De Revisor. Jaargang 14

[p. 44]

P.F. Thomése
De oorlogsheld

Mijn verzoek het kapsel in godsnaam ‘gedekt’ te houden was tevergeefs. De zoon, bijna pensioengerechtigd, liet de tondeuse meedogenloos in steeds wijdere banen om mijn oren gonzen. Terwijl ik mijn hoofd naakt en weerloos voelde worden en de man van de anti-roos reclame met zijn volle kuif in toenemende mate mijn wrevel opriep, bood alleen de stokoude vader nog een troostvolle aanblik. Huydekoper sr. zat, als altijd, aan het ronde tafeltje bij de jassen - de barbier in ruste, de stichter ener kappersdynastie, met hoog uittorenend boven zijn hagelwitte snorre- en bakkebaarden zijn glanzende kale schedel.

Door de potjes, blikjes en flesjes lotion, scheerzeep en brillantine, die in kunstige stapeltjes voor de spiegel balanceerden, was hij gedeeltelijk aan het zicht onttrokken. Maar ook zonder te kijken wist ik dat zijn dooraderde en bespikkelde handen leunden op de knop van de wandelstok, die hij tussen zijn benen had geplant. Als hij zo zat, wijdbeens en iets voorovergebogen, wist iedere vaste klant dat de oude weldra van wal zou steken - het traditionele roffelen van de stramme vingers op het doosje bolknakken was al geweest.

Hij keek opzij, langs de rij wachtenden, en toen naar de kappersstoel, waar ik mijn lot lijdzaam onderging: dit was de laatste inspectie van het regiment. Zijn zoon, die het onvermijdelijke voelde aankomen, drukte met zijn vlezige hand de tondeuse diep in mijn nek, zodat ik genoodzaakt was een zwak protest tegen het ‘opscheren’ te uiten, maar het was al te laat.

Niemand had nog enige belangstelling voor de wederwaardigheden, die de heer Huydekoper sr. al sinds het begin van de eeuw in steeds dezelfde bewoordingen opdiste. Veinzend werden jaar in jaar uit de hoeden gelicht en de hoofden geknikt als hij, per slot van rekening gedecoreerd door Hare Majesteit, voorbij kwam, maar de enige die het nog werkelijk kon aanhoren, was hijzelf - en omdat het nu immers niet zo lang meer kon duren, gunde men hem een half oor. Ik had zijn zoon, die gezien zijn postuur en zijn gelaatskleur eerder leek voorbeschikt voor de slagersbranche, eens horen uitbazuinen (de oude had juist de kapperszaak verlaten) dat hij ‘kotsmisselijk van die klets’ was, waarna hij had rondgekeken om bijval te oogsten.

Al was het alleen maar om die achterbakse opmerking, ik was degene die Huydekoper sr. vandaag het teken gaf waarop hij wachtte. De slappe kwast schuierde al langs mijn verplaatste haargrens: voor mij was de verlossing nabij - weldra zou ik de deur klingelend achter mij dichttrekken en de wind koud op mijn schedel voelen. Dat de afvallige zoon misschien nog tot sluitingstijd braaf zou moeten luisteren, stemde me tevreden.

Ik wist wat er zou komen: de Lorentz onder wiens leiding de oude Huydekoper aan het begin van onze eeuw naar Nieuw-Guinea was gegaan, was niet dé Lorentz. Omdat niemand nog wist wie dé Lorentz was, legde hij dat eerst omstandig uit. Dan sloeg hij, ofschoon hij dat altijd wél voorstelde, de lange reis naar Batavia en vandaar langs vele tussenhavens níet over. Als hij dan eindelijk aan de zuidkust van Nieuw-Guinea aan land ging en zijn zegetocht begon door de onbetreden gebieden, waar hij het ene stamhoofd na het andere verbaasd achterliet met een bijbel en een staatsieportret van Wilhelmina en haar Hendrik, verlangde zijn gehoor alweer naar die zo voorspoedige terugreis-zonder-tussenhavens - en ongeduldig werd uitgezien naar de ontvangst op Huis ten Bosch. Dat onze held daar, in tegenstelling tot de onbekende der Lorentzen, niet bij had mogen zijn, bedroefde eenieder, vooral omdat dat weer zoveel omhaal van woorden vergde.

Later - de reukwatertjes waren after-shave geworden en de scheerzeep schuim - kwam ik in een geïllustreerd tijdschrift te lezen over des ouden kappers heldendaden. Bij het artikel waren fraaie kleurenfoto's afgedrukt: bergen en dalen in een eindeloos groen en Papoea's in driedelige pakken, d.w.z. samengesteld uit drie verschillende pakken, poserend voor een soort vakantiebungalows, zijnde hun hutten. Er was ook een bruine foto van H.A. Lorentz, die in het bijschrift en ook in de tekst al vast het predikaat ‘niet de Nobelprijswinnaar’ droeg. Huydekoper werd tot mijn teleurstelling nergens genoemd. Het artikel leek trouwens weinig op zijn overbekende successtory. Ik kon mij bijvoorbeeld niets herinneren van een gletschertop die Lorentz vaderslandslievend de Wilhelmina doopte en een rivier die hij, ere wie ere toekomt, naar zichzelf vernoemde. Wel vond ik in het artikel de bijbels en de staatsieportretten terug, evenals de beschrijving van de hartelijke

[p. 45]

kennismaking met de inheemse bevolking, die slechts weinig slachtoffers had gekost. Aan het eind van het artikel begreep ik waarom ik Huydekoper sr. niet was tegengekomen: ‘Overigens was Lorentz ook in 1907 al, maar toen minder succesvol, de binnenlanden ingetrokken.’ Dat was dus de veldtocht van onze oorlogsveteraan: niet dé expeditie van niet dé Lorentz.

Sindsdien keek ik hem daarom altijd met enig medelijden na, wanneer ik hem op straat zag lopen - in de kapperszaak was hij na de pensionering van zijn vlezige zoon nooit meer verschenen. Er had zich daar na het aantreden van een zich ‘coiffeur’ noemende kleinzoon een achterhoedegevecht afgespeeld, waarbij de kersverse pensionaris de vaste stoel van zijn oude vader had ingepikt, zeggende: ‘Ik heb ook recht op een oude dag.’

Na zijn verstoting uit de kapperszaak deed de kapper-soldaat dagelijks wat eigenlijk bij zondag hoorde: wandelen. 's Zomers en 's winters - want door de wisseling der seizoenen liet hij zich niet van de wijs brengen - kon je hem tot ver in de omtrek zien lopen: een lange, in stemmig grijs en zwart geklede heer met een imponerende gezichtsbeharing en een schitterende egale schedel.

Huydekoper sr. hield van de weidsheid van het uitzicht en van de cadans der voeten: het maakte hem zo rustgevend afwezig.

In de stad ergerde hij zich teveel: alles was zo veranderd. Sommige straten waren helemaal nieuw. Vergeefs probeerde hij zich dan de vorige straat te herinneren, uit de tijd dat iets nog was wat het was.

In de velden had hij geen last van het wijken der herinneringen. Als hij daar liep, met het landschap zo ruim om hem heen, kwamen ze zoals ze wilden, als voorbijgangers die hem even staande hielden voor een praatje of slechts vluchtig groetten. Vaak waren er helemaal geen herinneringen, dan was er alleen die aangename ruimte en klonken zijn voetstappen zoals ze altijd geklonken hadden: als zijn eigen trouwe voetstappen, nu alweer zo lang begeleid door de korte tikken van zijn stok. Een fijn geluid was dat, van droog, hard hout tegen steen.

Af en toe kwam de gedachte bij hem op, dat als er een God was, Hij hier moest wonen - en als hij omhoog keek, leek het hem niet onwaarschijnlijk dat God de lucht was. Maar niet de wolken. Alleen het blauw dat achter de wolken was en dat nooit ophield, behalve 's nachts dan. Vroeger had hij nooit aan zulke zaken gedacht. Het was na zijn pensioen begonnen, lang erna, eigenlijk pas nadat zijn oude vader was gestorven. Dat was twintig jaar geleden. Of was het dertig? (Hoe ouder hij werd, des te sneller verloor hij zijn jaren - aan hemzelf kon het niet liggen: hij ging juist steeds langzamer.) Nee, het moest zeker dertig jaar geleden zijn geweest, want hij was nu ouder dan zijn vader. Hij herinnerde zich het moment dat hij zijn vader inhaalde, een verwarrend moment: alsof hij verwachtte toen ook te zullen sterven. Alsof hij er niet meer mocht zijn. Zoals bij het leren schaatsen: ineens werd je losgelaten, je reed weg over die spiegelende dansvloer, maar plotseling besefte je dat je niet kon schaatsen en dat je je op water bevond - er klopte iets niet.

Hij was bang geworden. Hij had naar de wolken gekeken; ze jakkerden voorbij en scheurden het blauw open. Hoe snel de nieuwe wolken ook aan kwamen zeilen, telkens gaapte het blauw hem aan. Het landschap werd onbehaaglijk: nergens was enige beschutting - de bomenrijen die de wegen in de verte aangaven, schenen hem zo tenger, dat het minste briesje hen kon knakken.

Hij wist wat hij vreesde. Zijn leven lang had het op de loer gelegen. Altijd had hij het kunnen vermijden en uit zichzelf was het hem nooit onverwachts op de nek gesprongen. Maar sinds de dood van zijn vader was het langzaam op hem toegeslopen. Eerst had het hem opgelucht dat zijn vader er niet meer was (eindelijk had hij uit de schaduw kunnen treden en zelf vader zijn - ofschoon hij toen al kleinkinderen had), maar de laatste tijd was het hem gaan benauwen. Het had nu een gezicht gekregen: het gezicht van zijn vader. Soms scheen het hem dat iedereen het al wist, dat hij getart werd de leugen te herhalen, steeds maar te herhalen, en dat men, als hij zijn verhaal afrondde, tot elkaar knikte: zie je wel, een leugen. Het was of de dood van zijn vader de leugen had bestendigd, omdat de dode het nu niet meer kon weerspreken. Als hij niet zou oppassen, zou hij straks zelf de leugen meenemen in zijn graf - en dan was het voldongen. Het zou zijn alsof hij nooit geleefd had, hij zou het leven van een ander geleid hebben. Zijn ziel (of wat er blijft van een mens) zou niet zijn eigen zijn, hij zou echt verdwijnen - niets zou er van hem overblijven. Niets... Hij moest zich van dit verkeerde leven ontdoen, en snel. Maar hoe? Zijn vader had hij zelfs op diens sterfbed de waarheid niet durven vertellen en daarna had hij nog eens brutaal diens lintje op zijn revers geprikt.

Hoe kwellender zijn opdracht werd, des te laffer schikte hij zich in zijn zelf opgelegde rol: de herenkapper als soldatenheld. Zijn driedelige pak, het gouden horloge, maar bovenal de wandelstok en de Pruisische snor: allemaal attributen voor zijn treurige taptoe. Alleen het lintje liet hij meestal thuis.

Hij ging het blauw mijden. Zijn wandelingen beperkte hij nu tot de oude binnenstad.

Het groeten van de mensen stond hem tegen. Met ieder tikje tegen de hoedrand, met ieder hoofdknikje leek de leugen te worden bevestigd. Zijn geboortehuis, waar hij vroeger gewoontegetrouw dagelijks was langsgelopen, liet hij links liggen sinds hij eens zijn vader er had menen te zien zitten, aan een onbekende tafel weliswaar en in een volkomen vreemd interieur temidden van andere mensen, maar de gelijkenis was beangstigend genoeg geweest.

Soms was hij er na aan toe zich over te geven, want de eenzaamheid van zijn leugen beklemde hem zeer, maar dan was een groetende hand of een knikkend hoofd of een ander

[p. 46]

gebaar van de eerbied die hem dagelijks werd opgedrongen, genoeg om hem laf te doen terugvallen in zijn ongewenste pose.

Langzamerhand daagde er iets in hem: een plan. Hij zou een nieuwe daad moeten stellen, een heldendaad, een kleintje desnoods, juist genoeg om zijn verleden in de vergetelheid te dringen.

Onmogelijk. Nog nooit had hij iets verricht. Zijn grootste prestatie was het navertellen van een verhaal over een expeditie van Lorentz, met dien verstande: niet dé Lorentz. Hij had het niet eens zelf verzonnen, hij had het gehoord in het garnizoen te Batavia, waar hij kapper was van Hare Majesteits regiment. Er waren wel kappers die sterkere verhalen konden vertellen.

Eens was er een moment geweest dat hij een heldendaad had kunnen verrichten: tijdens de Duitse bezetting. Maar in die jaren was hij nog in zijn schik geweest met zijn heldenverhaal. Het had het knippen, scheren en wassen opgevrolijkt en ook de mensen leken het nog graag te horen. Des kappers eigen dikte hij de feiten hier en daar wat aan, behalve natuurlijk als de Indischgasten en verlofgangers in de zaak waren. In het laatste oorlogsjaar waren enkele ambachtslieden en winkeliers naar hem gekomen met een plan tot oprichting van een verzetsgroepje. Gezien zijn verleden achtte men hem de meest geschikte persoon om de leiding op zich te nemen. Maar al op de eerst vergadering, achter de kapperszaak (met verduisteringspapier



voor het raam dat uitkeek op een binnenplaatsje), had niemand een voorstel gehad. Ondanks de rantsoenering was er altijd genoeg te eten en de meeste plaatselijke N.S.B.'ers hadden nog steeds het oranje-blanje-bleu in de linnenkast liggen - van enkelen werd zelfs gefluisterd dat ze het portret van Wilhelmina verpakt in oude afleveringen van Volk en Vaderland op zolder bewaarden. Het enige vreemde aan de toestand was dat de agenten ineens ‘Heil Hitler’ waren gaan zeggen in plaats van ‘Goedendag’. Na lang soebatten kwam het verzetsgroepje tot het voornemen de boer op te gaan, ‘ter regeling van de voedseldistributie’, maar er bleek weinig te regelen en de avond eindigde met klaverjassen.

De heroïek lag niet voor het grijpen.

En zo werd hij honderd. Zonder lintje, want hij had er al een, wist iedereen. Deemoedig herhaalde hij, omdat men dat nu eenmaal van hem verwachtte, zijn leugen.

Maar God liet hem, hoewel hij ongelovig was, niet met rust. Hij was uit Zijn woning boven de velden gekomen en vertoonde Zich nu al in de binnenstad. Eenmaal zelfs begluurde Hij hem vanachter de vitrages van de kapperszaak. Hij deed hem denken aan zijn vader en dat maakte het alleen maar erger. Voor het eerst sinds zijn jongelingsjaren was hij bang voor het Einde, omdat hij nog steeds niet echt geleefd had - hij had een schijnvertoning opgevoerd, een baldadige geste, en in dat licht vond hij de dood als ontknoping wel erg zwaar.

In de buurt van de kapperszaak kwam hij nu niet meer en

[p. 47]

voorbijgangers vergastte hij nooit meer op een verhaal. Even leek het of de leugen nu vanzelf verdween en hij prees zijn besluitvaardigheid die, het mocht gezegd, toch iets weg had van een daad, of op zijn minst een daadje.

Toen hij echter op zekere dag een artikel las in een geïllustreerd tijdschrift, kwam alles weer in alle hevigheid terug. Zijn vader beloerde hem vanuit het blauw, hij gluurde zelfs brutaal bij hem binnen, zodat hij ook overdag de gordijnen moest sluiten, en dan was hij er nog in de plooien die deinden op de tocht.

In het haventje was meestal niets te zien. In de herfst lagen er bergen suikerbieten, waar de jongens met hun zakmessen gezichten uit sneden, maar doorgaans lag er alleen zand, dat ooit moest zijn uitgeladen, al leek het door de vegetatie die er wortel had geschoten, dat de zandberg er altijd geweest moest zijn.

Ditmaal constateerde hij verbaasd een oploopje op de kade. Nieuwsgierig, want een kapper, zelfs een honderdjarige, verloochent zich niet, ging hij er op af. Omdat hij sinds enige jaren de oudste inwoner was (hetgeen uit piëteit jegens de nabestaanden van zijn voorgangster begrijpelijkerwijs niet was gevierd), lieten de toeschouwers hem voorgaan, zij het met enige tegenzin. Hij kon niet zien wat er aan de hand was, maar hij vond het ongepast er naar te vragen, aangezien hij thans op de beste plek scheen te staan. Uit opmerkingen van omstanders probeerde hij duidelijkheid te krijgen. Waren er nieuwe suikerbieten? Dat kon niet, want het was geen herfst. Bovendien, waarom zoveel opschudding om wat veevoer? Er scheen iets in het water te gebeuren. Lag er eentje in? Of was het een hond? De verwarring ergerde hem. Hij drong verder naar voren en voelde hoe zijn bovenarm werd beetgepakt. ‘Het is een kind,’ hoorde hij opeens duidelijk zeggen. Een kind? Hier was zijn heldendaad. Zonder zich te bedenken liep hij naar de waterkant en tuurde in de diepte. Hij zag iets spartelen. Er werd aan hem gesjord. ‘Hé opa, niet springen!’ Gelach. Hij trok zich los en bleef turen in het zwarte water, waarin het zonlicht hinderlijk blinkerde.

De omstanders letten eerst niet op hem. Een man had zojuist de drenkeling boven water gehaald en onder luid gejuich werd het kind door de mensen op de kant omhoog getrokken. Toen hoorden zij de plons en zagen zij hoe de kleding van hun oudste inwoner zich vol water zoog, waardoor hij onrustbarend opbolde, voordat hij zonk. Er werd geroepen - eigenlijk was het meer dan een alarm een vaststelling: ‘De oude kaalkop ligt erin.’ Niemand deed iets. Twee drenkelingen scheen teveel van het goede. De kinderredder zwom al weg, op zoek naar een plek waar hij op de kant kon klauteren. Van de oudste inwoner waren alleen nog luchtbellen te zien - en toen sloot het water zich boven hem.

Eindelijk dook iemand hem na.

Na enkele mislukte pogingen werd de oude weer boven de waterspiegel getrokken. Op de kant werd gelachen. Het ophijsen was een heel gehannes. Er moest touw aan te pas komen om hem op het droge te krijgen.

Hij kreeg een paar ferme tikken tussen de schouderbladen en toen ging het wel weer.

Beduusd liep hij, ondersteund door zijn redder, achter de stoet aan die uitgelaten de kinderredder vergezelde. Ze passeerden de kapperszaak, waar hij zijn dikke zoon zag staan. Op het stoepje stond zijn kleinzoon met een schaar in de hand. De stoet liep door, achter de kinderredder aan. De oude bleef staan. Het duurde even eer zijn familieleden hem opmerkten, zo geboeid waren ze door de stoet. Pas toen de stoet de hoek om was, kwamen ze hem tegemoet: de ondankbare zoon en de coiffeur. Lachend.

Nu zag hij pas de man in de deuropening, een klant, gesoigneerd in een hemelsblauwe cape. Hij moest er al die tijd al hebben gestaan.

De oorlogsheld wist het, het was de engel der wrake.

Hij hield aan het geval een hardnekkige verkoudheid over, zodat hij een goed excuus had zich niet meer op straat te vertonen.

De verkoudheid werd een longontsteking en daar ging hij aan dood.

In de lokale krant verscheen een plichtmatige necrologie onder de kop: ‘Oudste inwoner overleden’ en met vermelding van het lintje, de veldtocht en de Lorentz die geen Nobelprijswinnaar was.