De Revisor. Jaargang 14

[p. 32]

Friedrich Hölderlin
Over religie

Je vraagt me, hoewel de mensen, overeenkomstig hun natuur, zich boven hun nood verheffen en zich zo in een veelzijdigere en innigere verhouding tot hun wereld bevinden; hoewel zij ook voor zover zij zich boven de lichamelijke en morele nooddruft verheffen, altijd een menselijk hoger leven leven, zodat er een hogere, meer dan mechanische samenhang, zodat er een hogere lotsbeschikking tussen hen en hun wereld bestaat; hoewel ook werkelijk deze hogere samenhang het heiligste voor hen is, omdat zij daarin zichzelf en hun wereld en alles wat zij hebben en zijn verenigd voelen; waarom zij zich de samenhang tussen zich en hun wereld nu juist moeten voorstellen, waarom zij zich een idee of een beeld moeten maken van hun lotsbeschikking, die zich, nauwkeurig bezien, noch goed laat denken, noch ook zintuiglijk valt waar te nemen?

Aldus vraag je mij, en ik kan je daarop slechts zo veel antwoorden, dat de mens zich ook in zoverre boven zijn nood verheft als hij zich zijn lotsbeschikking kan herinneren, als hij voor zijn leven dankbaar vermag te zijn; dat hij zijn algemenere samenhang met het element waarin hij zich beweegt ook algemener voelt; dat hij, doordat hij zich in zijn activiteit en de daarmee verbonden ervaringen boven zijn nood verheft, ook een oneindigere, algemenere bevrediging ervaart dan de bevrediging van de nooddruft is, mits zijn bezigheid van de juiste aard is, niet te vérstrekkend voor hem is, en zijn krachten en zijn vaardigheid er geschikt voor zijn, mits hij niet te onrustig, te ongericht, van de andere kant niet te angstig, te beperkt, te middelmatig is. Grijpt de mens het echter op de juiste wijze aan, dan is er voor hem, in elke hem passende sfeer, een meer dan nooddruftig, een hoger leven, dus een meer dan nooddruftige, een oneindigere bevrediging. Zoals nu elke bevrediging een momentane stilstand van het werkelijk leven is, zo is dat ook een dergelijke oneindigere bevrediging, alleen met dit grote verschil, dat op de bevrediging van de nooddruft een negatieve volgt, zoals de dieren bijvoorbeeld gewoonlijk slapen als ze volgegeten zijn: doch dat, al volgt op een oneindigere bevrediging ook een stilstand van het werkelijke leven, dit ene leven in de geest plaats vindt, en dat de kracht van de mens het werkelijke leven, dat hem de bevrediging gaf, in de geest herhaalt, tot de volkomenheid en onvolkomenheid die deze geestelijke herhaling eigen is hem weer naar het werkelijke leven drijft. Ik zeg, dat die oneindigere, meer dan nooddruftige samenhang, die hogere lotsbeschikking die de mens in zijn element ervaart, ook oneindiger door hem gevoeld wordt, hem oneindiger bevredigt, en dat uit deze bevrediging het geestelijk leven voortkomt waarin hij als het ware zijn werkelijke leven herhaalt. Voor zover er echter in zijn werkelijke leven tussen hem en zijn element een hogere, oneindigere samenhang bestaat, kan deze noch uitsluitend in gedachten, noch uitsluitend in de gedachtenis herhaald worden, want de gedachte alleen, hoe edel die ook is, kan toch slechts de noodzakelijke samenhang, slechts de onverbrekelijke, algemeen geldige, onontbeerlijke wetten van het leven herhalen, en juist in die mate waarin de gedachte zich boven dit voor haar specifieke gebied uit waagt en de innigere samenhang van het leven durft denken, verloochent zij ook haar specifieke karakter, dat daarin bestaat, dat zij zonder bijzondere voorbeelden kan worden ingezien en bewezen. Die oneindigere, meer dan noodzakelijke betrekkingen van het leven kunnen weliswaar ook gedacht, maar niet slechts uitsluitend gedacht worden; de gedachte vervat hen nooit volledig, en áls er hogere wetten zijn, die die oneindigere samenhang des levens bepalen, áls er ongeschreven goddelijke wetten zijn, waarvan Antigone spreekt, toen zij, ondanks het publieke strenge verbod, haar broer had begraven - en zulke wetten moeten er wel zijn, wil die hogere samenhang geen dweperij zijn -, ik zeg, áls die er zijn, dan zijn ze, voor zover ze als op zichzelf staand en niet in het leven begrepen en voorgesteld worden, ontoereikend; ten eerste, omdat in die mate waarin de samenhang van het leven oneindiger wordt, de bezigheid en haar element, de wijze van doen en de sfeer waarin deze wordt waargenomen, dus de wet en de bijzondere wereld waarin deze wordt toegepast, oneindiger met elkaar verbonden zijn, en juist daarom de wet, al bezat deze voor zedelijk hoogstaande mensen dan ook meteen algemene geldigheid, toch nooit zonder een concreet geval, nooit abstract gedacht zou kunnen worden, wil men haar niet haar eigenheid, haar innige verbondenheid met de sfeer waarin zij wordt toegepast ontnemen. En voorts zijn de wetten van die oneindigere samenhang, waarin de mens zich met zijn sfeer kan bevinden, toch altijd slechts de voorwaarden om die samenhang mogelijk te maken, en niet de samenhang zelf.

Aldus kan deze hogere samenhang niet uitsluitend in gedachten herhaald worden. Zo kan men spreken van de plichten der liefde en vriendschap en verwantschap, van de plichten der gastvrijheid, van de plicht om grootmoedig tegenover vijanden te zijn, men kan spreken van wat gepast of ongepast is voor deze of gene levenswijze, voor deze of gene stand, voor deze of gene leeftijd of kunne, en wij hebben werkelijk uit de fijnere, oneindigere betrekkingen van het leven deels een arrogante moraal, deels een ijdele etiquette of ook een kleurloze smaakconventie gemaakt, en houden ons met onze ijzeren begrippen voor verlichter dan de Ouden, die die tedere verhoudingen als religieuze beschouwden, dat wil zeggen als verhoudingen die men niet zowel als op zichzelf staand, als ook vanuit de geest moet beschouwen die in de sfeer heerst waarin die verhoudingen plaatsvinden. (Verdere uitwerking.)

En juist dit is de hogere verlichting, die ons grotendeels ontbreekt. Die tederdere en oneindigere verhoudingen moeten dus vanuit de geest beschouwd worden die heerst in de sfeer waarin zij plaatsvinden. Deze geest echter, deze oneindigere samenhang, zelf...

[p. 33]

... houden moet, en deze en niets anders bedoelt en moet hij bedoelen, wanneer hij van een godheid spreekt en van harte, en niet vanuit een dienstbare gedachtenis of beroepshalve spreekt. Het bewijs is met een paar woorden te geven. Noch enkel uit zichzelf, noch alleen uit de voorwerpen die hem omringen kan de mens de ervaring opdoen, dat er meer dan machinale beweging, dat er een geest, een God in de wereld is, maar wel in een levendere, boven de nooddruft verheven betrekking, waarin hij staat tot dat wat hem omringt.

En iedereen zou dientengevolge zijn eigen God hebben, voor zover een ieder zijn eigen sfeer heeft waarin hij werkzaam is en die hij ervaart, en slechts voor zover verschillende mensen een gemeenschappelijke sfeer hebben waarin zij menselijk, dat wil zeggen boven de nooddruft verheven werkzaam zijn en lijden, slechts in zoverre hebben zij een gemeenschappelijke godheid; en als er een sfeer is waarin allen tegelijk leven en waartoe zij zich in een meer dan nooddruftige betrekking voelen staan, dan, maar ook slechts in zoverre, hebben zij allen een gemeenschappelijke godheid.

Daarbij echter moet niet vergeten worden, dat de mens zich ook wel in de situatie van de ander kan verplaatsen, dat hij de sfeer van de ander tot zijn eigen sfeer maken kan, dat het dus voor die mens, natuurlijkerwijs, niet zo moeilijk kan zijn om de ervaringswijze en voorstelling van het goddelijke te billijken, die uit de bijzondere betrekkingen gevormd wordt waarin hij tot de wereld staat - mits deze voorstelling niet uit een hartstochtelijk, overmoedig of knechtelijk leven is voortgekomen, waaruit dan ook altijd een even nooddruftige, hartstochtelijke voorstelling gevormd wordt van de geest die in dit leven heerst, zodat deze geest altijd de gestalte aanneemt van de tyran of de knecht. Maar ook in een beperkt leven kan de mens oneindig leven, en ook de beperkte voorstelling van een godheid, die uit zijn leven voor hem ontstaat, kan een oneindige zijn. (Uitwerking.)

Dus, zoals iemand de beperkte, maar reine levenswijze van de ander kan billijken, zo kan hij ook de beperkte, maar reine voorstellingswijze billijken, die de ander van het goddelijke heeft. Het is integendeel een behoefte van de mensen, zolang zij niet gekrenkt en geërgerd, niet terneer geslagen en niet opstandig in een rechtvaardige of onrechtvaardige strijd gewikkeld zijn, om hun verschillende voorstellingswijzen van het goddelijke, evenals dat bij hun overige interessen het geval is, samen te brengen en zo aan de beperktheid, die elke afzonderlijke voorstellingswijze heeft, haar vrijheid te geven, doordat zij in een harmonisch geheel van voorstellingswijzen is opgenomen, en tegelijk, juist omdat in elke bijzondere voorstellingswijze ook de betekenis ligt van de bijzondere levenswijze die een ieder heeft, aan de noodzakelijke beperktheid van die levenswijze haar vrijheid te geven, doordat zij in een harmonisch geheel van levenswijzen is opgenomen.

... dat wil zeggen van dien aard zijn dat de mensen, die zich daarin bevinden, in zoverre wel zonder elkaar geïsoleerd kunnen bestaan, en dat deze rechtsverhoudingen pas door hun verstoring positief worden, dat wil zeggen dat deze verstoring geen nalatigheid, maar een daad van geweld is en evenzo door geweld en dwang tegengehouden en beperkt wordt, dat dus ook de wetten van die verhoudingen op zichzelf negatief en enkel onder de voorwaarde van hun overtreding positief zijn; daarentegen die vrijere verhoudingen, zolang ze zijn wat ze zijn, en ongestoord bestaan...

Aanwijzingen voor voortzetting.

Verschil van religieuze verhoudingen met intellektuele, morele, juridische verhoudingen enerzijds, en met fysische, mechanische, historische verhoudingen anderzijds, zodat de religieuze verhoudingen enerzijds in hun delen de persoonlijkheid, de zelfstandigheid, de wederzijdse beperking, het negatieve evenwaardige naast elkaar bestaan van de intellektuele verhoudingen bezitten, anderzijds de innige samenhang, het aan elkaar toegevoegd zijn, die onscheidbaarheid in hun delen bezitten, die de delen van een fysische verhouding karakteriseert, zodat die religieuze verhoudingen in hun voorstelling noch intellektueel, noch historisch, doch intellektueel historisch, dat wil zeggen mythisch zijn, zowel wat betreft hun stof als hun presentatie. Zij zullen dus wat de stof aangaat noch uitsluitend ideeën of begrippen of karakters, noch ook uitsluitend gebeurtenissen, feiten bevatten, ook niet beide gescheiden, doch beide in één, en wel zo, dat waar de persoonlijke delen meer gewicht hebben, het hoofdbestanddeel, de eigenlijke inhoud vormen, de uitbeelding, de vormgeving vertellender zal zijn (epische mythe), en waar de gebeurtenis hoofdbestanddeel, eigenlijke inhoud is, de vormgeving persoonlijker zal zijn (dramatische mythe); alleen moet men niet vergeten, dat zowel de persoonlijke als de historische delen altijd slechts ondergeschikt zijn in verhouding tot het hoofdbestanddeel, tot de God van de mythe. (Het lyrisch-mythische moet nog gedefiniëerd worden.)

Zo ook de presentatie van de mythe. Haar delen worden enerzijds zo samengesteld, dat door hun voortdurende wederzijdse beperking er niet één te zeer op de voorgrond treedt, en ieder juist daardoor een zekere mate van zelfstandigheid krijgt, en in zoverre zal de presentatie een intellektueel karakter dragen; anderzijds zullen zij, doordat elk deel iets verder gaat dan noodzakelijk is, juist daardoor die onscheidbaarheid krijgen, die verder alleen aan de delen van een fysische, mechanische verhouding eigen is.

Zo zou alle religie naar haar aard poëtisch zijn.

Hier kan nu nog gesproken worden over de vereniging van verschillende godsdiensten tot één religie, waarbij iedereen zijn eigen God en allen een gemeenschappelijke God in dichterlijke voorstellingen eren, waarbij iedereen zijn hogere leven, en allen een gemeenschappelijk hoger leven, de viering van het leven mythisch vieren. Verder zou nog gesproken kunnen worden over godsdienststichters en over priesters, wat zij vanuit dit gezichtspunt zijn: godsdienststichters zijn (als het niet de vaderen van een familie zijn, die hun taak en bekwaamheid doorgeeft), als zij aan een...

Vertaling C.O. Jellema