De Revisor. Jaargang 15

[p. 87]

Gemengde gevoelens

‘... goed samenvatten heeft meer met toekomst dan met verleden te maken. Mijn poëzie wordt vaak opgevat als een je bezighouden met wat geweest is, met vroeger en het vasthouden daarvan, maar ik zou eerder willen zeggen dat het met vooruitgang, met toekomst te maken heeft.’
Uit: De Revisor II/5, nov. 1975
Tom van Deel in gesprek met Rutger Kopland.

Ron Elshout
Een volmaakt onvindbaar antwoord

Over de vermeende ontwikkeling van Rutger Kopland van ‘Tirade’- naar ‘Raster’dichter wordt nogal geschreven. In Raster 32 ging J. Bernlef in De utopie van het moment er op in; in Tirade 313 schreef Rogi Wieg erover: Verschil (blz. 612-616).

Mij interesseert deze etikettenplakkerij weinig, ik denk dat van Koplands poëzie de kwaliteit zo buiten kijf staat dat deze overal een graag geziene gast is. Ook bijvoorbeeld in De Revisor (in 1987/3: Portret).

Wel interesseert mij Wiegs visie op de gedichten van Kopland, de titel van zijn stuk zegt het al: hij gaat in op een verschil tussen de vroegere en recentere poëzie van Kopland. Enkele citaten:

‘Hij schrijft nog wel gedichten, al bevindt hij zich (in de taal) op een breekpunt. Ik hoop dat dit breekpunt niet het einde van zijn dichterschap is (Kopland publiceert nog regelmatig in tijdschriften), maar toch zou het mij niets verbazen als hij, net als zoveel andere grote dichters, tot de conclusie was gekomen dat de taal niet opgewassen is tegen het geweld van de tijd. Er is iets in zijn laatste bundel dat mij triest maakt. Het vuur is eruit, de berusting en het vakmanschap zijn groot.’ (Cursivering RE)

‘Het werk van Kopland wordt ijler, misschien omdat hij zelf ijler wordt.’

Rogi Wieg staat in deze visie niet alleen, een aantal

[p. 89]

besprekingen van Koplands laatst gepubliceerde bundel Voor het verdwijnt en daarna (1985) tendeert in die richting en, noteert Wieg, in het essay ‘Poëzie op het verdwijnpunt’ van Jaap Goedegebuure worden de gedichten uit deze bundel getypeerd als poëzie balancerend op een verdwijnpunt, op de rand van wat er nog maar heel even is.

Carry van Bruggen schreef in Prometheus (blz. 95): ‘... in één enkel gedicht komen zo velerlei gevoelens en bedoelingen tot uiting dat het onmogelijk door één persoon begrepen en beoordeeld kan worden’. Ik pretendeer geenszins die ene persoon te zijn, maar misschien een ‘ander’. Een ander accent dus; op zoek naar parallellen, overeenkomsten tussen vroeger en nu.

Het eerste gedicht uit de reeks Florence is getiteld I cavalli di Leonardo. Het handelt over ‘Al die schetsen die hij naliet’. Da Vinci heeft reeksen tekeningen gemaakt van paarden. Kopland heeft ze gezien en beschrijft ze in het gedicht, daarna concludeert hij dat Leonardo

‘moet hebben willen weten hoe een paard
wordt gemaakt, en hebben gezien
dat dat niet kon,

hoe het geheim van een paard zich uitbreidde
onder zijn potlood.

Maakte de prachtigste afbeeldingen, bekeek ze,
verwierp ze.’

Rogi Wieg schrijft over het treurige gevoel dat hem bevangt bij het lezen van deze bundel. Ik denk dat hij het accent van zijn lezing legt in die laatste twee woorden - en inderdaad, die klinken in eerste instantie weinig positief. Maar wat je dan snel over het hoofd ziet is, dat ‘verwierp ze’ niet alléén het slotwoord is - het verwerpen is een essentieel onderdeel van het hele proces. Je zou bijna vergeten wat dat verwerpen Leonardo (en ons!) allemaal opgeleverd heeft: Al die schetsen die hij naliet.

Dat het geheim zich uitbreidde, is dus niet negatief (treurig); het is juist aanleiding, een impuls om verder te gaan en héél dicht bij het doel te komen: de opsomming in de derde strofe eindigt met ‘huid van de ziel’. Zó dichtbij was Da Vinci; misschien was hij wel als de landmeter (uit: Dit uitzicht) ‘gelukkig met het zoeken’. In een van de titels van Kopland heet dat: Wie wat vindt heeft slecht gezocht.

Paarden komen meer voor in het werk van Kopland, het is voor de hand liggend nu gedicht XII uit Een lege plek om te blijven te citeren, met speciale aandacht voor de slotregel:

Geef mij maar de brede, de trage rivieren,
de bewegingen die je niet ziet maar vermoedt,
de drinkende wilgen, de zinloze dijken,
een doodstille stad aan de oever.

Geef mij maar de winter, het armoedige
landschap, de akker zonder het teken van
leven, de kracht van krakende heide.

Geef mij maar de kat als hij kijkt voor
hij springt, om te vechten, te vluchten,
te paren, te jagen, als hij kijkt.

Geef mij maar een paard in galop, maar
op zijn zij in het gras. Geef mij

maar een vraag en geen antwoord.

Zoals in dit gedicht door alle beschreven zaken vragen opgeworpen worden, zo leverde iedere tekening van Da Vinci hem een (nieuwe) vraag op, waardoor hij door kon gaan. Een antwoord is definitief, dodelijk, een eindpunt.

Op de uit vijf gedichten bestaande reeks Natzweiler reageert Rogi Wieg geëmotioneerd: ‘Het thema van dit gedicht lijkt mij voor Kopland te zwaar. Hij vertilt zich aan het gewicht van zijn onderwerp. Hoe kun je met zo weinig woorden over één van de vreselijkste rampen een gedicht schrijven? Kopland vertilt zich naar mijn mening omdat hij te zwak was toen hij dit gedicht schreef, omdat de dood, op dat moment, een realiteit was die te groot was voor woorden. Met zo weinig woorden suggereer je de dood, maar heb je hem nog niet te pakken.’ Wat mij bij eerste lezing vooral ook schokte, was de verbinding tussen die plek

[p. 91]

waar 30.000 mensen zijn omgebracht en psalm 23 die in de reeks meeklinkt:

i: Het zou hen aan niets ontbreken, ze zouden

worden neergelegd in dat grazige gras,

worden gevoerd aan die rivier van rust.

iii: ons ontbreekt het aan niets.

Het is niet de eerste keer dat Kopland aan deze psalm refereert. Hoewel hij al in Onder het vee (1966) met het geloof afrekent, (Het eerste gedicht uit die eerste bundel begint aldus:

De grazige weiden de rustige wateren
op het behang van mijn kamer
ik heb geloofd als een bang kind
in behang)

komt Kopland in Dit uitzicht (1982) op de psalm terug:

De grazige weiden, de stille wateren,
ik heb ze gezocht en inderdaad
gevonden, ze waren nog mooier
dan mij was beloofd,
prachtig.

En in dit liefelijk landschap de zoon
van de maker, aan een boom genageld,
maar geen spoor van geweld
of verzet, alleen maar
vrede, rust.

Zijn lege ogen kijken het landschap in,
om zijn mond spelen eeuwige vragen,
waarom dan, wie ben je,
waar was je, e.d.

Zonder verwijt, hij moet hebben geweten
wat er zou gaan gebeuren.
Ik heb geen antwoord.

Ook hier lijkt het slot in een eerste lezing per se ‘negatief’. In de eerste strofe wordt gezegd dat de paradijselijke situatie zoals die in psalm 23 beschreven staat gevonden is. Het commentaar erop, ‘nog mooier / dan mij was beloofd, / prachtig’, maakt me argwanend. Om het op zijn Koplands te zeggen: het wordt bijna weer te mooi om waar te zijn. Dat blijkt dan ook wel, in de volgende strofe wordt het paradijsbeeld ruw doorbroken door de gekruisigde Christus - een strofe die echter vreemd genoeg eindigt in vrede, rust, net als in de psalm. Hoe kan dat, in zo'n dood berusten? De vierde strofe geeft het antwoord: hij moet het hebben geweten. Het is dan ook de beschouwer die eeuwige vragen rond de mond van de Christusfiguur legt. ‘Ik heb geen antwoord’ - ongetwijfeld op de gestelde vragen uit de derde strofe, maar even waarschijnlijk blijft de ik het antwoord schuldig op de confrontatie tussen het paradijs en de kruisiging. Zeker mede doordat deze op elkaar betrokken (kunnen) worden via ‘vrede, rust’. Beide zijn het eindpunten waaraan de ik ontsnapt. In de eerste strofe al door dat ironische ‘prachtig’, aan het slot door duidelijk te verschillen van de Christus uit dit gedicht: die was al op een eindpunt, alle antwoorden over de toekomst had hij al. Zijn letterlijke dood was in dat licht gezien slechts een kleine stap. De titel van het gedicht kan men dus ironisch opvatten t.o.v. de beloften zoals die in de psalm gedaan worden, de slotregel houdt een belofte zonder ironie in: toekomst, verder kunnen.

In een Literamauitzending van 11 september 1984 vertelde Kopland dat de tekst van psalm 23 hem zijn hele leven begeleid heeft. Het bijzondere van de psalm is gelegen in de enorme troost - in de vorm van de vervulling van een verlangen - die geboden wordt; maar dat, volgens Kopland, die troost bijna samen moet vallen met de dood. Ik meen dat wel te begrijpen: prachtig natuurlijk, die troost van de grazige weiden, de vredige wateren, kortom: die totale vervulling, niets meer te wensen... maar wat moeten we dan verder?

Het werpt licht op Koplands visie: de troost is niet te vinden in de vervulling (want die doodt juist het verlangen), maar in het levend houden (of maken) van het verlangen, in ‘het verder moeten’. Voort, Verder, Verhuizingen zijn niet mis te verstane titels uit Dit uitzicht.

[p. 93]

Baai, het eerste gedicht uit Voor het verdwijnt eindigt met ‘een verlangen, dat dit moment voorbijgaat’.

Mijns inziens schuilt de kracht van Kopland in zijn vermogen van ieder eindpunt een nieuw beginpunt te maken; verwerpen betekent verder moeten.

In Natzweiler laat Kopland evenals in Al die mooie beloften het paradijsbeeld samenvallen met ‘de dood’, ditmaal van het concentratiekamp. Gaskamer of grazige weiden, in beide gevallen zijn ‘wij deze wereld vergeten’, het contact met de werkelijkheid is weg. En in het gedicht dat Rogi Wieg ‘doet snakken naar een anekdote, naar een menselijke verwoording van het onmenselijke’, lees ik die confrontatie het hevigst: Ik zie hen aan, maar waarom.

Hun gezichten zijn tot de wereld
gaan horen, de wereld
die zwijgt.

Eerst: wéér een vraag, het oog in oog staan met het schokkendste, de foto's, leidt onherroepelijk tot een vraag. En dat de wereld zwijgt lijkt me óók goed: gepast misschien, maar vooral: doordat de wereld onverschillig is, moeten we zelf aan zingeving doen, komt de confrontatie des te harder aan en dit leidt in V tot de conclusie dat het lijkt ‘alsof het / nog moet’. Weer is een verdwijnpunt (het kamp, de psalm) omgezet in een impuls voor de toekomst. En zelfs in de negatiefste lezing gaat het nog om het openhouden van het verleden naar de toekomst.

Het concentratiekamp, het paradijs, het beloofde land - ze vormen een vreemd paradigma, dat nogmaals verduidelijkt kan worden met regels uit Brief uit het beloofde land:

alsof je voorgoed met de dingen
zou kunnen verdwijnen

Het beloofde land is verboden.

Het effect van deze slotregel is vergelijkbaar met dat van het gedicht over de paarden van Leonardo; in eerste instantie bevangt je de teleurstelling - totdat je begrijpt dat in dat verbod ook iets ‘goeds’ zit. In het zelfde gedicht wordt bijna gehuild bij het idee van volmaaktheid. De volmaaktheid van het beloofde land, (het verdwijnen in) het paradijs is een letterlijke vervolmaking, die van de dood.

Het woord ‘volmaakt’ speelt een rol in Beekdal, een reeks die geschreven zal zijn met een foto en een papiertje met aantekeningen bij de hand. Beide zijn herinneringen aan een bezoek aan ‘het’ beekdal, waarbij ‘ze’ gelukkig zijn geweest, zo gelukkig als ‘blinden niet wetend / hoe ze worden gezien’.

Het tweede gedicht roept i.t.t. de aantekeningen uit I het beeld van het beekdalse paradijs op, maar in de laatste strofe wordt dit gerelativeerd; waarom wordt duidelijk in III: Vaak zijn de herinneringen opnieuw te voorschijn gehaald, is het geluksmoment uit het verleden opgeroepen. Maar ‘die hele volmaakte wereld’ ligt niet in het verleden, die zit in het volmaakt onvindbare antwoord op de vraag welke wereld dat is.

Die volmaakte wereld lijkt me wel samen te vallen met ‘het beloofde land’, ‘het paradijs’, ‘de vredige wateren, de grazige weiden’, maar het antwoord is ‘volmaakt onvindbaar’. Misschien te lezen als: helemaal onvindbaar, maar nog meer als: dat dat antwoord onvindbaar is, dat is volmaakt.

Ik besluit met citaten uit Christo deposto di croce, naar een beeld van Michelangelo. De laatste regel is wederom zo'n ‘negatieve’, ‘gescheurd, onaf’ zijn de laatste twee woorden.

Michelangelo wordt geciteerd: ‘er is geen / schilderij, geen beeld nu dat de ziel geruststelt’; ik denk aan Leopolds ‘onvoltooide’, aan de paarden van Leonardo.

Volgens het gedicht had Michelangelo ‘begraven willen worden aan de voeten / van dit beeld, maar sloeg het stuk. Hij liet / wat er bleef, gescheurd, onaf.’

Treurig? Weinig troostrijk misschien voor sommigen, maar ik verbind die laatste regel ook met de wens onder het beeld begraven te worden en begrijp eruit dat het onaffe, het gescheurde inhoudt nog niet begraven te willen worden. Want het beeld dat de ziel geruststelt, het lijkt me het laatste dat je maakt.

‘Is nu de verandering binnen het werk van Kopland

[p. 95]

een goede maat voor zijn persoonlijke, innerlijke verandering? Het lijkt me logisch deze vraag bevestigend te beantwoorden. Een gedicht zegt altijd iets over de maker.’ Aldus Rogi Wieg.

De gedichten van Kopland die hier aan de orde zijn geweest zeggen (althans mij) over de maker dat zijn poëzie nog steeds te maken heeft met vooruitgang, toekomst. De verandering (die verschuiving van Tirade naar Raster laat ik hier terzijde) schuilt wellicht in de overeenkomst met Da Vinci: steeds dichter bij de huid van de ziel. Een huid blijft er tussen en het geheim breidt zich uit. Het kost mij weinig moeite om in de eindeloze herhalingen een beeld van Koplands poëzie zelf te zien.

In het artikel van Rogi Wieg staat een zin waarvan ik, als ik hem geschreven had, een gedeelte had laten cursiveren: Kopland dicht over verdwijnen en opnieuw verschijnen.

Men zal het begrijpen: dat Rogi Wieg na het lezen van deze gedichten een gevoel van rust overhoudt, verbaast mij, voor mij zijn Koplands gedichten nog steeds ‘stokken om in mijn ziel te roeren’. Het artikel van Wieg eindigt: ‘Ik verzet me tegen deze rust, tegen deze berusting. Ik wil woorden, woorden, verhalen. Ik ben nog lang zo ver niet.’

Ik ook niet. Kopland óók niet, denk ik, er is namelijk geen gedicht dat de ziel geruststelt.