De Revisor. Jaargang 14

[p. 29]

Paul Beers
Brochs gigantische inhaalmanoeuvre
Over de Schlafwandler-cyclus

De kennismaking met het werk van de Oostenrijkse schrijver Hermann Broch (1886-1951) is een verwarrende ervaring. Hij is een van degenen die telkens genoemd worden als het gaat om de grote ideeënromans van tussen de wereldoorlogen, maar net als zijn landgenoot Robert Musil heeft hij de twijfelachtige reputatie een al te essayistisch en taai oeuvre te hebben geschapen. Dat zal wel de reden zijn dat er tot nog toe zo weinig van hem in het Nederlands is vertaald. Mede naar aanleiding van zijn honderdste geboortedag komt daar nu verandering in, want Ambo/Athenaeum-Polak & Van Gennep hebben Anneke Brassinga's vertaling aangekondigd van Der Tod des Vergil (1945), terwijl zij de publikatie van de drie delen omvattende Schlafwandler-cyclus openden met een herdruk van het tweede deel, Esch of de anarchie, in de al uit 1969 daterende vertaling van Jaap Walvis.

Broch publiceerde de Schlafwandler-boeken in 1931/1932, toen hij dus al 45 jaar oud was. Hij werd op 1 november 1886 in Wenen geboren als zoon van een vermogende joodse textielfabrikant en werd door zijn dominerende vader tot opvolger in de zaak bestemd, hoewel hij al van jongsafaan grote belangstelling had voor wiskunde en fysica, psychologie en filosofie, en natuurlijk literatuur. Maar hij studeerde af als textiel-ingenieur, kreeg zelfs patent op zijn uitvinding van een machine die katoen kon ‘mengen’ en bleef tot zijn veertigste tegen heug en meug, en gebukt gaande onder allerhande familiale verplichtingen, directeur van de textielfabrick. Als hij in 1927 tegen de zin van de familie de fabriek verkoopt, gaat hij eerst in psychoanalyse en werkt tot 1932 gestaag aan de Schlafwandler-cyclus, intussen aan de Weense universiteit wiskunde, filosofie en psychologie studerend. Een gigantische inhaalmanoeuvre van een jarenlang gefrustreerd man, die bovendien zijn in 1909 gesloten huwelijk al snel als teleurstellend ervoer, hetgeen in 1922 tot een echtscheiding leidde. Zijn enige kind, Hermann Broch de Rothermann, zou later in een biografische brief veel gegevens verschaffen over de psychologische en sociale achtergronden van de familie.

Het is mij een raadsel waarom de reeks Literair Paspoort Broch in 1969 introduceerde met de tweede roman van de cyclus, Esch of de anarchie, want de eerste, Pasenow of de romantiek, is beslist sterker en in elk geval geschikter om een lezerspubliek voor Broch te interesseren. Of zit hier een addertje onder het gras? Bewijst mijn voorkeur voor Pasenow boven Esch dat ik zelf meer romantisch dan anarchistisch ben ingesteld en dat ik nog steeds de voorkeur geef aan een perfecte psychologische roman in negentiende-eeuwse trant boven een veel grilliger gecomponeerde waarin de twintigste eeuw haar intrede heeft gedaan? Want Broch heeft de drie delen aan een jaartal gekoppeld, en zo speelt Pasenow nog in 1888, Esch in 1903, terwijl het derde deel, Huguenau of de zakelijkheid, in 1918 is gedateerd.

Hoe het ook zij, zowel Esch als Pasenow bereiden de lezer in elk geval deze verrassing: het zijn geen duistere, loodzware, door-en-door Duitse romans, maar ze bezitten althans qua taalgebruik een helderheid en directheid die Thomas Mann en Musil vaak ontberen. De latere Broch kennelijk ook, want in een bespreking van Lützelers recente Broch-biografie klaagt Anneke Brassinga over Der Tod des Vergil: ‘Broch overspoelt de lezer met een beeldenvloed die zo hevig abstraherend en dramatisch is dat het af en toe moeite kost om er niet van aan de drank te gaan.’ Wel, dat probleem doet zich bij Die Schlafwandler nog niet voor, al zal straks blijken dat het bij Huguenau de kop opsteekt.

Milan Kundera, die in zijn bekende essay ‘De tragedie van Midden-Europa’ de cyclus tot de grootste moderne romans rekent, vat de essentie ervan als volgt samen: ‘In Die Schlafwandler van Hermann Broch wordt Geschiedenis beschreven als een proces van geleidelijk verval van waarden.’ En inderdaad, het kernwoord waarmee de drie romans onder één noemer zijn te brengen is ‘Wert’, waarmee tevens de ethische bekommernis van Broch duidelijk moge zijn. Het is verleidelijk om de drie romans te zien als een dialectische trits: luitenant Von Pasenow als krampachtig vertegenwoordiger van de oude waarden die zijn gesymboliseerd in uniform, huwelijk en godsdienst, boekhouder Esch als representant van de waarden-in-beweging: socialisme, vrije liefde, hoogstpersoonlijke religiositeit van het offer, en de amorele zakenman Huguenau als het angstaanjagende voorbeeld van de opportunistische on-waarde. Qua opbouw heeft Broch zeker zoiets voor ogen gestaan, met de jaartallen 1888, 1903 en 1918, met in deel 1 Pasenow, in deel 2 Esch en in deel 3 beiden verenigd, aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, als slachtoffers van Huguenau. Deze wordt aan het slot getekend als het prototype van de moderne ontwortelde in wie ‘die Sehnsucht nach dem Führer’ ontwaakt, ‘het verlangen naar de leider die hem zachtjes bij de hand neemt, ordenend en de weg wijzend...’ Waarmee Broch op de laatste van de ruim 750 bladzijden zijn cyclus met nog eens vijftien jaar lijkt te verlengen, want wie hoort hier 1933 niet in doorklinken?

[p. 30]

Maar wie aan Pasenow of de romantiek begint is nog lang niet zo ver. Hoofdfiguren zijn hier de officier Joachim von Pasenow en zijn collega Eduard von Bertrand, die met scherpe intelligentie de militaire machinerie doorziet en het leger tijdig verlaat. De toon van Brochs ‘idee’ met deze roman wordt al in het begin door Bertrand gezet: ‘omdat (...) het geloof verloren ging, moest de aardse ambtskleding de plaats van de hemelse innemen, de maatschappij moest zich in aardse hiërarchieën en uniformen scheiden en die in plaats van het geloof tot iets absoluuts verheffen. En omdat het altijd romantiek is als het aardse tot iets absoluuts wordt verheven, daarom is de strenge en eigenlijke romantiek van dit tijdperk die van het uniform (...)’ Meesterlijk tekent Broch de rol van het uniform voor Pasenow en daarnaast het ‘anarchistische’ dat zich eronder bevindt, de scksualiteit, die door het zigeunerachtige animeermeisje Ruzena danig geprikkeld wordt.

Pasenows geworteldheid in de oude waarden wordt op de proef gesteld door de ‘afvalligheid’ van Bertrand, en terwijl hij naar buiten toe de rol speelt van officier, wordt hij innerlijk door twijfels geplaagd, ‘hij, tot vreemdeling gemaakt en ontheemd als Bertrand’. Pasenows broer Helmuth vindt onverwacht de dood in een duel en Joachim keert terug naar het ouderlijk huis om de zorg voor het landgoed op zich te nemen. Na Berlijn ervaart hij weer de geborgenheid en vertrouwdheid van het landleven en in het verlengde daarvan ligt zijn verloving met de goedburgerlijke en tien jaar jongere Elisabeth. Maar Ruzena raakt niet uit zijn gedachten en zijn gevoelens van liefde zijn voortdurend gespleten. Voor Elisabeth is het niet anders. Als Bertrand Pasenow in het landelijke Stolpin bezoekt, Elisabeth ontmoet en haar al gauw zijn liefde verklaart (zie het vertaalde fragment), raakt zij in de ban van de intelligente en compromisloze Bertrand en voelt ook zij zich in haar liefdesgevoelens gespleten, wat een grote angst bij haar losmaakt. Bertrand slaagt er echter niet in haar over ‘de mystieke brug van de liefde’ heen te lokken. Bijzonder indringend zijn dan de pagina's waarin Bertrand met nietsontziende luciditeit Elisabeth op haar lafheid wijst om toch met Pasenow te trouwen, hoewel ze niet van hem houdt, en die waarin Pasenow zich realiseert dat hij Elisabeth nooit zal kunnen strelen zoals hij Ruzena heeft gedaan.

Dan maakt Broch een wending die ook in Esch essentieel zal blijken, die naar religie en offer: ‘Was het God geweest die haar en hem de verleider [nl. Bertrand] had gezonden, dan maakte het deel uit van de opgelegde beproeving om Elisabeth van zo'n aardse aanvechting te verlossen! God troont in absolute koude en zijn geboden zijn onbarmhartig, ze grijpen in elkaar als de tandraderen van de machines bij Borsig, en dit alles was zo dwingend dat Joachim bijna voldaan was maar één weg naar de verlossing te zien, de rechte weg van de plicht, al zou hij er zelf aan verbranden.’ Zo trouwt Joachim von Pasenow, en in de huwelijksnacht in uniform op de rand van het bed zittend, realiseert hij zich dat hij niet zozeer haar had willen beschermen, maar dat hij zijn eigen ziel door haar offer wilde redden. Hoe dan in de laatste pagina's de toenadering tussen hen beiden beschreven wordt - in de woorden van Elisabeth: ‘We zijn niet vreemd genoeg en we zijn niet vertrouwd genoeg’ - is zo'n staaltje van subtiliteit en inlevingsvermogen dat ik het tot het mooiste reken dat ik in tijden heb gelezen.

Esch of de anarchie is een veel ongrijpbaarder boek. Het kan wel geheel los van Pasenow gelezen worden. De dertigjarige boekhouder August Esch wordt zonder geldige reden (we schrijven 1903) bij een bedrijf in Keulen ontslagen en vindt een nieuwe baan op een scheepvaartkantoor in Mannheim. Het vertrouwde Keulse stamcafé van de weduwe ‘vrouw Hentjen’ wordt ingeruild voor een kamer ten huize van de ongehuwde douane-inspeeteur Balthasar Korn en zijn eveneens ongehuwde zuster Erna. In een variététheater wordt hij getroffen door de uit Hongarije afkomstige Ilona, die net als Ruzena in Pasenow tweeërlei gevoelens bij de hoofdpersoon opwekt: die van erotische aantrekkingskracht en van een ethisch willen-helpen, willen-redden uit het twijfelachtige milieu waarin zij verkeert. Maar Ilona kruipt juist bij Balthasar in bed, terwijl de kuise Erna weliswaar niet ongevoelig is voor Esch' toenadering - ‘omdat twee personen van verschillend geslacht die in één huis wonen het mechanisme van hun lichamelijkheid maar nauwelijks kunnen ontlopen’ -, maar méér wil: ‘Als wij eenmaal echt man en vrouw zijn.’

Deze erotische intermezzi die als een rode draad door het hele boek heen lopen, gaan voor mij echter geen verbinding aan met de andere thema's: bijvoorbeeld dat van de vakbondssecretaris Martin Geyring die in Mannheim komt spreken en wegens opruiende taal gevangen wordt gezet, iets wat Esch zich persoonlijk aantrekt. Of daarnaast de wel heel willekeurige en lang uitgesponnen episode waarin Esch zich laat strikken om worstelwedstrijden voor vrouwen te organiseren en financieren, met het doel om van de winst naar Amerika te kunnen emigreren.

Daartoe keert hij weer terug naar Keulen, en Keulen is voor hem tevens vrouw Hentjen. Langzaam vindt er een inniger toenadering plaats tussen de stugge vrouw en de stuurloze Esch. Maar net als in Pasenow komt de verbintenis niet spontaan tot stand, maar via allerlei gedachten- en zielekronkels onder het motto: ‘Wie zich opoffert is een fatsoenlijk mens’ en ‘Men moet offers brengen... dat is absoluut noodzakelijk, want zonder offer is er geen verlossing.’

Duidelijk moge zijn dat voor Broch, die in beide behandelde romans de genietingen van de seksualiteit in zeer sterke passages weet op te roepen, deze ‘anarchistische’ macht alleen beteugeld kan worden door haar in een geforceerd ethisch corset te dwingen. Pasenow trouwt met Elisabeth en Esch ten slotte met vrouw Hentjen in een cerebraal kader waarbinnen de seksualiteit dienstbaar wordt gemaakt aan de ethiek. Maar Ruzena en Ilona, die niet toevallig op de laatste bladzijde van beide boeken nog genoemd worden, blijven de symbolen van een gemiste erotische vervulling.

Wat de andere aspecten van het boek betreft, blijft Esch of de anarchie me ontglippen. Zo bijvoorbeeld Esch' reis naar Badenweiler waar hij president-commissaris Bertrand wil ontmoeten die hij aansprakelijk acht voor de hechtenis van Martin Geyring. Een weinig overtuigende zijlijn, terwijl de lezer graag meer zou willen weten over deze Bertrand, die namelijk dezelfde is als de vriend/rivaal van Pasenow en als zodanig de enige uit de eerste roman die ook in de tweede, nu vijftien jaar later, een rol speelt. Maar veel meer dan dat hij een schatrijke

[p. 31]

Broch bij de Brody's in München

homoseksueel blijkt te zijn (geworden?), krijgen we over hem niet te horen, totdat Esch hem op zijn kasteel ontmoet, in een droomachtige scène die opnieuw stijf staat van offer en religieuze geladenheid. Is dat dan Brochs antwoord op het ‘verval der waarden’? Een nogal traditioneel en voor velen achterhaald, of liever onhaalbaar antwoord. Zeker is dat Broch een groot heimwee had naar de geborgenheid van het religieuze wereldbeeld, een heimwee dat tevens de grote adem bepaalt waarmee Esch en de anarchie eindigt.

Esch liet mij in verwarring achter en ik was nieuwsgierig wat de schrijver en anderen over Die Schlafwandler te zeggen hadden. In zijn Rororo-monografie over Broch citeert Manfred Durzak de reactie van Fischer Verlag op de zending, eind 1929 al, van de eerste versies van Pasenow, Esch en de zogenaamde Ur-Huguenau: ‘Ik ben vandaag in de gelegenheid mijn standpunt te bepalen tegenover uw boek Die Schlafwandler... Het eerste deel van de roman maakte op ons een zeldzaam sterke indruk... Maar de wirwar van figuren en gedachten in het tweede en derde deel, de nieuw ingevoerde personen die niet in tastbare relatie staan met het eerste deel, maken de lezer steeds onzekerder, totdat hij zich ten slotte stuurloos afvraagt waarin hij het verband tussen de afzonderlijke delen eigenlijk moet zoeken... Ik moet u bekennen dat ik ondanks kennis van uw exposé de zin van de twee laatste delen niet heb kunnen vatten... Desondanks willen wij niet nalaten u aan te sporen het eerste deel van uw roman logisch voort te zetten.’ (27-3-'30)

Hier blijkt dus al, nog voordat de nu bekende, definitieve versies het licht zagen, een zelfde bewondering en bevreemding als ik ruim 50 jaar later ervaar. Broch vindt kort na de afwijzing door Fischer onderdak bij Rhein-Verlag, waar Dr. Brody, die in 1929 de Duitse vertaling van Joyce's Ulysses had gepubliceerd, zich blijvend voor Broch zou inzetten. Joyce maakte een grote indruk op Broch en hij zou na voltooiing van zijn trilogie een essay over hem schrijven, James Joyce und die Gegenwart. Mede onder diens invloed herschreef hij zijn romans aanzienlijk, maar ook is hij zich scherp bewust van het verschil tussen hen beiden: ‘Wat ik nastreef en waar in Die Schlafwandler pas een begin mee is gemaakt, is toch iets dat niet in de richting van Joyce ligt (iets dat me in mijn schrik om Joyce ontschoten was), namelijk de “kennistheoretische roman” in plaats van de psychologische, dat wil zeggen de roman waarin achter de psychologische motivatie wordt teruggegrepen op kennistheoretische grondhoudingen en op de eigenlijke logica en plausibiliteit van de waarde, precies zoals het de taak van de filosofie is geweest zich van het psychologisme te bevrijden.’ (juli 1930)

Dat ‘begin’ maakt Broch dan bij het omwerken van de cyclus. Pasenow laat hij grotendeels ongewijzigd, hij heeft er kennelijk vrede mee dat dit een ‘mooie’, volgens de kritiek na verschijnen zelfs Fontane-achtige roman is. Hij zegt erover: ‘Het is een alleronschuldigst verhaal met gelijkmatig tempo en bijna ongebroken naturalistische strekking.’ Je vraagt je haast af of hij het boek zelf wel serieus neemt. Maar na het corrigeren van de drukproeven schrijft hij: ‘Ik ben nu volstrekt tevreden over Pasenow, het is een heel goed boek geworden.’ (4-11-'30)

Esch daarentegen wordt grondig omgewerkt: ‘Wat ik met Esch wilde - de als het ware kennistheoretische gronden laten zien die, vanuit de bodem van het irrationele opschietend, tot de oer-ideeën van al het religieuze, van offer en zelfopoffering leiden om opnieuw de staat van onschuld in de wereld te bereiken - deze godsdienstfilosofische grondtendens leek me in de tot nu toe bestaande versies te weinig benadrukt... De doorsneelezer zal vragen hoe zo'n eenvoudig man als Esch zulke verschillende houdingen kan aannemen... Nu kon ik om dergelijke houdingen aanschouwelijk te maken alleen een heel eenvoudig mens kiezen... omdat de religieuze oerdriften en irrationele strevingen geen intellectualisering van hun ontstaan en verwerkelijking verdragen.’

Men hoort mij niet zeggen dat dit niet door-en-door Duits is... Alleen, wie de roman leest zal grote moeite hebben deze woorden direct op het boek van toepassing te achten. Enerzijds is dat een geluk, want de roman is toch nog veel meer roman dan deze bovenbouw doet vermoeden, anderzijds getuigen zowel de roman als deze grote woorden van een fundamentele ongrijpbaarheid die de lezer inderdaad ‘stuurloos’ maakt. Want Broch slaagt er nu eenmaal niet in om zijn bedoelingen op ‘de doorsneelezer’ over te brengen. Hij wil weliswaar de intellectualisering van de hoofdpersoon vermijden, maar het gevolg is niettemin een bedacht creatuur dat geen geloofwaardige contouren krijgt.

Veel beter geslaagd is weer het derde deel, Huguenau of de zakelijkheid, dat zoals gezegd ten opzichte van de Ur-Huguenau een grondige verandering, om niet te zeggen metamorfose heeft ondergaan. Oorspronkelijk was Huguenau slechts de korte epiloog bij Pasenow en Esch die gedrieën als één boek zouden verschijnen. De Huguenau-figuur werd zelfs geconcipieerd als de oplossing van het conflict dat in de voorgaande boeken werd getoond, als drager van de utopische hoop: ‘Zijn weg voert daarheen waar de mogelijkheid van de religieuze zin van het leven kan liggen, namelijk in de platonische afwending van het reële.’ Dit ligt dus zo ver als mogelijk af van de ‘definitieve’, opportunistische Huguenau zoals hij in het begin van dit artikel werd geschilderd.

Inmiddels ook beïnvloed door ‘de nieuwe Dos Passos, geen Joyce, maar virtuoos’, geeft Broch een dwarsdoorsnede van het jaar 1918, aan het einde van de oorlog. Voor het eerst doet hij een gooi naar de ‘architectonische veelstemmigheid van de

[p. 32]

polyhistorische roman’ zoals hij die eerder theoretisch had gepostuleerd. Binnen het oorspronkelijke Huguenau-verhaal waarin al wel de figuren Pasenow en Esch hun plaats hadden, last Broch een aantal neven-geschiedenissen in die allemaal in korte hoofdstukjes zijn verdeeld. Zo maken we eerst kennis met de deserteur Wilhelm Huguenau die zich na een dooltocht vestigt in een klein stadje aan de Moezel. We zien Esch terug die, getrouwd met vrouw Hentjen, eigenaar en uitgever is geworden van de ‘Kurtriersche Bote’ aldaar, en de inmiddels majoor geworden Pasenow, de stadscommandant. Dan is er de metselaar Gödicke die als soldaat onder het puin is gekomen en stukje bij beetje weer tot bewustzijn komt, luitenant Jaretzki die een been heeft verloren en zijn wanhoop en sarcasme in alcohol probeert te smoren, de artsen van het lazaret, en Hanna Wendling wier man al twee jaar elders is gelegerd en die steeds meer vervreemd raakt van zichzelf en haar huwelijk. Ten slotte is er het jonge meisje Marguerite dat als een soort pleegkind in huize Esch en de drukkerij rondhangt. Al deze figuren worden door Broch in elkaar steeds afwisselende hoofdstukjes zeer trefzeker neergezet.

Nog twee andere stromen lopen door het boek heen: een 16-tal hoofdstukjes met de ‘Geschiedenis van het Leger des Heilsmeisje’ in Berlijn, als enige in de ik-vorm gesteld en afwisselend in proza en rijmende verzen; en dan het hete hangijzer: de reeks essayistische hoofdstukken die zijn samen te vatten onder de titel ‘Verval der waarden’ en die soms regelrechte filosofische verhandelingen zijn. Krijg je bij Esch soms het gevoel dat roman en verhandeling elkaar ongewenst doordringen, zodat beide aspeeten niet tot hun recht komen, in Huguenau zijn de genres scherp gescheiden, wat niet wegneemt dat ook nu de ‘doorsneelezer’ voorkeur zal hebben voor de romanpassages boven de essayistische. Dat komt omdat de eerste zo boeiend zijn en de tweede, in hun poging tot een allesomvattende filosofie, zo bijzonder veeleisend en vaak ook te schematisch.

Het zou te ver voeren om het ‘verhaal’ van Huguenau te gaan navertellen. Huguenau koopt zich op slinkse wijze in Esch' krant in en woont zelfs op kamers bij Esch. Hij probeert ook in het gevlei te komen bij stadscommandant von Pasenow (over wiens Elisabeth we niets meer te horen krijgen), maar deze doorziet hem en moet niets van hem hebben, vooral niet van zijn pogingen om Esch bij Pasenow als linkse rakker verdacht te maken. De beide laatsten vinden elkaar zelfs en zoeken hun toevlucht in religieus sectarisme. Tegen het eind van de oorlog ontdekt Pasenow dat Huguenau een deserteur is, maar deze is zo hondsbrutaal dat hij er zelfs in slaagt de uitgebluste Pasenow te intimideren. Tijdens de chaos die het gevolg is van de novemberopstand steekt Huguenau Esch op een afgelegen weg zonder pardon overhoop, nadat deze zich eerst over de gewond geraakte Pasenow ontfermd had. Dat neemt Huguenau dan wel van hem over, en hij rijdt met de majoor in een auto naar Keulen om hem naar een ziekenhuis te brengen. Prachtige bladzijden allemaal, en wat kan die Broch romanschrijven.

Maar Broch wilde meer, veel meer. Oorspronkelijk had hij het theoretische deel over het ‘Verval der waarden’ als afsluiting van de trilogie gedacht, als een soort theoretische rechtvaardiging ervan. Het ‘Verval der waarden’ beslaat negen hoofdstukken die grofweg als volgt zijn te karakteriseren: één inleidend, drie over de aan historische tijdperken inherente (bouw)stijl, drie soms zeer abstracte logisch-filosofische, één godsdienst-filosofisch hoofdstuk en één ‘Erkenntnistheoretischer Exkurs’. Brochs centrale gedachte in deze is dat de ontwikkeling van de westerse beschaving een proces is van een steeds verder oplossen van de middeleeuwse hiërarchie van waarden in de richting van een verabsolutering van de afzonderlijke deel-waarden: ‘Als vreemden staan ze naast elkaar, het economische waardegebied van “zaken zijn zaken” naast het artistieke van “l'art pour l'art”, het militaire waardegebied naast dat van de techniek of van de sport, elk autonoom, elk op zichzelf, elk in zijn autonomic “ontketend”, elk er op uit om met alle radicaliteit van zijn logica de laatste consequenties te trekken en de eigen records te breken.’

Bij de omwerking besluit Broch de negen ‘Verval’-hoofdstukken net als de overige verhalen in de roman in te vlechten. Hijzelf is van mening dat het ‘Verval der waarden’ nu ‘als een voortdurend contrapunt tot het “Leger des Heils-meisje” gecomponeerd is en daarmee ook in inhoudelijk verband staat (...), dat elk van die “wetenschappelijke” hoofdstukken met het voorgaande en erop volgende in een soort commentariërende context is geplaatst.’ Maar dit is weer typisch Broch die van een cerebrale constructie verwacht dat die voor de lezer de door hem beoogde werking zal hebben. Dit is echter niet het geval, en alweer wordt mijn ervaring bevestigd door die van zijn toenmalige uitgever, Dr. Brody: ‘De wetenschappelijke verhandeling “Verval der waarden” verstoort naar mijn mening het verder buitengewoon vloeiende verloop van de roman.’ (4-8-'31)

Maar Broch die ‘dagelijks vijfentwintig uur’ aan de herschrijving van Huguenau werkt, antwoordt: ‘Ik kom steeds weer tot de conclusie dat de theoretische reikwijdte van het gehele werk door deze hoofdstukken een uitbreiding heeft ondergaan zoals die in de bellettrie nog niet is voorgekomen... Als het “Verval” een nieuwe romanvorm introduceert (N.B. niet eens helemaal nieuw, want Wilhelm Meister toont soortgelijke aanzetten), dan zijn die hoofdstukken gewoon legitieme hoofdstukken...’ (25-9-'31)

Ik denk dat het eerder andersom is: als in een roman wezensvreemde elementen worden ingevoerd zoals expliciete filosofische verhandelingen, niet eens in essayerende vorm deel uitmakend van de gedachten of dialogen van de hoofdpersonen zoals bij Musil en Thomas Mann, dan ontstaat er niet ‘een nieuwe romanvorm’, maar wordt de absolute grens van het genre overschreden. Gelukkig is de ‘contrapuntiek’ niet zo ver doorgevoerd dat de verhalende en theoretische hoofdstukken niet los van elkaar gelezen kunnen worden. En wie Brochs oorspronkelijke plan volgt, dat wil zeggen het hele ‘Verval der waarden’ pas aan het eind leest, die houdt een knappe kaleidoscopische roman over waarin het ‘Wert- und Wirklichkeitszerfall’ overtuigend in de personages zichtbaar wordt gemaakt, en ziet tevens zijn moeite om in het ‘Verval der waarden’ door te dringen niet zelden beloond. Wie weet wordt hij zelfs bemoedigd door Brochs onwankelbare zekerheid, ‘dass jeder das Fünklein im Seelengrunde trägt und dass die Einheit unverlierbar bleibt, (...) Einheit, in der alles Licht anhebt und die Heiligung alles Lebendigen.’