De Revisor. Jaargang 15

[p. 82]

Anton Haakman
Afgronden (slot)
De bleke metgezel

‘Misschien kennen we niet allebei dezelfde natuurwetten,’ schrijft de verteller in Ambrose Bierces verhaal One of twins aan zijn vriend Mortimer Barr.

In de fantastische literatuur van de tweede helft van de negentiende eeuw heeft het bovennatuurlijke afgedaan; daarvoor in de plaats treedt de door de snelle ontwikkeling van de natuurwetenschappen ontstane hoop of vooral vrees dat de mensheid wonderbaarlijke ontdekkingen te wachten staan. Lytton beschrijft in The coming race (1871) een nieuw technologisch geavanceerd mensenras dat vooralsnog onder de grond leeft, maar ons mettertijd zal opvolgen. De Maupassant verwoordt, onder andere in Le Horla (1886), de mogelijkheid dat zich om ons heen onzichtbare, ontastbare wezens bevinden. De krankzinnig gestorven Maupassant leed in die tijd aan hallucinaties, hij voelde zich omringd door onzichtbare wezens, zijn ideeën waren paranoïde, maar toch verwant aan die van Émile Duclaux, directeur van het Institut Pasteur, die het heel wel mogelijk achtte dat wij omringd waren door menselijke wezens die wij niet konden waarnemen, bij voorbeeld ‘des hommes dont les albumines seraient droites’. Mensen met een ander soort eiwitten, ander animozuren - zoiets was toen kennelijk denkbaar. De vooralsnog ‘occulte’, verborgen natuurwetenschappen zouden spoedig worden ontdekt, meende men honderd jaar geleden. Camille Flammarion verwierf wereldfaam met zijn boeken waarin hij ex aequo aandacht besteedde aan de toenmalige wetenschap, de futurologie en het occultisme.

Maar geleidelijk zal de horror van de waarneembare werkelijkheid de verschrikkingen van de onzichtbare overtreffen. Het hier afgedrukte zeer korte verhaal One summer night van Ambrose Bierce is een

[p. 83]

voorbeeld van horror die op die van de twintigste eeuw vooruitloopt. Hetzelfde geldt voor zijn bundel verhalen In the midst of life, die voor een belangrijk deel spelen te midden van de verschrikkingen van de Amerikaanse Burgeroorlog, in al hun absurditeit. Maar ook zijn verhalen die niet in de oorlog spelen getuigen van verbijstering.

Ambrose Bierce werd in 1842 geboren in Ohio, vocht in de Burgeroorlog, werkte als journalist in San Francisco, woonde een poosje in Londen en verdween in 1914 op zijn eenenzeventigste spoorloos in Mexico, waar hij de revolutie onder Pancho Villa wilde observeren. In zijn verhalen over soldaten en burgers volgt hij de narratieve ideeën en technieken van Poe, diens ‘economy of means’. Ook deelt hij diens, met die spaarzaamheid samenhangende, afkeer van sentiment en obscurantisme. Hij ontdoet de gruwelijke incidenten die hij beschrijft van hun context en betekenis om ze in hun naakte absurditeit te tonen.

De meeste van zijn verhalen zijn gruwelijk, maar niet onmogelijk. In het in briefvorm gestelde One of twins over de helft van een tweeling weet Bierce bij de lezer een vreemd soort verwarring te stichten. Men zou het verhaal misschien kunnen opvatten als het relaas van een man die telepatisch, empatisch verbonden is met zijn tweelingbroer, maar belangrijk is de mededeling die de verteller aan het begin doet: hij weet niet wie van de twee hij is. Daaruit zouden we kunnen concluderen dat hij in de loop van het verhaal nu eens de een, dan weer de ander is - zijn eigen dubbelganger. Het antwoord op de vraag welke natuurwetten daaraan eventueel ten grondslag kunnen liggen laat hij over aan de lezer, in casu de vriend aan wie de brief is gericht. Bierces eigen antwoord op de vraag of de in dit verhaal vertelde gebeurtenis zou kunnen worden verklaard door al of niet bekende natuurwetten is in ieder geval geen volmondig ja, de suggestie blijft dat de verteller een ‘split personality’ is en dat een identieke tweelingbroer inderdaad een ‘dubbelganger’ kan zijn, een denkbeeldige afsplitsing van de verteller, een ‘fantoom van het ik’, om met Hoffmann te spreken.

Wat hebben de fantastische verhalen uit de negentiende eeuw gemeen?

Vampiers treffen we aan in de verhalen van bij voorbeeld Potocki, Polidori, Tolstoi en Gautier; andere schimmen of levende doden bij Balzac, Nodier, Verne, Villiers de l'Isle-Adam, Maupassant, Lytton, Dickens en Wilde; kunstmatig leven bij Arnim, Hoffmann, Potocki, Austin, Mérimee en Verne; schimmige, soms vampierachtige dubbelgangers bij Arnim, Chamisso, Hoffmann, Gautier, Potocki, Poe (William Wilson!), Villiers en Bierce; losgemaakte zielen, lichamen of lichaamsdelen bij Chamisso, Balzac, Gogol, Ver Huell, Verne en Ingoldsy; de duivel en zijn kunsten bij Tieck, Potocki, Chamisso, Verne, Arnim, Ingoldsby en Lytton. Overal manifesteren zich duistere machten uit een onderwereld, een schimmenrijk. Al deze angstaanjagende tekens, die ‘van genen zijde’ lijken te komen, staan - zo gaf Hoffmann lang voor Freud aan - voor ‘fantomen van het eigen ik’. Telkens opnieuw blijkt dat het in de negentiende-eeuwse literatuur gaat om een inwendig schimmenrijk. De ongrijpbare tegenstander kan niet worden bestreden, maar alleen beter begrepen, en wel als onze onafscheidelijke metgezel, onze dubbelganger, onze ziel.

De fantastische vertellingen uit de negentiende eeuw lopen vooruit op de psychologie van het onbewuste, het onbekende ik dat waarschuwend opdoemt, de innerlijke gespletenheid die demonische dubbelgangers oproept. Ze vormen het toneel van de strijd tussen rede en droom, tussen lichaam en ziel. Hun materiaal is de angst voor de dood en de doden, die de levenden wijzen op het feit dat ook zij sterfelijk zijn en die hen zelfs mee schijnen te willen sleuren in het graf; de vampiers schreeuwen om medeplichtigen, ze smeken om solidariteit van de levenden.

Maar het betreft hier een doodsangst die voortdurend gepaard gaat met erotische fantasieën. Vampiers, monsters en spoken zijn herkenbare belichamingen van verdrongen begeerten, heeft Freud geschreven. De context van verleiding waarin ze in de fantastische literatuur optreden bevestigt dat.

Fantastische literatuur is de literatuur van de schaduw, van de keerzijde. Het schone, het goede, het redelijke en het gezonde van de klassieke auteurs is er vervangen door het kwaad, het lelijke, het krankzin-

[p. 85]

nige, het ziekelijke, het duivelse. Daarmee voorzien deze verhalen in een behoefte die nog steeds niet is verdwenen, ook al zijn voor ons de meeste van deze fantasieën meer een luxe dan een noodzaak.

Van alle kwaden waar het in deze literatuur om draait is de waanzin de kern. Veel van deze verhalen spelen zich af op de rand van de krankzinnigheid - die in de Middeleeuwen aan het werk van demonen werd toegeschreven. De fantastische vertelling is een afdaling in de hel waarbij de lezer schimmen ontmoet. Geesten. De geest, de ziel, de verhouding tussen lichaam en ziel blijkt vrijwel altijd het achterliggende thema te zijn.

Spoken komen al voor in de Griekse tragedies. Plinius heeft een spookverhaal geschreven. Wat de negentiende-eeuwse verhalen onderscheidt van de oudere is het spel met het al of niet geloven in hun materiële invloed. Afgezien van de vraag of de negentiende-eeuwse lezer zich werkelijk afvroeg of het vertelde hem in de werkelijkheid kon overkomen - de huidige lezer zal als hij in dit soort spoken niet gelooft, de verhalen in elk geval kunnen bewonderen, mooi kunnen vinden vanwege de wijze waarop de verteller zijn lezer verleidt. Voor ons in deze eeuw is het fantastische in de eerste plaats afhankelijk van een verteltechniek - een techniek die omgekeerd is aan die van het detectiveverhaal, de whodunit. De negentiendeeeuwse fantastische verteller heeft de suspence uitgevonden, de complexe intrige. Maar het raadselachtige wordt er niet gaandeweg ontmaskerd, nee, allengs ontstaat het, als uit het niets.

De schrijver balanceert als een evenwichtskunstenaar op de rand van de afgrond die de dieptepsychologie, dat sluitstuk van de Romantiek, heeft trachten te peilen - en op de rand van het aannemelijke. Hij moet listig zijn. Hij vat zijn werk op als een puzzel die men ten dele kan oplossen met behulp van de natuurwetten, ten dele met de speciale wetten waaraan het fantastische onderworpen is; hij speelt een kat-en-muisspel met de vaag verontruste, telkens een redelijke uitweg zoekende lezer; hij tovert hem als een ware goochelaar met allerlei drogredenen en trucages verbijsterende illusies voor; hij verkent de grenzen van de verbeeldingskracht en bedrijft fictie tot op de rand van het aanvaardbare; hij brengt fantastische connecties tot stand tussen het onbestaanbare en de alledaagse werkelijkheid; hij doet alles wat in zijn vermogen ligt om zijn verhaal authentiek te laten schijnen, en juist daardoor maakt hij het twijfelachtig; hij schrijft verhalen die niet rondkomen zoals in andere ‘spannende’ genres - ze komen niet rond omdat ze zich bezighouden met psychologische complicaties die evenmin rond komen.

In al deze verhalen manifesteren zich duistere machten uit een schimmenrijk - dat zich uiteindelijk binnenin de personages, de schrijver, de lezer blijkt te bevinden. Vampier, geestverschijning of dubbelganger, allemaal wijzen ze de negentiende-eeuwse lezer op iets dat hij liever niet wil weten. Maar ook de lezer van nu zal zich door de meestal zeer realistische milieuschildering en karaktertekening kunnen verplaatsen in de tijd van voor de Elektrische Verlichting.

Wij geloven niet meer in spoken, maar wel in datgene wat ze onthullen wanneer ze de witte lakens afwerpen. Wij staan er niet zo heel anders tegenover dan Mme Du Deffand, die ruim tweehonderd jaar geleden verklaarde:

‘Ik geloof niet in spoken, maar ik ben er wel bang voor.’