De Revisor. Jaargang 15

[p. 56]

Anton Haakman
Afgronden (6)
Zwarte kunst in Leiden

Nederland heeft in de negentiende eeuw geen fantastische literatuur van betekenis opgeleverd. Is het land er niet naar? Zelfs baron Frankenstein maakte in de Nederrijnse laagvlakte niets vermeldenswaards mee, en Tieck kon zich geen voorstelling maken van demonen in ‘het goede, vrome, vlakke land’. Toch hebben buitenlandse schrijvers met graagte griezelverhalen in Nederland geplaatst; liefst in Leiden.

Er was iets met Leiden, vooral met de Hoogewoerd. Een van de weinige Nederlandse beoefenaars van het genre was de tekenaar/schrijver Alexander Ver Huell, die in de Leidse Studenten-Almanak voor 1847 zijn verhaal No. 470, Hoogewoerd publiceerde.

Een student ‘die met den booze in betrekking stond’ hoopt roem te verwerven door aan te tonen dat de menselijke ziel in het hoofd zetelt. Voor dat doel wekt hij een gehangene tot leven met behulp van een (vermoedelijk van Balzac geleend) flesje met levenselixir, daarna scheidt hij het hoofd van de romp en houdt hij het kunstmatig in leven met behulp van een toestel en ‘allerhande fleschjes, en hlazen, en draden (...) die met den verderen toestel in verband stonden’ (zie De Revisor 1982/2).

De Hoogewoerd loopt, volgens het Postcodeboek, niet verder dan nummer 191 (2311 HL) en No. 470 bestaat dus helaas niet, of niet meer. De straat was kennelijk berucht om haar verdorven studenten die hun kennis van de medische wetenschap misbruikten voor duivelse praktijken. Tien jaar voor No. 470, Hoogewoerd publiceerde de Engelse schrijver Richard Barham in het eerste deel van zijn ‘Ingoldsby Legends’ het verhaal A Singular Passage in het Life of the late Henry Harris, Doctor in Divinity, as Related by his Friend, Thomas Ingoldsby. Richard Harris Barham (1788-1845) was een predikant die doorgaans kwasi-

[p. 57]

plechtige humoristische teksten schreef. In 1821 werd hij kanunnik van de Londense St. Paul's en in 1824 hofkapelaan.

De Singular Passage is een nogal gecompliceerd verhaal waarin wordt gesuggereerd - maar niet beweerd - dat twee Engelse studenten, van wie de een om duistere redenen van Oxford verwijderd is, vanuit Leiden zwarte magie uitoefenen op een onschuldig meisje in Engeland. Door het bedrijven van duivelskunsten zouden de twee haar, terwijl zij thuis ontzield op bed ligt, ‘ontbieden’ op hun kamer aan de Hoogewoerd om er allerlei niet nader genoemd schandelijks met haar uit te voeren. Barham heeft zijn verhaal tot het eind toe duister gehouden; zijn alter ego Thomas Ingoldsby, die het geheim tracht te ontraadselen, draagt alleen de gegevens aan, niet de oplossing. De lezer mag de puzzel zelf oplossen; de auteur laat in het midden of hij in zwarte kunst gelooft of dat hij de verschrikkingen die het meisje ondergaat beschouwt als hysterische inbeelding. Hij licht zijn vertelprocédé toe met de woorden: ‘Uit de notities die ik (...) vond licht ik de volgende passages, zij het zonder een voorbarig oordeel te geven aangaande de vreemde gebeurtenissen waarvan zij getuigen, of zelfs ook maar die verbanden te leggen die sommigen menen te kunnen ontdekken tussen de verschillende episoden.’ Hij geeft geen voorbarig oordeel en ook geen oordeel achteraf. Hij vermijdt de finale, de irritante, pedante ontknoping die zoveel mysterieverhalen, zoveel speurdersromans ontsiert. Hier eindigt het mysterie als mysterie.

In 1851 verschijnt het eveneens in Leiden gesitueerde griezelverhaal Schalken the painter van Joseph Sheridan Le Fanu (1814-1873). Hoofdpersonen zijn de schilders Godfried Schalcken en diens leermeester Gerard Dou. De laatste verkwanselt zijn pleegdochter, op wie Schalcken verliefd is, aan de schim van een man die in de Rotterdamse Sint Laurenskerk begraven ligt. Le Fanu aanvaardde het bovennatuurlijke als natuurlijk en als object van een nog niet tot ontwikkeling gekomen nieuwe natuurwetenschap. Hij las veel over religie, theosofie, occultisme en magie, en hij schreef in essayvorm een ‘Authentiek relaas over een spookhuis’.

Le Fanu is een adept van het occultisme, Barham een gelovige in traditionele zin, een geestelijke die het werkterrein van de zielzorger in zijn verhaal uitbreidt met dat van de psychiater. In de loop van de negentiende eeuw komt in de fantastische literatuur steeds meer nadruk te liggen op de mogelijke psychische - bij Barham de psychosomatische - oorzaken van de fantastische belevenis. Op de innerlijke schimmenwereld. Het wonderbaarlijke zou kunnen worden verklaard als nachtmerrie, als hallucinatie. Maar het is, suggereren de fantastische vertellers, niet de enig mogelijke verklaring.