De Revisor. Jaargang 16

[p. 14]

W. Bronzwaer
Wallace Stevens: dichter - advocaat

‘Sunday Morning’ wordt algemeen als het eerste poëtische meesterwerk van Wallace Stevens beschouwd. Al is het in zijn vormgeving niet karakteristiek voor Stevens' latere poëzie, die zich in vrije, dicht bij de spreektaal blijvende ritmes beweegt en vooral compactheid nastreeft, het ontbreekt toch in geen enkele bloemlezing uit zijn werk of uit de Amerikaanse poëzie van deze eeuw. In een beroemd geworden opstel uit 1943 noemt Yvor Winters, de moralist onder de New Critics die Stevens het verwijt van hedonisme maakte, het zelfs ‘mogelijk het belangrijkste Amerikaanse gedicht van de twintigste eeuw en zonder twijfel een van de belangrijkste contemplatieve gedichten in het Engels’.

Wallace Stevens (1879-1955) behoorde tot het type kunstenaar waartoe we ook F. Bordewijk mogen rekenen: de perfect functionerende burgerman (hij studeerde rechten en werkte zijn leven lang als jurist bij een verzekeringsmaatschappij) die naast zijn maatschappelijk bestaan een tweede leven leidt als kunstenaar. Deze gespletenheid (die overigens voor Stevens noch voor Bordewijk ooit problematisch werd) is gemakkelijk te traceren tot de verschillende karakters van zijn ouders, beiden van Nederlandse afkomst: zijn moeder was vroom maar beschikte over een rijk verbeeldingsleven, terwijl zijn vader hem alleen maar voorhield ‘to make something of himself’. In religieus opzicht werd Stevens streng Calvinistisch (Presbyteriaans) opgevoed. Met name de predestinatiegedachte en de preutse afkeer van het lichamelijke (‘the body that monster’) hebben Stevens al vroeg van zijn religieuze achtergrond doen vervreemden.

In 1905 verkeert hij in een regelrechte religieuze crisis. In dat jaar vervult hij weliswaar zijn paasplicht, maar schrijft hij in zijn dagboek: ‘Het waren de vermoeiden, de sentimentelen, de zieken, de preutsen en de onwetenden die dat Gloria in excelsis zongen!’ Het is uit deze tijd dat de ervaringen stammen die tien jaar later in ‘Sunday Morning’ verwerkt zullen worden. ‘De christen vreest het leven en bemint de dood’, luidt een andere dagboeknotitie, waarin Friedrich Nietzsche en D.H. Lawrence duidelijk doorklinken. In 1907 neemt hij definitief afstand van het geloof.

Het is deze beslissing die in ‘Sunday Morning’ is neergeslagen. Jaren later, in 1928, karakteriseerde Stevens in antwoord op vragen van een bloemlezer ‘Sunday Morning’ als ‘simply an expression of paganism, although I do not think I was expressing paganism when I wrote it’. Yvor Winters' verwijt van hedonisme heeft hij nooit serieus genomen; die term schoot helemaal langs wat hem had beziggehouden heen. Paganistisch is ‘Sunday Morning’ vooral in de zevende strofe, maar het hoofdthema van het gedicht is toch in de eerste plaats afscheid nemen van het Christendom, ruimte maken voor een nieuwe, persoonlijke metafysica die uiteindelijk gestalte zal krijgen in Stevens' notie van de ‘supreme fiction’. De traditionele Christelijke leer maakt plaats voor een sterk aan Rainer Maria Rilke herinnerende ‘heiliging van de aarde’. In deze opvatting, die zich niet als doctrine of dogma laat omschrijven, wordt het aanvaarden van de aardse werkelijkheid en vooral van de dood als beslissend kenmerk van het aardse, tot een ‘supreme fiction’ verklaard die de oude verworpen ficties van de religieuze stelsels vervangt. Met deze idee plaatst Stevens zich precies in het centrum van het Modernisme zoals wij dat tegenwoordig begrijpen en dat, vanuit dit perspectief, als een voortzetting van het symbolisme moet worden beschouwd. In

[p. 15]

‘Notes Towards a Supreme Fiction’ uit 1942 formuleert hij zijn poëtisch programma en schrijft hij tegelijk een van zijn meest indrukwekkende gedichten. Poëzie en poëtologie vallen volledig samen in deze tekst, die daarom als Stevens' kerngedicht mag worden beschouwd.

Geschreven in 1915, werd ‘Sunday Morning’ voor het eerst gepubliceerd in Harriet Monroe's toonaangevende tijdschrift Poetry. De vorm waarin wij het nu kennen kreeg het echter pas bij opname in Stevens' eerste bundel Harmonium (1923). Harriet Monroe vond het gedicht een te gewaagde aanval op het Christendom, juist in een tijd dat in Amerika de roep om de oude Christelijke deugden weer gehoord werd, onder de dreiging van de oorlog. Zij publiceerde slechts vijf van de acht strofen en wel in de volgorde 1, 8, 4, 5, 7. Wie het gedicht zó leest, neemt een ‘happy ending’ waar en ziet het Christendom weliswaar in vitalistische zin gecorrigeerd, maar nauwelijks expliciet aangevallen.

De vrouw in de peignoir bevat, in biografische zin, elementen van zowel Stevens' moeder als van zijn verloofde Elsie Kachel Moll. (Zorgvuldig speurwerk van Stevens' dochter Holly en van zijn biografe Joan Richardson heeft het mogelijk gemaakt, het ontstaan van veel gedichten uit kleine, dagelijkse voorvallen en indrukken te reconstrueren. Zo is er in de kaketoe uit de eerste strofe, wiens heldergroene vleugels een belangrijke symbolistische rol spelen, een herinnering verwerkt aan een vloerkleedje in de badkamer van een pension in New York waar hij in 1900 verbleef). Beide vrouwen hadden moeite met de toenemende ontkerstening in hun milieu. Wat Elsie betreft heeft juist het feit dat Stevens in haar een nieuw schoonheidsideaal belichaamd zag dat hem hielp de oude Christelijke waarden af te zweren, voor complicaties gezorgd die een schaduw over het huwelijk wierpen: zij werd daardoor gedwongen tot een rol die zij niet wilde spelen.

De vrouw in de peignoir vertegenwoordigt dus het vasthouden aan de oude religie, terwijl zij tegelijk, vooral in de openingsscène, blijk geeft van behoeften die Winters' term ‘hedonisme’ niet helemaal onbegrijpelijk maken. Zij wordt in het gedicht sprekend opgevoerd, maar krijgt geen antagonist; de dichter spreekt niet terug, maar behandelt haar als het ware als ‘derde persoon’, zich rechtstreeks tot de lezer richtend. Zo ontvouwt zich de contemplatie die het gedicht is en waar de vrouw wel aanleiding toe geeft maar in strikte zin niet meer bij aanwezig is, in een voor Stevens zeer typerende afstandelijkheid.

‘Sunday Morning’ is geschreven in vijfvoetige iambische verzen die een grote vertrouwdheid verraden met de Engelse traditie van het ‘blank verse’, van Milton tot en met Tennyson. Deze klassieke vorm verleent het gedicht, dat toch een moment van uiterste spanning in de innerlijke ontwikkeling van de dichter weergeeft, zijn beheerste uitgewogenheid.

Literatuur

Het belangrijkste werk van Wallace Stevens is te vinden in The Collected Poems (Knopf, New York 1954 en Faber, Londen 1959), Opus Posthumous (New York 1956 en Londen 1959) en The Necessary Angel: Essays on Reality and the Imagination (New York 1951, Londen 1960). De brieven zijn uitgegeven door Holly Stevens (The Letters of Wallace Stevens, New York 1966 en Londen 1967), die ook fragmenten uit de dagboeken bezorgde (Souvenirs and Prophecies, New York 1977). De zeer uitvoerige biografie van Joan Richardson verscheen in twee delen (Wallace Stevens: A Biography, William Morrow, New York 1986 en 1988).

Critisch-interpretatieve studies van belang zijn: Henry W. Wells, Introduction to Wallace Stevens, Greenwood Press 1963; Ronald Sukenik, Wallace Stevens: Musing the Obscure, New York University Press 1967; Harold Bloom, Wallace Stevens: The Poems of our Climate, Cornell University Press 1977; Milton J. Bates, Wallace Stevens: A Mythology of Self, University of California Press 1985. Een overzicht van de receptie van Stevens geeft Charles Doyle, ed., Wallace Stevens: The Critical Heritage, Routledge 1985 (hierin ook het opstel van Yvor. Winters) of Irvin Ehrenpreis, ed., Wallace Stevens: A Critical Anthology, Penguin Books 1972.

Voor Nederland kunnen worden vermeld Rein Bloem, ‘IJzige zeggingskracht: de uitdagende metaforen van Wallace Stevens’ in Vrij Nederland 12-7-1980 (waarin ook vertaalde fragmenten zijn opgenomen) en Frans Kellendonk, ‘Zondags ontberen’ in NRC-Handelsblad, 13-2-1987.