De Revisor. Jaargang 14

[p. 22]

Gustave Moreau
Zeven dromen
vertaald en ingeleid door Maarten Asscher

Tegen het einde van zijn leven ontving de Franse schilder Gustave Moreau (1826-1898) het verzoek van een rijke verzamelaar, die een doek van zijn hand had gekocht, om bij het betreffende werk een geschreven toelichting te verschaffen. Is een dergelijk verzoek voor elke schilder al een beproeving, voor de groteske en suggestieve symbolist Moreau vormde dit wel een zeer delicate opdracht. Hij wilde echter een liefhebber van zijn werk niet teleurstellen, en verzorgde de gevraagde uitleg, al voegde hij er de opmerking aan toe dat iedere toelichting op het werk zijns inziens overbodig was.

Het is heel wel mogelijk dat er - uit een gevoel van ongerustheid - verband bestaat tussen dit voorval en het feit dat Moreau in het daarop volgende jaar 1897 een groot aantal van dergelijke toelichtingen op zijn eigen schilderijen is gaan opstellen. Eerder had hij al aantekeningen over zijn werk gemaakt ten behoeve van zijn inwonende dove moeder, met wie hij op geen andere wijze meer over zijn schilderijen van gedachten kon wisselen.

Dank zij deze merkwaardige omstandigheden beschikken wij thans over ongeveer 80 teksten van Gustave Moreau, in lengte variërend van een paar regels tot enkele bladzijden, waarin hij de visioenen heeft verwoord die hem bij het maken van een aantal van zijn schilderijen voor ogen stonden. Het is ironisch dat de publikatie van deze teksten, te zamen met andere geschriften van zijn hand uitgegeven onder de titel L'Assembleur de Rêves (Écrits complets de Gustave Moreau, Fontfroide 1984), zijn reputatie als literaire schilder wellicht nog verder zal versterken. Als geen ander heeft Moreau zelf zich tegen dit ‘onrechtvaardig en absurd’ epitheton verzet, maar tevergeefs.

De lofzang op zijn kunst in J.-K. Huysmans' À Rebours, de op zijn werk geënte sonnetten van Théodore de Banville en José-Maria de Hérédia, zijn contacten met Stéphane Mallarmé en Jean Lorrain, zijn invloed op het werk van Marcel Proust, de faam van zijn fraaie privé-bibliotheek en het feit dat hij zijn inspiratie dikwijls aan geschreven bronnen ontleende, dat alles heeft de literaire reputatie van zijn kunstenaarschap gevestigd. Aan het eigenlijke illustreren van literaire teksten heeft hij zich echter nauwelijks gewijd, met uitzondering van zijn aquarellen voor de Fabels van La Fontaine. Anderzijds zou men kunnen zeggen dat zijn gehele oeuvre uit illustraties bestaat, bij de werken van Homerus, Hesiodus, Ovidius, en het Oude en Nieuwe Testament.

De zeven hier geselecteerde en vertaalde dromen van Gustave



Moreau tonen dat het de schilder er niet om te doen was grote literatuur te scheppen. Zich bewust van hun beperkingen, heeft hij publikatie van deze teksten dan ook ten strengste verboden. Die wens van de kunstenaar is door de bezorgers van L'Assembleur de Rêves ridderlijk doorkruist. Terecht, naar ik meen, aangezien deze droomgezichten, ook als men ze los van de bijbehorende schilderijen leest, een bijzonder licht werpen op het bezwerende talent van deze kunstenaar, voor wie de mythologie van de Bijbel een even onuitputtelijke bron was als het evangelie van de Griekse oudheid. En als Gustave Moreau om die reden, meer dan zijn leerling Odilon Redon of zijn tijdgenoten Edward Burne-Jones en Arnold Böcklin ‘literair’ moet heten, dan is dat toch niet de bitterste naam die een schilder kan aankleven.

[p. 23]

Triomf van Alexander de Grote

De jonge veroveraar ziet koninklijk uit over het volk, dat geknecht en overwonnen aan zijn voeten kruipt, in onderworpen angst en ontzag. De kleine Indiase vallei, waar zich de onmetelijke en schitterende troon verheft, behelst het ganse India, de tempels met hun toverachtige tinnen, de vreeswekkende afgodsbeelden, de heilige meren, de onderaardse gewelven vol geheimen en verschrikkingen, en heel deze onbekende en verwarrende beschaving, de grote olifanten met daarop pagoden waarin de gezalfde danseressen zijn opgesloten, al deze raadselachtige en verontrustende rijkdom, de priesters, spookachtig als afgoden, de wichelaarsters, de toverkollen, voltallig werpt deze grillige en zwijgende menigte zich ter aarde. En in de verte ziet men de weidse achtergrond van azuren gebergten in een zweem van rose. Rotsen als bouwwerken gevormd. Die enorme woekering van planten met hun giftige geuren, en de jonge Griek richt zijn scepter op de overwonnen koning als teken van genade en soevereine bescherming.

En de stralende, verheven geest van Griekenland zegeviert in de verre, onbetreden gebieden van de geheimenis en de droom.

[p. 24]

Pasiphaë

Bleke en grote gestalten, ontzagwekkend, eenzaam, zwaarmoedig en troosteloos, fatale geliefden, onverklaarbaar verdoemd tot titanische vernederingen. Wat zal er van u worden? Wat zal het noodlot voor u bestemmen? Waar zullen uw ontstellende hartstochten zich kunnen verbergen? Wat een afschuw, wat een medelijden boezemt u in, wat een immens en radeloos verdriet wekt u op bij het menselijk Wezen dat zoveel schande, zoveel gruwel, zoveel misdadigheid en rampspoed onder ogen moet zien.

De bron

Een afgelegen en verscholen bron wordt in haar sluimer onverhoeds door een satyr begluurd. Door naar haar te kijken heeft hij haar reeds bezoedeld met zijn indringerige blik; de gewijde vogel, zinnebeeld van zuiverheid, vliegt op en neemt de wijk naar andere streken. In onze wereld is dat het lot van al wat zich wenst te verschuilen, al wat verkiest om zich verre te houden van de aanraking met het alledaagse en de dwazen.

[p. 25]

Venetië

In de ban van haar lieflijke droom, haar droom van grootsheid en stilte, sluimert zacht de verheven vorstin, rustend op de gevleugelde leeuw, en zij denkt aan haar luisterrijk verleden en aan onvergankelijke roem.

Mozes op de Nijl te vondeling gelegd

Van terzijde het heerlijk licht dat over de wateren drijft, dit kind met zijn gouden aureool, waarborg voor de toekomst, belofte voor het nageslacht, dat zich door deze engten een weg baant, de meanders die langs deze grote verwoeste en vervallen beschaving van het antieke Egypte stromen. Dit volk van mummies, van sfinxen, van goden met hun roerloze blik en hun verstarde ogen. De fraaie ruïnes, die loom en vochtig afsteken tegen dit mooie mensenkind, vervuld van kracht en levenssap, zij bevreemden het gemoed.

Het landschap wordt tot leven gewekt door flamingo's, ibissen en andere watervogels, die een lustige en lichtvoetige praalstoet vormen voor dit kleine scheepje vol leven.

Bij het ondergaan van de Egyptische zon vinden de lotussen en de waterlelies hun rust, de natuur is volkomen verstild en slaapdronken, het is het uur van de schemering dat aan de stralende dageraad voorafgaat.

[p. 26]

Orpheus aan het graf van Eurydice

De heilige zanger is niet meer. De edele stem van wezens en dingen is verstorven. Onder de verdorde boom met zijn door de dood bevangen takken is de dichter ontzield neergevallen. Aan die kermende, smartelijke takken hangt verlaten de lier.

De ziel is eenzaam, zij heeft al haar glans, haar kracht en haar lieflijkheid verloren; zij weent om zichzelf, in volkomen gelatenheid, in haar ontroostbare eenzaamheid; zij kreunt, en haar doffe weeklacht is het enige geluid in deze doodse woestenij, maar als een symbool van de herinnering en van de trouwe en onoverwinnelijke toewijding schijnt vanuit de diepte van een graftombe een lamp, die een droevig en mild licht verspreidt, waarvan de bevende vlam eeuwig zal branden.

Alom heerst de stilte, de maan verschijnt boven het tempeltje en de door muren omgeven gewijde vijver. Slechts de dauw die van de waterbloemen druppelt maakt een regelmatig en bescheiden geluid. Een geluid vol melancholie en zachtmoedigheid. Het geluid van leven in deze doodse stilte.

Narcissus

Het hartstochtelijk gebladerte, de omstrengelende bloem, de begerige plantenwoekering, reeds overmeesteren zij het aanbeden lichaam van deze minnaar, die zich in zichzelf verliest bij de dwepende aanschouwing van zijn bestaan.

Weldra zal hij toebehoren aan de schoot, aan het wezen van dit schepsel dat zichzelf bemint, dat zelf zich beschouwt, dat met hem zal sterven om in grotere schoonheid te herleven, nog schitterender en in zijn droom steeds eenzamer, steeds volmaakter in zichzelf.

En des avonds smelten dit mooie lichaam en de geheimzinnige natuur samen tot een opperste, onuitsprekelijke omhelzing.