De Revisor. Jaargang 15

[p. 72]

Anton Haakman
Afgronden (7)
De verschoppeling van het universum

Van de twee grote Amerikaanse ‘gothic’ auteurs, de tijdgenoten Edgar Allan Poe en Nathaniel Hawthorne, is de eerste genoegzaam bekend. Zijn verhalen zijn bij voortduring in allerlei vertalingen voorhanden.

Van Hawthorne zijn de romans The scarlet letter, The house of the seven gables, The marble faun en The Blithedale romance befaamder dan zijn korte verhalen. Van Wakefield, een van zijn Twice-told tales is althans de naam en de korte inhoud bekend geworden door de lezing die Borges in 1949 hield over Hawthorne, een tekst die hij opnam in zijn Otras inquisiciones (De cultus van het boek).

Hawthorne en Poe zijn beiden geobsedeerd door een temporeel en geografisch ver verwijderd verleden. Dat verleden betekent voor hen schoonheid en horror tegelijk, en het wordt vaak vertegenwoordigd door een mythische ‘Old World’, een vaag historisch Europa, duister, vol ruïnes en schurken - Europa wordt wel eens ‘de grootste Amerikaanse obsessie’ genoemd. Beiden zijn beïnvloed door Engelse gothic, door de Byron-cultus en door Hoffmann. Beiden werden geboren in Massachusetts; Hawthorne in 1804, Poe in 1809.

In Hawthornes werk zijn behalve bovengenoemde invloeden ook overal de sporen te vinden van een puriteins verleden; een van zijn voorouders was rechter tijdens de beruchte heksenprocessen van Salem, Hawthornes geboorteplaats. Puriteins is ook Hawthornes verlangen om van iedere fantasie een parabel te maken, aan fantasieën geen gebrek bij deze auteur van tal van Notebooks vol gegevens voor verhalen. Een tweede, autobiografisch, thema dat bij hem telkens terugkomt valt te herleiden tot de situatie van een trotse man die zichzelf heeft afgezonderd van de maatschappij en daar onder lijdt; Hawthorne heeft lange tijd in afzondering geleefd. Het gegeven van het hierna volgende in de wereldstad Londen gesitueerde verhaal Wakefield over een man die een paria, een schim maakt van zichzelf heeft daar alles mee van doen.

In een voorwoord bij een latere editie van zijn Twicetold tales schrijft hij over de invloed van zijn kluizenaarsbestaan op zijn werk, dat volgens hem koel is en meditatief: ‘Sentiment in plaats van hartstocht; zelfs in wat een afschildering van het leven lijkt treffen we allegorie aan, en niet altijd warm genoeg gekleed in vlees en bloed om de lezer in staat te stellen ze zonder huiveren in zich op te nemen.’ Toch zijn het ‘pogingen, lang niet geheel geslaagde pogingen, om in gesprek te raken met de wereld.’

Borges brengt het door Poe veroordeelde allegorisme van Hawthorne ter sprake. Hij citeert uit de Notebooks voorbeelden van verhalen of projekten met een aangeplakte moraal en concludeert: ‘Hawthorne bedacht eerst een situatie, of een reeks situaties, daarna werkte hij de mensen uit die hij voor zijn onderwerp nodig had. Zo'n werkwijze kan knappe verhalen opleveren, of toelaten, omdat daarin, vanwege de kortheid, het plot zichtbaarder is dan de spelers, maar geen knappe romans, waarin de algemene lijn (zo die er is) pas zichtbaar wordt aan het eind en één slecht verzonnen karakter alle andere in zijn buurt kan aantasten met irrealiteit.’ Borges is dan ook van mening ‘dat Hawthornes' verhalen beter zijn dan Hawthorne's romans.’

De jaarboeken en tijdschriften waarin Hawthorne

[p. 73]

zijn ‘schetsen’ publiceerde stonden vol verhalen met een aangeplakte moraal. Maar bij Hawthorne vormde de moraal het uitgangspunt en niet de toegift; het verhaal wordt erdoor geschraagd. Zo ligt de kracht van Wakefield samengebald in de slotwoorden; alles werkt naar die conclusie toe, alles berust op dat thema dat tegelijk teruggrijpt op christelijk schuldgevoel en vooruitwijst naar een modern vervreemdingsbesef. Hawthorne is niet alleen een puritein, hij is ook - zegt Borges naar aanleiding van Wakefield - een voorloper van Kafka:

‘In deze korte, onheilspellende parabel - die dateert uit 1835 - zitten we al in de wereld van Melville, in de wereld van Kafka. Een wereld van raadselachtige straffen en duistere schulden. Men zal zeggen dat dat niets bijzonders is, want de wereld van Kafka is het jodendom, en die van Hawthorne de toorn en vergelding van het Oude Testament. Die opmerking



is juist, maar betreft alleen de ethische kant van de zaak, en het gruwelijke verhaal over Wakefield en veel verhalen van Kafka delen niet alleen een gemeenschappelijke ethiek maar ook een gemeenschappelijke retoriek. Zie, bij voorbeeld, de verregaande onbenulligheid van de protagonist, die contrasteert met de grootsheid van zijn ondergang en die hem, des te hulpelozer, uitlevert aan de Wraakgodinnen. Zie het wazige decor waartegen de nachtmerrie zich afspeelt. Hawthorne roept, in andere vertellingen, een romantisch verleden op; hier bootst hij een burgerlijk Londen na waarvan de mensenmassa's hem overigens goed van pas komen om zijn held te verbergen.’

Wakefield is een fantastisch verhaal, ook al doet Hawthorne zijn best om het onverklaarbare gedrag van zijn held te verklaren. Het fantastische bevindt zich hier niet buiten de personages, maar binnenin hen. Een onverklaarbare kloof scheidt Wakefield van zijn vrouw, zijn huis. In zijn roman The marble faun komt die afgrond terug. Op het Forum Romanum ontstond volgens de geschiedschrijvers op een gegeven moment een afgrond, waarin zich de ruiter Curtius stortte om de goden gunstig te stemmen. Volgens Hawthornes personage Kenyon een ‘ontzaglijk donker gat, onpeilbaar diep, met onduidelijke monsters.’ Men zag er profetische visioenen.

‘Jammer dat ze het zo snel hebben gedicht!’ roept Kenyon uit. ‘Ik zou er alles voor geven om één blik in zo'n afgrond te werpen.’

‘Ik denk,’ zei Miriam, ‘dat iedereen daar wel eens in kijkt, op momenten van somberheid en neerslachtigheid; dat wil zeggen, van diep inzicht.’

‘Die kloof,’ zei haar vriend, ‘was maar één opening van de duistere afgrond die onder ons is, overal. De hechtste substantie van menselijk geluk is een dunne korst die maar net reëel genoeg is om het misleidende toneeldecor waarin wij rondlopen overeind te houden. Er is geen aardbeving nodig om de afgrond te openen. Een voetstap iets zwaarder dan normaal is voldoende; wij moeten ons heel voorzichtig voortbewegen om niet opeens door die korst te zakken.’

Of, in de woorden aan het slot van Wakefield: we hoeven maar één keer mis te stappen om het risico te lopen dat wij voorgoed onze plaats verliezen en een verschoppeling van het universum worden.