De Revisor. Jaargang 14

[p. 33]

Hermann Broch
Pasenow of de romantiek
fragment

Ze is eigenlijk niet mooi, zei Bertrand bij zichzelf, toen hij naar Elisabeth aan de piano keek, haar mond is te groot en die lippen zijn van een merkwaardig weke en bijna boosaardige zinnelijkheid. Maar als ze glimlacht, is ze bekoorlijk.

Het was een muzikale thee waarvoor Joachim en Bertrand waren uitgenodigd. Een oude buurman van het landgoed en de armelijke leraar waren de begeleiders van Elisabeth in het trio van Spohr, en het leek Joachim alsof het Elisabeths verdienste was als de zilveren, glasheldere druppels van de piano in de bruine stroom van de beide strijkinstrumenten vielen. Hij hield van muziek, al had hij er niet veel verstand van, maar nu meende hij haar betekenis te peilen: ze was iets dat zuiver en helder boven alles uit zweefde als op een zilveren wolk en vanuit goddelijke hoogte koude, zuivere druppels op aarde liet vallen. En misschien is ze er alleen maar voor Elisabeth, ook al kon Bertrand, zoals hij van de kadettenschool wist, een beetje vioolspelen. Nee, het zag er niet naar uit dat Bertrand via de muziek Elisabeth wilde veroveren. Hij had op de vraag naar zijn vioolspel alleen ontwijkend en met een wegwerpgebaar geantwoord, en het was waarschijnlijk pure huichelarij geweest - het had cynisch genoeg geklonken -, toen hij op weg naar huis niets beters wist te zeggen dan: ‘Als ze maar niet die afschuwelijk vervelende Spohr speelde!’

Ze hadden afgesproken een rit te paard te maken; Joachim en Bertrand hadden Elisabeth afgehaald. Joachim bereed het paard van Helmuth dat nu weer zijn bezit was geworden. Ze hadden over de stoppelvelden gegaloppeerd, waarop nog de schoven stonden, en waren daarna met korte draf het smalle bospad ingeslagen. Joachim liet de gast met Elisabeth vooruitrijden, en terwijl hij volgde leek ze hem in haar lange, zwarte rijkostuum nog groter en slanker dan gewoonlijk. Hij had graag ergens anders heen gekeken, maar ze zat niet helemaal vlekkeloos te paard en dat stoorde hem; ze boog een beetje te ver naar voren, en als ze zich al dravend verhief en daalde, het zadel zittend aanraakte en weer opveerde, op en neer, moest hij aan haar afscheid op het station denken, en het verachtelijke verlangen haar als vrouw te kunnen begeren drong zich weer op, dubbel verachtelijk sinds zijn vader, en bovendien nog in het bijzijn van Bertrand, erover had gerept dat hij eens naar een vrouw moest uitzien. Maar bijna nog afschuwelijker was het dat ook de ouders van Elisabeth, ja zelfs haar eigen moeder, hem als object voor het liefdesverlangen van hun dochter wilden zien, hem haar aanboden, er allen tezamen van overtuigd dat zij over dit liefdesverlangen konden beschikken, dat het zich zou aandienen en zeker niet in gebreke zou blijven. Weliswaar verborg zich iets nog wezenlijkers, iets diepers erachter, een onduidelijke voorstelling waarvan Joachim niets wilde weten, hoewel hij zijn mond droog en zijn gezicht heet voelde worden; het was onduidelijk, maar toch om woedend van te worden, dat men Elisabeth met zulke dingen in verband durfde brengen, hij schaamde zich tegenover Elisabeth en schaamde zich voor haar. Laat Bertrand zich maar met haar inlaten, dacht hij en vergat dat hij daarmee dezelfde zonde beging die hij zojuist nog met zulk een verontwaardiging had afgewezen. Maar plotseling deed het er niet meer toe, plotseling was het alsof Bertrand niet in aanmerking kwam: hij was zo vrouwelijk met zijn golvende haar, op de een of andere manier zusterlijk, een zusterlijke zorg waaraan men Elisabeth misschien toch mocht toevertrouwen. Het was wel onwaar, maar stelde voor even gerust. Trouwens, waarom is ze eigenlijk mooi? en hij keek naar haar op en neer wippende lichaam, waarvan het zwaartepunt zich steeds weer op het zadel neerliet. Daarbij deed hij de ontdekking dat niet schoonheid, maar eerder gebrek aan schoonheid verlangen oproept; hij schoof die gedachte echter terzijde, en terwijl hij de scène van het instappen op het station nog voor ogen had, vluchtte hij naar Ruzena, wier vele onvolkomenheden haar zo bekoorlijk maakten. Hij liet zijn paard nu stapvoets lopen om de afstand tussen hem en de twee daarvoor te vergroten en haalde de laatste brief van Ruzena uit zijn borstzak. Het papier rook naar het parfum dat hij haar gegeven had, en Joachim snoof de geur op van de bandeloze intimiteit van hun samenzijn. Ja, daar hoorde hij bij, daar wilde hij zijn, hij voelde zich vrijwillig verbannen uit de maatschappij en toch verstoten, voelde zich Elisabeth onwaardig. Bertrand was wel zijn medeplichtige, maar had schonere handen, en omdat Joachim dit besefte, begreep hij ook waarom Bertrand hem en Ruzena eigenlijk steeds wat van bovenaf, een beetje als een oom of een dokter behandeld had en zijn eigen geheimen voor hem verborg. Niemand onthult vaders geheimen; het was goed dat het zo was en daarom mocht die ander nu vooraan aan de zijde van Elisabeth rijden, onwaardig ook hij, maar beter dan hij zelf. Hij moest aan Helmuth denken. En alsof hij althans Helmuths paard in hun nabijheid wilde brengen, zette hij het in draf. De hoeven trappelden zacht op de bosgrond, en als ze een takje raakten was het scherpe kraken van het hout te horen. Het leren zadel knarste aangenaam, en koel waaide de lucht uit de donkere diepte van het loof.

Hij bereikte hen aan de rand van een langgerekte open plek die flauw omhoogliep. De koelte van het bos was hier als het

[p. 34]

ware afgesneden en je rook de zon boven het gras. Elisabeth sloeg met de lus van haar rijzweep naar de paardevliegen die zich op de huid van het dier hadden genesteld, en het paard, dat de weg kende, was onrustig, omdat het de galop over de open plek verwachtte. Joachim voelde zich een beter ruiter dan Bertrand - diens zaken mochten nog zo'n vlucht hebben genomen, op kantoor krijg je niet de oefening om hindernis te springen. Elisabeth liet de hindernissen zien, een hek dat ze meestal nam, een gevallen boomstam, een greppel. Moeilijk waren ze niet. Men liet de rijknecht aan de rand van de open plek staan; Elisabeth nam de leiding en Joachim volgde weer als laatste, niet alleen uit beleefdheid, maar ook omdat hij Bertrand wilde zien springen. De wei was nog niet gemaaid en het gras zwiepte zacht en scherp langs de benen van de paarden. Elisabeth reed eerst naar de greppel; dat was een kleinigheid, niet erg verbazend dat Bertrand erover heen kwam. Maar toen ook het hek door Bertrand in goede stijl werd genomen, ergerde Joachim zich oprecht: de boomstam was al te gemakkelijk, daar viel niets meer van te verwachten. Joachims paard, dat de andere paarden wilde inhalen, maakte flink vaart en Joachim moest het inhouden om afstand te bewaren. Nu kwam de boomstam; Elisabeth en Bertrand hadden hem gemakkelijk en bijna elegant genomen en Joachim gaf zijn paard voor de aanloop de vrije teugel. Maar toen het voor de sprong aanzette, hield hij het plotseling in, waarom bleef hem altijd een raadsel, het paard struikelde over de stam, sloeg zijwaarts over de kop en rolde over hem heen in het gras. Dat ging natuurlijk heel snel en toen de beide anderen zich omdraaiden, stond hij, die de teugel niet had losgelaten, samen met het paard vreedzaam voor de boomstam. ‘Wat is er gebeurd?’ Ja, dat wist hij zelf niet; hij onderzocht de benen van het dier, het had een kreupele voorvoet en moest naar huis worden gebracht. Een vingerwijzing Gods, dacht Joachim: niet Bertrand, maar hij was gevallen en het was juist en billijk dat hij zich nu moest verwijderen en Elisabeth aan de ander overlaten. Toen Elisabeth voorstelde dat hij het paard van haar rijknecht zou nemen en de jongen met het kreupele paard naar huis sturen, wees hij dat onder de indruk van het godsoordeel af. Tenslotte was het ook Helmuths paard en je mocht het niet aan iedereen toevertrouwen. Stapvoets ging hij op huis aan en besloot zo vlug mogelijk naar Berlijn terug te keren.

Ze reden naast elkaar over het bospad. Hoewel de rijknecht op korte afstand volgde, had Elisabeth het gevoel alsof ze door Joachim alleen waren gelaten, en het was een zeer beklemd gevoel. Misschien voelde ze de blik van Bertrand die over haar gezicht gleed. Haar mond is vreemd, zei Bertrand bij zichzelf, en haar ogen zijn van een helderheid waar ik van houd. Ze moest een kwetsbare en prikkelende en stellig gecompliceerde geliefde zijn. Haar handen zijn te groot voor een vrouw, mager en slank. Een zinnelijke knaap is ze. Maar ze is bekoorlijk. Beklemd begon Elisabeth een gesprek, hoewel ze hetzelfde al kort tevoren gezegd had: ‘Meneer v. Pasenow heeft ons veel over u en uw grote reizen verteld.’

‘Ja? mij vertelde hij veel over uw grote schoonheid.’

Elisabeth antwoordde niet.

‘Doet u dat geen plezier?’

‘Ik hou er niet van dat men over die zogenaamde schoonheid spreekt.’

‘U bent heel mooi.’

Elisabeth zei wat onzeker:

‘Ik rekende u niet tot diegenen die iemand het hof maken.’

Ze is pienterder dan ik dacht, zei Bertrand bij zichzelf en hij antwoordde:

‘Ik zou dat vreselijke woord niet over mijn lippen kunnen krijgen, niet eens als ik wilde kwetsen. Maar ik maak u niet het hof; u weet heel goed hoe mooi u bent.’

‘Waarom zegt u 't me dan?’

‘Omdat ik u niet meer zal terugzien.’

Elisabeth keek hem onthutst aan.

‘Natuurlijk houdt u er niet van dat men over uw schoonheid spreekt, want u voelt achter die hofmakerij dat men naar uw hand dingt. Maar als ik vertrek en u niet meer zie, kan ik logischerwijs niet naar uw hand dingen en ben ik gelegitimeerd u de aardigste dingen te zeggen.’

Elisabeth moest lachen: ‘Vreselijk dat men aardige dingen alleen van een wildvreemde mag horen.’

‘Men kan ze althans alleen van een wildvreemde geloven. In de vertrouwdheid ligt van meet af aan de kiem van het onoprechte en leugenachtige.’

‘Als dat waar zou zijn, was het werkelijk beangstigend.’

‘Natuurlijk is het waar, maar daarom nog verre van beangstigend. Vertrouwdheid is de meest arglistige en eigenlijk gemeenste manier om iemand het hof te maken. In plaats van gewoon tegen u te zeggen dat men u begeert omdat u mooi bent, dringt men zich eerst achter uw rug in uw vertrouwen binnen, om zich als het ware ongemerkt van u meester te maken.’

Elisabeth dacht even na, daarna zei ze: ‘Zit er niet iets gewelddadigs achter uw woorden?’

‘Nee, want ik vertrek immers... een vreemde mag de waarheid spreken.’

‘Ik ben bang voor alles wat vreemd is.’

‘Omdat u erdoor gefascineerd bent. U bent mooi, Elisabeth. Mag ik u voor dit uur zo noemen?’

Ze reden zwijgend naast elkaar. Toen zei ze en raakte daarmee de kern: ‘Wat wilt u eigenlijk?’

‘Niets.’

‘Dan is het toch zinloos.’

‘Ik wil hetzelfde als iedereen die u het hof maakt en daarom zegt dat u mooi bent, maar ik ben oprechter.’

‘Ik hou er niet van als men mij het hof maakt.’

‘Misschien verfoeit u alleen maar de onoprechte manier waarop.’

‘Bent u niet nog onoprechter dan de anderen?’

‘Ik vertrek straks.’

‘Wat bewijst dat?’

‘Onder andere mijn beschaamdheid.’

‘?’

‘Een vrouw het hof maken betekent je haar aanbieden als de ademende tweebenige die je bent, en dat is schaamteloos. En het is in elk geval mogelijk, hoewel niet waarschijnlijk, dat u daarom elk aanzoek verfoeit.’

‘Ik weet het niet.’

‘Liefde is iets absoluuts, Elisabeth, en als het absolute in het

[p. 35]

Brochs woonhuis te Wenen van 1908-1935

aardse moet worden uitgedrukt, wordt het altijd pathetisch, omdat het nu eenmaal onbewijsbaar is. En omdat het dan zo verschrikkelijk aards wordt, wordt het pathos altijd zo komisch - de man die op zijn knieën valt om u op zijn verschillende wensen te doen ingaan; en als men u liefheeft, moet men dat vermijden.’

Wilde hij daarmee zeggen dat hij haar liefhad? Toen hij zweeg, keek ze hem vragend aan; hij leek het begrepen te hebben:

‘Er bestaat maar één echt pathos en dat heet eeuwigheid. En omdat er geen positieve eeuwigheid voor de mens bestaat, moet het negatief worden en heet nooit-meer-zien. Als ik nu vertrek, is er eeuwigheid; dan bent u eeuwigheids-ver en ik mag zeggen dat ik u liefheb.’

‘Zegt u niet zulke zwaarwichtige dingen.’

‘Misschien is het een grote helderheid van gevoel die mij dwingt zo met u te praten. Maar misschien zit er ook een beetje haat en ressentiment bij dat ik u noodzaak zulke monologen te aanhoren, jaloezie misschien, omdat u hier blijft en verder leeft...’

‘Echt jaloezie?’

‘Ja, jaloezie en ook een beetje hoogmoed. Want er is ook het verlangen een steen in de put van uw ziel te laten vallen om hem daar voor altijd te laten rusten.’

‘Dus ook u wilt in mijn vertrouwen binnendringen.’

‘Wie weet. Maar nog groter is het verlangen dat de steen voor u nog een talisman mag worden.’

‘Wanneer?’

‘Als diegene voor u zal knielen op wie ik nu al jaloers ben en die u met dat verouderde gebaar zijn lichamelijke nabijheid zal aanbieden: dan zou de herinnering aan een, laten we zeggen, aseptische vorm van liefde u er ook aan kunnen herinneren dat achter elk esthetiserend gebaar in de liefde een nog grotere grofheid schuilgaat.’

‘Zegt u dat tegen alle vrouwen van wie u afscheid neemt?’

‘Je zou het tegen allemaal moeten zeggen, maar ik vertrek meestal voor het daarvan komt.’

Elisabeth keek peinzend naar de manen van haar paard. Toen zei ze: ‘Ik weet niet, maar mij komt dit alles bijzonder onnatuurlijk en abnormaal voor.’

‘Als u aan de voortplanting van het menselijk geslacht denkt, is het inderdaad onnatuurlijk. Maar vindt u het natuurlijker dat u op een keer met een of andere heer die nu ergens leeft, ergens eet en drinkt en zijn werk doet en die u op een keer door een dom toeval zult leren kennen en die u dan bij een passende gelegenheid zal zeggen hoe mooi u bent, en die zich daartoe op zijn knieën zal laten vallen - dat u vervolgens met die heer na het verrichten van enkele formaliteiten kinderen zult krijgen: vindt u dat soms natuurlijk?’

‘Zwijgt u toch, het is gewoon verschrikkelijk... het is ontzettend.’

‘Ja, het is verschrikkelijk, maar niet omdat ik het uitspreek, want het is nog veel verschrikkelijker dat u wel in staat en bijna bereid bent het te beleven, maar niet om het te horen.’

Elisabeth vocht met haar tranen; ze perste eruit: ‘Maar waarom, in godsnaam, moet ik het horen... alstublieft, zwijgt u toch.’

‘Waar bent u bang voor, Elisabeth?’

Ze zei zachtjes: ‘Ik ben toch al zo bang.’

‘Waarvoor?’

‘Voor het vreemde, voor het andere, voor wat komen gaat... ik kan het niet uitdrukken. Ik heb een duistere hoop dat wat eens moet komen me even vertrouwd zal zijn als alles wat me nu vertrouwd is. Mijn ouders horen toch ook bij elkaar. Maar u wilt me die hoop ontnemen.’

‘En uit angst voor het gevaar wilt u het gevaar niet zien. Moet men u dan niet wakker schudden om te voorkomen dat u uit moeheid, uit conventie, uit duisterheid uw lot tussen uw vingers laat doorlopen of onder het stof komen of wegdruppelen of iets dergelijks... Elisabeth, ik meen het heel goed met u.’

Opnieuw raakte Elisabeth de kern toen ze zei, zachtjes, aarzelend, weerstrevend: ‘Waarom blijft u dan niet?’

‘Ik ben toch ook uit louter toeval op uw weg gekomen. En als ik bleef, zou het net zo'n overrompeling van uw gevoel zijn als waarvoor ik u wilde waarschuwen; een wat aseptischer overrompeling, maar niettemin.’

‘Wat moet ik doen?’

‘Dat kan alleen negatief beantwoord worden: niets wat niet tot in de laatste vezel van uw beleven door u beaamd kan worden. Alleen wie zich vrij en ontspannen aan het bevel van zijn gevoel en zijn wezen onderwerpt, kan vervulling bereiken - excuseert u het pathos.’

‘Niemand helpt mij.’

[p. 36]

‘Nee, u bent alleen, zo alleen als in uw eenzame sterven.’

‘Het is niet waar. Het is niet waar wat u zegt. Ik ben nooit alleen geweest, mijn ouders zijn het niet. U praat zo omdat u alleen wílt zijn... of omdat u er plezier in hebt mij te kwellen...?’

‘Elisabeth, u bent zo mooi, u vindt misschien al vervulling en voltooiing in uw schoonheid. Hoe zou ik u kwellen! Maar alles is waar en het is nog veel erger.’

‘Ergens leeft in ieder de waanzinnige hoop dat het beetje erotiek dat ons geschonken is die brug zou kunnen slaan. Weest u op uw hoede voor het pathos van de erotiek.’

‘Waarvoor waarschuwt u nu weer?’

‘Alle pathos is erop gericht mysteries te beloven en de belofte automatisch in te lossen. Ik zou u voor dit soort liefde beschermd willen weten.’

‘U bent heel arm.’

‘Omdat ik mijn lege zakken laat zien? Pas op voor iedereen die ze niet laat zien.’

‘Nee, zo bedoel ik het niet, ik voel dat u meelijwekkender bent dan de anderen, zelfs dan de anderen die u op het oog hebt...’

‘Opnieuw moet ik u waarschuwen. Hebt u in deze nooit medelijden. Liefde uit medelijden is niet beter dan betaalde liefde.’

‘Oh!’

‘Ja, u wilt dat niet horen, Elisabeth. Wel, anders gezegd: wie uit medelijden zondigt, presenteert achteraf de onbarmhartigste rekening.’

Elisabeth keek hem bijna vijandig aan.

‘Ik heb met u geen medelijden.’

‘Maar u moet me ook niet zo boos aankijken, hoewel het bijna juister zou zijn als u het wel deed.’

‘Waarom juister?’

Bertrand zweeg. Na een poosje: ‘Luister, Elisabeth, men moet ook de oprechtheid ten einde voeren. Ik zeg zulke dingen niet graag. Maar ik hou van u. Dat wordt met alle ernst en alle oprechtheid geconstateerd waartoe men in deze gevoelszaken in staat is. En ik weet ook dat u van mij zou kunnen houden...’

‘In godsnaam, zwijgt u toch...’

‘Waarom? Ik overschat deze vage gevoelstoestanden absoluut niet, zal ook niet pathetisch worden. Maar geen mens kan die waanzinnige hoop uitwissen dat hij de mystieke brug van de liefde niet toch zal vinden. Ook daarom moet ik vertrekken. Er bestaat nu eenmaal maar één echt pathos, dat van de verwijdering, van de pijn... als men de brug draagkrachtig wil maken, moet men haar overspannen, omdat men er geen gewichten op kan leggen. Als dan...’

‘O, houd uw mond.’

‘Als dan toch de noodzaak sterker wordt dan alles wat men er vrijwillig tegenover stelt, als de spanning van een onbeschrijflijk verlangen zo hevig wordt dat ze de wereld in stukken dreigt te snijden, dan bestaat de hoop dat de arme lotgevallen van de enkele mens uitrijzen boven de chaos van het toeval, boven een platte en sentimentele melancholie, boven de automatische en toevallige vertrouwdheid.’

En alsof hij voor zichzelf sprak en niet meer tegen Elisabeth, ging hij voort: ‘Ik geloof en dat geloof ik ten diepste, dat alleen in een enorm op de spits drijven van de vreemdheid, pas als ze bij wijze van spreken tot in het oneindige is doorgevoerd, ze in haar tegendeel, in de absolute kennis kan omslaan en datgene kan ontbloeien wat haar als onbereikbaar doel van de liefde voor ogen zweeft en toch haar kern uitmaakt: het mysterie van de eenheid. Door langzaam aan elkaar wennen en vertrouwd worden ontstaat geen mysterie.’

Elisabeth huilde.

Hij zei zachtjes: ‘Ik zou willen dat je die liefde nooit anders zou beleven en ondergaan als in die laatste en onbereikbare vorm. En al was het ook niet met mij, ik zal dan niet jaloers zijn. Maar ik lijd en ben jaloers en machteloos als ik eraan denk dat je aan iets goedkopers ten prooi zult vallen. Huil je omdat het volmaakte onbereikbaar is? dan huil je terecht. O, ik hou van je, verlang ernaar in je vreemdheid te verzinken, verlang ernaar dat je het definitieve en voorbestemde zou zijn...’

Nu reden ze weer zwijgend naast elkaar; de paarden verlieten het bos en een landweg leidde omlaag naar de straatweg die ze moesten inslaan om thuis te komen. Bij het bereiken van de stoffige weg die wit onder de zon en de witachtige hemel lag, hield hij zijn paard staande en zei, opdat hij het in de schaduw der bomen nog kon uitspreken, weer heel zacht en als ten afscheid: ‘Ik hou van je... hou van je, het is fantastisch.’ Dat ze nu echter nog op de droge, zonnige weg bij elkaar zouden blijven, kwam hun beiden onmogelijk voor, en ze was hem dankbaar toen hij zei: ‘Ik zal nu onze gevallen ruiter proberen in te halen...’ en zachter: ‘Vaarwel.’ Ze gaf hem een hand, hij boog zich erover en ze hoorde nogmaals: ‘Vaarwel.’ Ze had gezwegen, maar toen hij zich had omgedraaid, riep ze: ‘Meneer v. Bertrand.’ Hij kwam terug; ze aarzelde een beetje, toen zei ze: ‘Tot weerziens.’ Ze had graag ‘Vaarwel’ gezegd, maar dat had haar misplaatst en theatraal geleken. Toen hij na enige tijd omkeek, kon hij nauwelijks meer onderscheiden welke van de beide gestalten Elisabeth en welke de rijknecht was; ze waren al te ver en de zon verblindde zijn ogen.

Bediende Peter stond op het terras van het herenhuis in Lestow en sloeg de gong. De gewoonte om de maaltijden door middel van deze klanken aan te kondigen had de barones ingevoerd sinds ze met haar echtgenoot in Engeland was geweest. En hoewel bediende Peter het instrument nu toch al ettelijke jaren bediende, schaamde hij zich nog steeds een beetje het kinderlijke lawaai te veroorzaken, vooral omdat de klanken tot in de dorpsstraat doordrongen en hem eens de bijnaam trommelaar hadden bezorgd. Daarom sloeg hij de gong discreet, ontlokte er maar enkele donkere tonen aan die de stilte van het park in rolden, en de rest was een vlak, onmuzikaal, blikkerig iets dat platgewalst verklonk.

Terwijl Elisabeth in het middaguur met langzame stap door de dorpsstraat reed, hoorde ze hoe bediende Peter op het terras zachtjes de gong sloeg en tot omkleden maande. Toch bespoedigde ze de gang van het paard niet, en als ze niet zo in gedachten was geweest, zou haar zijn opgevallen dat ze vandaag misschien voor het eerst in haar leven een soort weerstand tegen het gemeenschappelijke middagmaal voelde, ja,

[p. 37]

dat de terugkeer in het mooie, vredige park, de ingang tussen de twee portierhuisjes, haar uitermate beklemde. Een verontrustend verlangen naar verte was in haar ontkiemd en tegelijk met het verlangen een absurde gedachte, dubbel absurd in die middaghitte: dat Bertrands leven in dit al te barre klimaat niet gedijde en dat hij daarom vluchtend steeds opnieuw afscheid moest nemen. De gongslagen waren weggestorven. Ze steeg af op de binnenplaats, de rijknecht hield haar stijgbeugel vast en snel ging ze het huis binnen: met de sleep over haar arm liep ze de treden op, ging de bekende weg, maar toch een beetje als in een droom. Een stille moed was over haar gekomen, een ietwat droevige vreugde om te gaan waarheen ze wilde, zelf haar lot in handen te nemen en te bepalen; maar dit alles reikte niet erg ver, bleef steken in de overweging wat haar ouders zouden zeggen als ze in rijkostuum aan tafel verscheen. Ook Joachim v. Pasenow was waarschijnlijk iemand die om zo'n vergrijp geschokt kon zijn. Het hondje Bello kwam keffend de trap afstormen, als vanzelf gaf ze hem de rijzweep, maar ze glimlachte niet om de trots waarmee hij de zweep naar het boudoir droeg, en hoe braaf Bello hem ook voor haar voeten neerlegde, devoot naar haar opkijkend alsof hij in haar schoonheid vervulling en voltooiing zou vinden, Elisabeth streelde hem niet, maar liep naar de spiegel en keek er lang in zonder zichzelf te herkennen, zag alleen het zwarte, slanke silhouet, en het was alsof het spiegelbeeld, alsof zijzelf zich ontvluchtte in een roerloosheid, die pas langzaam week toen het kamermeisje binnenkwam om naar dagelijks gebruik behulpzaam te zijn bij het loshaken van het rijkostuum. Maar toen het meisje voor haar neerknielde om haar rijlaarzen uit te trekken, toen de gestrekte voet met een licht, koel gevoel uit de gelakte schacht glipte en smal in de zwarte zijden kous op de knie van het meisje lag, zocht ze opnieuw in de spiegel het ontvluchtende beeld, dat als het ware een wegvluchten was naar een onbekend iemand die ergens leefde en die misschien ooit voor haar zou neerknielen. De rijzweep lag daar nog steeds op het kleed. Elisabeth probeerde zich Bertrand op het station voor te stellen in hoekiglange uniformjas, een degen aan zijn zijde, en dat de wegsnellende trein hem zou kunnen grijpen. Er stak een boosaardige vreugde in deze voorstelling en toch een wurgende en nog nooit gevoelde angst. Ze zat met achterover gebogen hoofd, de handen tegen de slapen, alsof ze zich door die houding uit het bevel van een ongewone dwang kon bevrijden en losmaken. ‘Er is toch niets gebeurd’, zei iets in haar en ze begreep de vage spanning niet die niettemin zo overduidelijk leek dat je haar bijna in woorden kon vatten: de wereld in stukken snijden. Zeker was het niet helemaal duidelijk, maar er was een grens getrokken, en wat ooit één geheel was geweest, die gesloten wereld, viel uit elkaar, en haar ouders stonden aan de andere kant van de grens. Daarachter was de angst, die angst waarvoor haar ouders haar wilden beschermen alsof hun aller samenzijn ervan afhing: het gevreesde was nu binnengedrongen, uiterst schokkend en spannend en toch geenszins vreeswekkend. Je kon tegen een vreemde jij zeggen: dat was alles. En dat was zo weinig dat Elisabeth bijna droevig werd. Resoluut stond ze op; nee, ze wil zich niet aan een platte en sentimentele melancholie overgeven. Ze loopt naar de spiegel en strijkt haar haren recht.

Beneden bij de grote trap hangt in zijn ebbehouten raam de gong van matgeel messing, versierd met effen Chinese ornamenten. Een authentiek stuk dat de baron in Londen had verworven. Bediende Peter houdt de trommelstok met de zachte, grijze leren bal in zijn hand, kijkt op de klok en wacht. Er zijn veertien minuten sinds het eerste teken verstreken, en als de wijzer de vijftiende minuut bereikt zal hebben, zal bediende Peter drie discrete slagen op de bronzen plaat geven.

vertaling Paul Beers