. Haar omvangrijke Canzoniere bevat niet minder dan 352 sonnetten plus nog een paar andere gedichten.

Biografisch gezien vertoont Veronica Gàmbara

[p. 67]

(1485-1550) enige overeenkomst met Vittoria Colonna: ook zij was een adellijke dame, ook zij was al vroeg weduwe, ook zij was een vrouw van grote morele kracht. Na de dood van haar man Giberto, die heer was van Correggio, bleek overigens dat zij toch uit een ander hout gesneden was dan haar leeftijdgenote Vittoria: zij trok zich niet terug in studie en contemplatie, maar nam het bestuur over haar kleine vorstendom stevig in handen. Zij maakte het hof van Correggio tot een centrum van kunst en cultuur en onderhield contacten met literatoren als Pietro Bembo en Jacopo Sannazaro. Ook in de oorlogvoering was zij voor geen kleintje vervaard: in 1538 verdedigde zij zich met succes tegen de aanvallen van Galeotto Pico della Mirandola. Haar verzamelde Rime bestaan uit zo'n 70 gedichten, merendeels sonnetten maar ook nogal wat octaven. De herinnering aan haar gestorven echtgenoot voert er de boventoon in, maar hier en daar getuigen haar verzen ook van haar religieuze, morele en politieke engagement.

Een volkomen andere persoonlijkheid dan de twee genoemde is Gaspara Stampa (1523-1554). Zij verhuisde al vroeg, samen met haar zuster Cassandra (evenals zijzelf zangeres) en haar broer Baldassare (die poëzie schreef), van haar geboortestad Padua naar Venetië. Daar oefende zij het beroep van courtisane uit en nam ze deel aan het joyeuze en libertijnse leven waaraan de Dogenstad in die tijd (en nog eeuwen daarna) voor een deel haar aantrekkingskracht ontleende. Toen zij vierentwintig was, werd ze hopeloos verliefd op een zekere Collaltino, graaf van Collalto en heer van Treviso. Deze Collaltino was niet alleen een knappe verschijning, maar bovendien iemand in wie het renaissance-ideaal van de perfecte ridder (een mengeling van charme, cultuur en avonturendrang) verwezenlijkt leek. Hun liefde hield een paar jaar zonder noemenswaardige moeilijkheden stand. Maar toen Collaltino zich als condottiere in dienst had gesteld van Hendrik II en naar Frankrijk was vertrokken, maakte hij het spreekwoord ‘uit het oog, uit het hart’ waar en leek hij zijn geliefde volledig te zijn vergeten. La Gasparina (want zo heette ze voor haar vrienden) was ten einde raad. En in die toestand begon ze gedichten te schrijven, waarin ze hartstochtelijk en geëxalteerd uiting gaf aan haar wanhoop. Toen Collaltino weer terugkwam en zich enigermate met haar verzoende, veranderde de toon van haar poëzie: er waren weer momenten van hoop en verwachting, gevoelens van vreugde en geluk. Maar toen haar minnaar niet lang daarna in het huwelijk trad met een gravin, was het met zijn liefde voor haar gedaan. En niet alleen met zíjn liefde, maar ook met háár leven: Gaspara stierf enkele jaren later, toen ze nog maar net dertig was. Haar verzamelde verzen, een soort van poëtisch dagboek vol bekentenissen en ontboezemingen, omvatten ruim 300 gedichten, in hoofdzaak bestaande uit (het begint eentonig te worden) sonnetten. Willem van Elden heeft er in 1961 een selectie uit vertaald onder de titel Venetiaanse sonnetten.

De laatste van het te bespreken kwartet is Isabella di Morra (1520-1546). Zij springt er om diverse redenen uit: door haar geografische isolement, door haar kwantitatief bescheiden oeuvre, door haar tragische levensloop. Hoewel zij tot de adel van Benevento behoorde en een meer dan normale ontwikkeling bezat (zij kende Grieks en Latijn), werd zij door haar familie gedwongen om haar jeugd ver van alle cultuur in eenzaamheid door te brengen. Zij sleet haar dagen op het geïsoleerd liggende kasteel van Favale in de Basilicata (= Lucanië), diep in het zuiden van Italië. Daar leefde ze samen met haar moeder te midden van een woeste natuur en tussen mensen zonder enige beschaving. Haar vader bevond zich in ballingschap aan het Franse hof, een omgeving waar zij alleen maar van kon dromen. Het enige contact dat zij met de buitenwereld onderhield bestond in een poëtische correspondentie met de Spaanse dichter Diego Sandoval de Castro, die op een naburig kasteel verbleef. Toen haar vier broers daar lucht van kregen en er een geheime liefdesrelatie in zagen, werd zij door hen op beestachtige wijze vermoord. Zij was toen zesentwintig jaar oud. Haar uit slechts tien sonnetten en drie canzonen bestaande Canzoniere is een ononderbroken jammerklacht, een wanhopig protest tegen het lot dat haar zo zwaar heeft getroffen.