De Revisor. Jaargang 14

[p. 28]

Gerrit Krol
Dankwoord na de uitreiking van de Constantijn Huygensprijs

Ik wil u, burgemeester, bestuur en jury, nogmaals, maar nu in het openbaar, mijn dank uitspreken voor de toekenning van de Constantijn Huygensprijs - ik ben er oprecht blij mee. Voor mezelf uiteraard, voor de lezers die van mijn boeken houden, maar ook voor degenen die wel 's een boek van mij in handen hebben gehad, maar tot de lezing ervan maar niet konden besluiten. Moge deze oeuvreprijs hún dienen als aanmoedigingsprijs.

Verder is de prijs goed gevallen bij een aantal van mijn Engelse vrienden die nooit een boek van mij hebben gelezen en niet zullen lezen omdat ze überhaupt niet lezen, maar juist daarom blij zijn, voor mij, dat ik met zo iets onwezenlijks als het schrijven van Nederlandse literaire romans dan toch maar een prijs heb gewonnen, dan is al dat werk tenminste niet voor niks geweest. En dan de laatste categorie: zij die het absoluut niet fijn vinden dat ik de Constantijn Huygensprijs heb gekregen, omdat ze een grote hekel hebben aan mijn werk, afkeer, en mij - ik citeer - ‘de saaiste, de vervelendste schrijver van Nederland’ vinden. Nou, laten we het daar maar 's over hebben.

De meeste van mijn boeken hebben geen plot, en nauwelijks een verhaal, behandelen onromantische zaken als wiskunde en computers en ik geef toe, je moet van goeden huize komen om dáár interessante romans over te schrijven. Maar hierin ligt niet de oorzaak van mijn zogenaamde saaiheid. Per slot valt er, zoals wij allemaal weten, over de meest armzalige molshoop nog wel een mooi gedicht te schrijven. Nee, de oorzaak van mijn saaiheid ligt in mijn jeugd. Ik werd mij daarvan een jaar of tien geleden bewust toen iemand die veel las, mij vertelde wat zijn favoriete boeken waren. Boeken die je aldoor opnieuw leest, antwoordde ik gretig want ik herkende dat gevoel. O nee, zei hij, je bedoelt hetzelfde boek weer opnieuw lezen, zoals je dat als kind deed... Nee, dát deed hij niet meer. Toen dacht ik: inderdaad, als kind... Ik deed dat ook als kind. Zat ik daar voor de hónderdste keer met ‘Jaap Holm’ in de leunstoel. Wat is er, dacht ik later, zo kinderlijk aan herlezen, aan steeds maar hetzelfde boek lezen? Behoefte aan geborgenheid? Feit is dat ik nóg steeds liever een boek opnieuw lees, of delen eruit, dan dat ik een nieuw boek lees. Een boek, herinner ik me nog van een schoolavond waar ik het hoogste woord voerde - een boek dat niet de moeite waard is om twee keer gelezen te worden is ook niet waard één keer gelezen te worden - dat had ik natuurlijk ergens opgepikt, maar daar was het niet minder waar om.

De analogie met muziek en schilderkunst ligt voor de hand en opent onze ogen voor het wérkelijk vreemde verschijnsel dat iemand een boek

[p. 29]

waaraan soms jaren is gewerkt, in één avond wat hij noemt ‘uit’ kan hebben. Alsof je een plaat zou kopen om hem maar één keer te beluisteren of een schilderij aan de wand hangen dat je met één oogopslag ‘wel gezien’ zou hebben - dat is vast nog nooit een keer gebeurd. Met boeken gebeurt het bijna altijd.

Hoe komt dat. Dat komt omdat boeken meestal zo zijn ingericht, dat je min of meer gedwóngen wordt ze in een keer uit te lezen en dat niet alleen, je hebt ook het idee dat je alles in een keer begrepen hebt. De meeste boeken zijn wat je noemt spannend, ze boeien de lezer en nemen hem mee naar het einde, waarna hij ze weglegt om ze nooit meer op te pakken. Dat verklaart ook hoe het mogelijk is dat de roman vanaf het begin van zijn ontstaan, ik bedoel een paar eeuwen geleden, vér voordat wij te maken kregen met flessen die we moesten weggooien - dat de roman altijd al weggooikunst is geweest. Geen andere kunst gooi je weg, alleen een boek wel, zelfs al na één keer gebruik. Opvallend trouwens dat je, net als bij een fles, het hebt over ‘de inhoud’ van een boek. Als je de inhoud ervan in je hoofd hebt, is het boek leeg. Goed, het wordt niet echt weggegooid, het wordt keurig in de boekenkast bijgezet, letterlijk, maar ook figuurlijk bijgezet: het blijft daar voor altijd staan. Dat is het lot van bijna elk boek - dat ons heeft geboeid. Daarom: het zou veel beter zijn om boeken te lezen die niet boeien. Je zou een boek de eerste keer niet moeten hoeven lezen. Niet moeten kúnnen lezen...

Het zou geen begin moeten hebben. Ergens in het midden beginnen, dat zou misschien het beste zijn. Je zou willen dat je het boek moest openbreken. Je zou daar kunnen beginnen waar 't je lukt het boek open te krijgen...

Je leest de eerste regels... Afschuwelijke regels. Maar je herinnert je de reclame van Campari en je leest door. Je raakt tenminste gewend aan de smaak van het geheel. Begrijpen doe je het nog niet, maar je waardeert de toon en dat is het belangrijkste, daar gaat het om. Het is nu eenmaal de toon die maakt dat de zin die je leest onvergetelijk wordt, niet zijn betekenis, die wordt er later aan toegekend.

Om u duidelijk te maken wat voor soort boeken ik op het oog heb, mag ik misschien een beroep doen op uw belezenheid, dan kan ik namen noemen. Ik heb drie boeken in mijn bezit, al jaren, romans, waar ik van tijd tot tijd in lees, maar waarvan ik nog steeds het gevoel heb dat ik ze niet góéd gelezen heb. In volgorde van hun ouderdom: Paul Valéry - ‘Mijnheer Teste’. Boris Vian - ‘Herfst in Peking’. En een landgenoot, K. Schippers - ‘Bewijsmateriaal’. Van deze drie boeken kan ik niet zeggen dat ze mij bijzonder boeien. Maar intrigeren doen ze me wel. Wat is het verschil?

Een boek dat boeit, begint, hebben we gezien, - altijd - met een vraag die - altijd - aan het eind wordt beantwoord. De schrijver dient ervoor te zorgen dat het antwoord wordt gegeven op het niveau van de gewekte verwachtingen, wil de lezer er niet min of meer een kater aan overhouden. Maar in beide gevallen, geslaagd of niet, het antwoord op de gestelde vraag is in het boek zelf te vinden, wat verklaart dat zo'n boek uitgelezen wordt, uitgelezen móét worden. En niet opnieuw hoeft te worden gelezen.

Er zijn boeken die opnieuw gelezen worden omdat het antwoord, zonder dat je kunt spreken van een kater, niet als zodanig te boek staat maar - zou je kunnen zeggen - met één been daarbuiten en wel in het hoofd van de lezer: het is de lezer zelf die al lezende het antwoord geeft en elke lezer geeft een ander antwoord. We noemen zo iets meerduidig, wat zoals u weet een eigenschap is van literatuur: geen literatuur die deze naam verdient als de dragende tekst niet op z'n minst meerduidig is.

Niet voor niets zeg ik: op z'n minst.

Want er is nog een derde categorie: de categorie der boeken waar het antwoord ons vermogen tot formuleren te boven gaat: we weten niet wat er aan de hand is met dat boek, maar er is iets mee aan de hand. Dat is wat ik intrigerend noem. Vaak is zo'n boek nog duidelijk en helder geschreven ook. Eénduidig geschreven, er is geen woord Frans bij en toch, je voelt, er wordt in dit boek iets níet gezegd. Maar wat het nou is dat niet wordt gezegd... Je hebt alleen het vermoeden, en zelfs wel meer dan een vermoeden, dat wat je wilt weten precies de kern van het boek uitmaakt, zodat als je het gelezen hebt, je hebt het uit, het denken erover begint.

Boeken die het zo ver brengen worden niet meer weggegooid.

Ik dank u voor uw aandacht.