De Revisor. Jaargang 17

[p. 48]

Wouter Donath Tieges
Open of dicht
Over Hans Joachim Schädlich

Op zijn schrijfmachinetafel, die haaks op een bureau met vloeilegger staat, ligt op een vaste plek een kompas. Dat is méér dan een gril, of een malle afwijking, zoals de schrijver het zelf wat lacherig noemt. De woning die hij bewoont, één verdieping boven de zijnen, op afstand nabij, ligt in Berlijn-Tiergarten aan de Spree, aan de overkant van het water begint Moabit, pal om de hoek heeft Lenin gewoond toen hij in Berlijn verbleef: alleen het huisnummer bestaat nog. De, merendeels historische, boeken in de kasten die tot leedwezen van de schrijver niet in volmaakte symmetrie de wanden tegenover en links en rechts van de beide ook al niet symmetrische ramen bedekken, worden opvallend aan het oog onttrokken door een grote stadsplattegrond en een kaart van Europa, zoals we die kennen van de aardrijkskundeles, op houten rollen bevestigd: Hans Joachim Schädlich wil voortdurend voor ogen hebben wáár op de wereld hij zich bevindt, waar oost is en waar west, levend in een stad die men wel de toonzaal van het Westen noemt maar die aanmerkelijk dichter bij de Poolse dan bij de Westduitse grens ligt, midden in het Oostduitse land waar hij, een stuk zuidelijker, in Reichenbach in het Vogtland is geboren: in 1935.

Het verhaal ‘Halber Tag’ werd geschreven in 1980/1981 en staat in de bundel Ostwestberlin (Rowohlt, 1987). De figuur Exter ‘is vijfenveertig jaar oud’: ‘hij weet niet wie hij is.’

‘Ik kwam niet,’ schrijft Schädlich in een essay waarin hij de fatale neiging aan de kaak stelt om de oversteek van Oost- naar Westduitsland als emigratie te beschouwen en het verblijf in de Bondsrepubliek als exil, ‘uit een ander land, maar uit een ander deel van het land. Ik heb vroeger (van 1954 tot 1956 en van 1959 tot 1977) in Oost-Berlijn gewoond. Sinds 1979 woon ik in West-Berlijn. Ik woon nu niet eens in een andere stad, maar in een ander deel van de stad. Waar ik naar toe ben gekomen wordt dezelfde taal gesproken als waar ik vandaan kom. Maar ik kwam terecht in een ander politiek systeem. Vooral dat is de reden waarom alles aanvankelijk zo vreemd is.’

Vreemdheid, verlorenheid, desoriëntatie en de pogingen om deze geestesgesteldheid te overwinnen vormen het belangrijkste thema van de verhalen in de bundel Ostwestberlin. Zij ontstonden nadat Schädlich in december 1977 de DDR had verlaten. Op 17 november 1976 ondertekende hij als een van de velen het protest tegen de ‘Ausbürgerung’ van Wolf Biermann; publiceren in eigen land had hij toch al nooit gekund, maar nu kreeg hij ook geen vertaalopdrachten meer en werd hij ontslagen als medewerker van het Institut für Sprachwissenschaft van de Oostberlijnse Academie van Wetenschappen. In augustus 1977 verscheen toen in de Bondsrepubliek, bij Rowohlt, de opzienbarende verhalenbundel Versuchte Nähe, in het Nederlands verschenen als Poging tot nabijheid (Meulenhoff, 1980). Nabijheid en afstand tussen mensen, de onmogelijkheid om je medemens te vertrouwen in een samenleving waarin je vrezen moet dagelijks in de gaten te worden gehouden, én het verlangen naar contact, communicatie: Schädlich nam deel aan een veertiental bijeenkomsten ten huize van verschillende Oostberlijnse schrijvers, waarop, aan de openbaarheid onttrokken, Westduitse collega's (onder wie Grass, Born, Johnson) verschenen zodat men elkaar uit eigen werk kon voorlezen, kon praten, discussiëren; deze bijeenkomsten waren jarenlang de enige vorm van literaire openbaarheid die Schädlich kende. Zijn verhalen zullen langs deze weg ook wel onder de aandacht van de Westduitse uitgever zijn gebracht.

[p. 49]

Hij woont thans, tot zijn tevredenheid, nog geen tien minuten rijden met zijn kleine, niet geluidsarme Madza van de Muur vandaan. Vanaf de eerste verdieping van de Berlinische Galerie is het gebouw waar hij jarenlang gewerkt heeft verbijsterend nabij. In een wachttoren een versteende jonge Volkspolizist. Vreselijk voor zo'n jongen, zegt Schädlich, de hele dag hier naar binnen te moeten kijken. De Muur lijkt vanaf hier zo klein, een grap, een toeristische attractie ook. De schrijver maakt een ontspannen indruk, uitgelaten haast; ik had anders verwacht. Hij wil zelfs Checkpoint Charlie laten zien. Maar als we daar zijn blijft hij op een vijftal meters van de slagboom en Muur gedecideerd staan: het waarschuwingsbord is letterlijk te nemen, de Amerikaanse zone wordt inderdaad vijf meter vóór de Muur verlaten. Zo staat het er ook, zó letterlijk moet de tekst worden genomen. ‘Al die talen. Dat woord, die huiver: en ik. / En de sector die eindigt vijf meter ervoor zodat / onze grond van ons niet is en de muur niet de grens -’

De eerste jaren na de drastische verandering van woonplaats en samenleving was het moeizaam zoeken naar woorden, de juiste woorden, hun betekenis. Een kinderverhaal verscheen, ‘Der Sprachabschneider’, her en der korte teksten, ze werden bijeengebracht in het bundeltje Irgend etwas irgendwie, dat verscheen bij het kleine BrennGlas Verlag Assenheim. Daar publiceerde hij ook, op opvallende wijze documenten en eigen woorden monterend tot een indrukwekkende vorm van historisch proza, Mechanik, waarin hij de mentaliteit die leidde tot de grootscheepse euthanasie-acties in het Derde Rijk, zichzelf laat ontmaskeren in de woorden, in taal. De verschuivende betekenissen in gelijke bewoordingen, de nauwelijks waarneembare en toch zo veelzeggende verschuivingen in de slogans en leuzen - zij maken ook deel uit van het thema én van de literaire middelen waarmee Schädlich in zijn tot dusver grootste prozawerk Tallhover (1986; Nederlandse vertaling verscheen dit jaar bij Meulenhoff) poogt zich en zijn lezer te oriënteren in de Duitse geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw.

Tallhover, zowel bekroond met de Marburger Literaturpreis als met de Thomas-Dehler-Preis 1989 van het Bundesministerium für innerdeutsche Beziehungen, is de roman van de geboren staatsdienaar, de eeuwige bevelenuitvoerder, die dank zij zijn meedogenloze verantwoordelijkheidsgevoel de steun bij uitstek is van willekeurig welk politiek stelsel. Door een effectieve compositorische ingreep slaagt Schädlich erin de hoofdpersoon, het fictieve karakter Tallhover, vanaf het midden van de vorige eeuw tot na de Tweede Wereldoorlog zijn politieke politiewerk te laten doen. ‘Ik ben politieman,’ zegt Tallhover. ‘Ik ben politieman. De politiek, die moeten ze zelf maar maken. Maar er moet een samenspel zijn. De politiek moet wel zo goed zijn dat een politieman geen politiek hoeft te maken. Des te beter kan hij er dan voor zorgen dat de politiek een beter figuur slaat. Zover als het gisteren gekomen is, kan het dan niet komen. Zover mag het niet komen.’

Maar zover komt het wel: als na de ‘fascistische putsch’ van 1953 de Oostduitse SED met de Kerk gaat praten, kan Tallhover de Geschiedenis niet meer volgen. Tijdens het nazi-bewind had hij middels een Memorandum Kerken gewaarschuwd tegen de onderdermijnende invloed van de Kerk en haar activiteiten; nu haalt hij het rapport uit de la, wijzigt enkele namen en ideologische begrippen, dient het in en wordt wederom niet serieus genomen. Het incident knakt hem. Hij gaat akkoord met overplaatsing naar het Staatsarchief, duikt nog eenmaal in het verleden, in een desperate poging de historie te corrigeren en zichzelf te bewijzen dat hij niet heeft gefaald...

Wat links is en wat rechts, wat progressief is en wat conservatief, wat oost en wat west - Schädlichs proza houdt zich met deze vragen op welhaast obsessionele wijze bezig. Daarom worden zijn figuren op de voet gevolgd, daarom noteert hij, op het krampachtige af, hun bewegingen, hun handelingen.

Daarom ook, wellicht, de dwangmatigheid waarmee hij vermeldt dat iets open is of dicht.