De Revisor. Jaargang 14

[p. 30]

Anton Haakman
Afgronden (2)
Tieck en zijn Runenberg

Ludwig Tieck schreef Der Runenberg in 1802. In één nacht, lezen we in Was ich erleble van Henrik Steffens, een Noorse natuurkundige en schrijver, die Tieck in 1799 in Berlijn had ontmoet. Zij voerden gesprekken over Jakob Böhme en het dualisme van organische en anorganische natuur. Steffens vertelt hoe bij de aanblik van de bergen in Zuidoost-Noorwegen de tranen in zijn ogen sprongen: ‘Het was alsof het binnenste der aarde zijn geheime werkplaats voor mij had geopend; alsof de vruchtbare aarde met haar bloemen en haar bossen niet meer was dan een bekoorlijke maar dunne deken die geheime schatten verborg, en dat die deken hier was opengeslagen, afgestroopt, om mij omlaag te trekken in de wonderbaarlijke diepte die zich voor mij opende. Het maakte een ronduit fantastische indruk op mij, en het is mogelijk dat mijn levendige beschrijving voor Tieck aanleiding is geweest, zijn novelle^* Der Runenberg te schrijven, over iemand die gedreven door een stil verlangen naar de verborgen geheimen van het woeste gebergte, de vruchtbare vlakte verlaat en die, op demonische wijze verlokt en tot waanzin gedreven, denkt dat hij grote schatten heeft ontdekt, terwijl hij moeizaam met een zak vol waardeloze stenen sleept. Tieck heeft toegegeven dat hij bij het schrijven van deze novelle aan mij heeft gedacht.’

Behalve door de gesprekken met Steffens moet Tieck ook zijn beïnvloed door Schellings Ideeen zu einer Philosophie der Natur, 1799 en Von der Weltseele, 1798. De natuur is bij de jonge Tieck een symbool voor, of een afspiegeling van de gemoedsaandoeningen van zijn personages. Hij schildert stemmingen door landschappen te beschrijven. De ruisende beek, de bomen, de stenen, ze leiden een bijna even menselijk leven als degene die ze ervaart. Steffens zag in Tieck een ‘Ästhetiker der Seele’.

De ‘novelle’ begint als een sprookje. Christian, een tuinderszoon, trekt de wijde wereld in omdat de vlakte, het dorp, de omheinde tuin en het huis van zijn vader hem te benepen zijn geworden. Hij trekt als jager het gebergte in en ontmoet, of droomt, daar het Waldweib, een verschijning van een bovenmenselijke en verschrikkelijke schoonheid en gestalte. Zij is een personificatie van het gebergte, Tiecks beschrijving maakt dat duidelijk. Haar lied heeft de klank van het metaal, het gesteente en het kristal dat haar omringt, haar reusachtige lichaam is als marmer. Zij overhandigt Christian plechtig, Antichristelijk zelfs, een wonderlijk stenen tablet met runetekens: ‘Neem dit te mijner gedachtenis’.

Mozes ontving op een bergtop de Stenen Tafelen van de Goddelijke Wet. Christian ontvangt op de Runenberg een Tablet met een andere Wet, die hij uiteindelijk zal gehoorzamen.

Hij verlaat het onzalige gebergte, bezoekt in de vlakte een kerk, wordt verliefd, trouwt met de kalme, lieve Elisabeth en zij leven gelukkig. Maar niet lang, want de roepstem van het woeste gebergte is sterker dan het geluk in de groene vlakte.

Der Runenberg is een vroeg voorbeeld van een fantastisch verhaal in negentiende-eeuwse zin. Vaak wordt deze vertelling beschouwd als een sprookje, maar een voortdurende confrontatie van het wonderbaarlijke met het alledaagse maakt dat deze Novelle toch niet past in de wereld die een paar jaar later door de gebroeders Grimm zal worden vastgelegd.

Wanneer het gaat om het wilde van de natuur, verschijnen als in een droom allerlei sprookjeselementen; een reuzin, een toversteen; gedaanteverwisselingen.

Een belangrijke rol speelt de sage van de alruinwortel.

Tieck was een kenner, een vertaler van Shakespeare. In Romeo and Juliet heeft hij gelezen: ‘And shrieks like mandrakes torn out of the earth/That living mortals, hearing them, run mad’. Misschien kende hij ook Grimmelshausens verhandeling uit 1673: Simplicissimi Galgen Mannlin oder Ausführliche Bericht, woher man die genannten Alräungen oder Geld-Männlein bekommt. Uit de tranen, of uit het zaad, van een onschuldig gehangene ontspruit het alruinplantje. Wie dat uit de grond trekt zal gek worden van het gekrijs dat de alruin voortbrengt. Maar wie rein is en met watten in de oren de wortel 's nachts door een zwarte hond uit de aarde laat rukken, wordt beloond met een Galgenmannetje, een Geldmannetje; de hond wordt door de bliksem gedood.

In Der Runenberg wordt Christian getroffen door een bijzonder soort gekte, wanneer hij per ongeluk een alruin uit de grond trekt. Hij gaat lijden aan hallucinaties en hij wordt gedreven door een krankzinnige begeerte naar hetgeen de minerale wereld te bieden heeft.

Dit lijkt allemaal sprookjesachig, maar we kunnen het ook opvatten als droomachtig. Het is de ‘nachtzijde’ van de natuur - en van de menselijke ziel - waar de natuur bij Tieck voor staat. Christian verliest zich al dromend in het rijk van het wonderbaarlijke, het onbewuste, en zijn droom is een gruwelijke, demonische nachtmerrie.

Tegenover deze fantastische droomwereld waar het schittert van de edele metalen en stenen, staat het alledaagse geluk

* De toenmalige betekenis van het woord ‘Novelle’ was volgens Goethe: ‘Eine sich ereignete unerhörte Begebenheit’. Deze definitie gaat niet op voor Der Runenberg. Tieck gebruikte de term als synoniem voor ‘verhaal’.

[p. 31]

David d'Angers beeldhouwt het hoofd van Tieck in het atelier van Vogel von Vogelstein. Schilderij van Vogelstein.

in de ‘goede, vrome’ vlakte met de bloemen. De wereld van zijn vader en later van zijn vrouw en kinderen. Tegenover de opwindende, stralende, vertikale, minerale wereld van de bergkoningin staat de bedaagde, horizontale, bloeiende wereld van Elisabeth. Anorganisch tegenover organisch. Tegenover het wilde stelt Tieck de beschaving, zijn Christian verkiest het eerste, of liever, hij is niet vrij om te verkiezen, hij is verslaafd. Halverwege het wilde en de beschaving begint het verhaal: bij de jager. De drie werelden zijn in het verhaal geïllustreerd door het lied van de jager, het lied van de bergkoningin en het lied van de vader.

Tieck was zich er wel van bewust dat hij het wonderbaarlijke confronteerde met het alledaagse - het kenmerk van het negentiende-eeuwse fantastische verhaal. Herhaaldelijk schrijft hij, hier en elders, zinnen als: ‘Das Seltsamste und das Gewöhnlichste war so ineinander vermischt’. In het iets oudere verhaal Der blonde Eckbert luidt de zin: ‘Das Wunderbarste vermischte sich mit dem Gewöhnlichsten’. En in Die Freunde uit 1797: ‘Das Seltsamste gestellte sich zum Gewöhnlichsten.’ Het is Tiecks thema en procédé, en hij theoretiseert er al over in zijn opstel over ‘Shakespeares Behandlung des Wunderbaren’ (1793). Zo tovert hij Shakespeare om tot voorloper van de negentiende-eeuwse fantastische literatuur.

Het is aanlokkelijk, in het tijdperk en in de jeugdervaringen van Tieck een verklaring te zoeken voor deze tweespalt.

Hij groeide op in de periode tussen Verlichting en Romantiek; de Franse Revolutie vormde het breekvlak. Tot zover de algemene geschiedenis. Wat de persoonlijke historie aangaat, Tieck heeft zelf verklaard dat veel van zijn verhalen zijn voortgekomen uit de nachtmerries die hij had als kind. De droom der Rede, zoals zijn tijdgenoot Goya het noemde.

Zijn vader was belezen in de nieuwe literatuur van Verlichting en Sturm und Drang. Zijn moeder liet hem kennismaken met de bijbel, het gezangenboek en de sprookjeswereld. Hij moest zijn leraar Rambach assisteren bij het schrijven van gruwelverhalen. Friedrich Nicolaï gaf de jonge Tieck het voorbeeld van een ironische, verlichte levenshouding. Het fantastische, het wonder is bij hem voortdurend in gevecht met de ironie, het gezonde verstand.

In 1799 brak de toen ongeveer zesentwintigjarige Tieck met de verlichte kringen in Berlijn, omdat ze hem te burgerlijk waren. Hij zocht in Jena aansluiting bij vroegromantici als Schelling, August Wilhelm en Friedrich Schlegel, Schleiermacher, Schelling, Steffens, en vooral Novalis - de dichter van de minerale wereld, wiens fragmentarische roman Heinrich von Ofterdingen Tieck posthuum heeft uitgegeven in het jaar dat hij Der Runenberg schreef. Novalis ‘werd mijningenieur om te gehoorzamen aan de roepstem van het onderaardse’ (Bachelard, Psychanalyse du feu, 1949). De obsessies van deze ‘dichter van de minerale wereld’ zijn verwant aan die van Tiecks Christian.

Hoe romantisch Tiecks stof ook mag zijn, zijn stijl is economisch, meestal nuchter, soms lyrisch, soms ironisch. En juist die voortdurend balancerende stijl maakt hem tegelijk los van het sprookje en van het burgerlijke realisme. Bij hem is het wonderbaarlijke een ware verschrikking doordat de angst voelbaarder is dan in een sprookje. Zijn verhalen spelen zich niet af in een onbepaald ‘Er was eens’. Wat zijn rusteloze helden meemaken wordt ons meegedeeld op een toon van: ‘Dit is gebeurd’. Het onwaarschijnlijke wordt vaak een reële mogelijkheid. De overgang van de alledaagse wereld naar die van het sprookje vice versa is voelbaar als een geestelijk proces dat het personage doormaakt.

Heine beschouwde Tieck (in Der Romantische Schule, 1833) als de ‘beste novellist van Duitsland’, en daarbij duidde hij op Der blonde Eckbert en Der Runenberg.

Arno Schmidt noemt hem in zijn boek ‘over vergeten collega's’ (Die Ritter vom Geist, 1965) de Koning van de Romantiek. Wat we daar ook van mogen denken, zijn Duistere Machten hebben onmiskenbaar invloed uitgeoefend op de andere koningen van de Romantiek, zoals E.T.A. Hoffmann.