De Revisor. Jaargang 13

[p. 65]

Ernesto Sábato
Ontmoetingen met Gombrowicz⁺

Ik maakte kennis met Witold in een café in Buenos Aires, ik denk in 1939 of 1940, want het was in de tijd dat ik nog in La Plata woonde, waar ik heb gestudeerd. In die tijd hield ik me nog voornamelijk met fysica bezig, ik deed onderzoek aan het instituut van La Plata en doceerde theoretische fysica aan de doctoraalstudenten: quantum- en relativiteitstheorie. Dat stond veraf van mijn toekomstige literaire activiteiten. Maar in werkelijkheid was ik al vanaf mijn adolescentie bezeten van literatuur en schilderkunst.

In die universiteitsstad La Plata hadden mijn vriend Miguel Itzigsohn en ik het zogenaamde ‘margotinisme’ uitgevonden, een soort absurde, krankzinnige humor, die toch gelijk droog en neutraal was. Op een dag sloeg ik het tijdschrift Papeles de Buenos Aires open, dat geredigeerd werd door Adolfo de Obieta, en ik stuitte op een verhaal met de titel Filidor met kind bekleed van een zekere Witold Gombrowicz; met stomme verbazing ontdekte ik dat het margotinisme al bestond en geniale toppen had bereikt.

Ik had mijn lectuur nauwelijks beëindigd of ik rende als een gek naar Miguel om hem mijn ontdekking te laten zien: zijn verbazing was even groot als de mijne, zijn bewondering ook. Ik schreef onmiddellijk naar Obieta om hem te vragen wie die Pool was en hij antwoordde me dat hij in Buenos Aires woonde en dat het hem een groot plezier zou doen ons te leren kennen. Ik maakte dus een afspraak via Obieta, en dat was onze eerste ontmoeting met die bizarre Pool die zich, halfschertsend, half-ernstig, ‘graaf’ liet noemen; en die jongens tutoyeerde en zich door hen liét tutoyeren, maar tegenover volwassenen aan een vormelijk u vasthield. Hij maakte op mij de indruk van een soort metafysische clown, waarbij ik het woord clown neem in zijn edelste en mooiste zin.

Die dag waren er ook de Cubanen Piñera en Tomeu die deel uitmaakten van het ‘team’ dat Witold hielp zijn Ferdydurke te vertalen, een team dat even zonderling was als de auteur, een soort literaire en persoonlijke broederschap met haar code en haar manieën; in het centrum ervan regeerde de graaf of pseudo-graaf, met zijn Pools accent, zijn sigaretten die hij gretig rookte alsof hij ze wilde verslinden, vol minachting jegens de vrouwen, komisch vormelijk (zoals sommige personages uit zijn roman), briljant causeur die ervan hield tegen te spreken, autoritair en uit de hoogte.

Gedurende de lange jaren die hij in Buenos Aires heeft doorgebracht, zijn onze ontmoetingen zeer merkwaardig geweest, en ik kan niet zeggen dat wij vrienden waren in de strikte zin van het woord: onze gesprekken waren polemisch en op het heftige af. Op een dag, toen ik me gereed maakte om naar Warschau te vertrekken, ter gelegenheid van de verschijning in het Pools van mijn eerste roman De tunnel, hadden we met elkaar afgesproken in café Querandi - hij wilde me een paar brieven meegeven; onze ontmoeting was verre van aangenaam, want hij ontving me met heftige verwijten: waarom tekende ik politieke manifesten samen met middelmatige schrijvers als X...? Ik zei hem dat het manifest een pleidooi was voor de vrijheid en dat de rest me weinig interesseerde. Hij antwoordde me dat dat van gebrek aan trots getuigde en dat ik alleen mijn eigen verklaringen moest tekenen, verder niets.

Maar hij was ondanks alles ontroerd, omdat mijn reis naar Polen hem in zekere zin dichterbij zijn vaderland bracht, en bij het afscheid omhelsden we elkaar. Ik geloof dat dat in 1963 was, want De tunnel kwam in dat jaar uit. En toen ik in Warschau was, samen met mijn vrouw Mathilde, ontmoetten we op een dag Iwaszkiewicz, een enorme man die juist uit het ziekenhuis kwam en me wilde zien; en later Mrozek, die ín mij, via mij, een markante herinnering aan Gombrowicz leek te zoeken.

Maar, ik herhaal, ondanks onze uitwisseling van vriendelijkheden kan ik niet zeggen dat we vrienden waren, want Witold wierp teveel barrières op tussen de mensen en hem zelf, misschien uit een merkwaardige geheime verlegenheid of uit angst om sentimenteel te lijken. Later, met de jaren, heb ik begrepen dat hij tegenover mij heel dat vreemde complex van problemen had overwonnen. En ik heb het begrepen toen hij naar Europa is vertrokken om zich daar te vestigen en (al wist hij het zelf niet) te sterven in een land dat noch zijn vaderland was, noch zijn betreurde Argentinië.

Pas toen, via onze correspondentie, zijn we door een diepe vriendschap verbonden geraakt. In een brief uit Berlijn schreef hij mij: ‘Hoe bizar zijn onze betrekkingen, Ernesto, zo perfect op het terrein van het denken en zo onverdraaglijk op het persoonlijke vlak...’, en geroerd stelde ik me voor hoe hij deze karakteristieke zin uitsprak met zijn onveranderlijk Pools accent, gretig zijn sigaret inhalerend. Maar het is waar: allebei waren we koel in onze persoonlijke relatie, agressief, wars van elke vorm van sentimentaliteit, en alleen de uitgestrektheid van de oceaan heeft een eind kunnen maken aan

+ Verschenen in ‘Le Monde’ 27-7-'79, bij de 10-jarige sterfdag van Gombrowicz.

[p. 66]

dat mengsel van emotionele verlegenheid en schaamte, en ons in staat gesteld echte vrienden te worden. In een van zijn brieven uit Berlijn - in een periode waarin Witold ziek en eenzaam was - schreef hij mij: ‘Ik geloof dat het moment gekomen is om elkaar te tutoyeren.’

Met diepe vreugde las ik die woorden, waarvan ik me voorstelde dat ze - ondanks de impliciete emotie die ze bevatten - theatraal werden uitgesproken. Maar in die enkele woorden heb ik het gewicht van zijn eenzaamheid gevoeld in een vreemd land, zijn heimwee naar Buenos Aires, zijn affectie. Een van de mooiste brieven die ik heb ontvangen naar aanleiding van mijn roman Over helden en graven is die welke híj me heeft geschreven vanuit de kliniek in Berlijn waar hij was opgenomen, en de reden daarvan is, denk ik, dat die roman een intense herleving voor hem betekende van de atmosfeer, de problemen, de gewoontes, de liefdes, de betoveringen van onze geliefde stad.

Opgesloten in zijn kliniek had hij het boek herlezen, en zijn brief is van een al te heftige emotie om haar hier te kunnen weergeven, want een goed deel van zijn lof schrijf ik toe aan de toestand waarin hij verkeerde; hij had het boek een eerste keer gelezen toen hij nog in Buenos Aires was, direct na verschijning, en hij had me toen een heel gekke korte reactie gestuurd: ‘M'n beste Ernesto, mijn gelukwensen, het is een even belangrijk als meeslepend werk, het doet goed u in dit boek op uw werkelijke niveau aan te treffen en met uw natuurlijke “genie”. En ik ben er zeker van dat u, geleid door uw lot, eindelijk zult ophouden bepaalde kroegen te bezoeken. Hoe treurig dat u ervan houdt die bocht te drinken! Excuseert u de oprechtheid van een vriend op het geestelijke vlak.’

We hebben elkaar pas teruggezien in Vence, kort voor zijn dood. In welk jaar? Ik herinner het me niet meer... Zijn aanblik greep me aan, omdat de cortisone zijn gezicht had doen opzwellen en hij niet meer die magere Pool was die ik had gekend. Hij leek me er slecht aan toe, maar natuurlijk zei ik tegen hem, zoals men altijd doet in zulke gevallen: ‘Je maakt het goed, Witold’, waarop hij droog antwoordde: ‘Je liegt, ik maak het slecht, heel slecht, en ik vind het onplezierig dat je je tot die leugens, die gemeenplaatsen verlaagt.’ Van dat moment af begonnen we weer te discussiëren.

Ik herinner me onze lange discussies over de politiek, even absurd als alle discussies die we over het onderwerp hebben gehad. Hij hield vol dat de Verenigde Staten het grote voorbeeld waren, en hij ging zo ver in zijn overdrijving dat hij de supermarkten en Coca-Cola ophemelde - allemaal natuurlijk om te choqueren, om de burger op stang te jagen.

Daarna veranderde alles, de toon, de woorden, de ideeën: alles werd ernstig, serieus, bescheiden, hartelijk. We spraken over ons werk, hij had kritiek op mijn neiging om weinig te publiceren. Maar toen ik hem vroeg waar hij mee bezig was en wat hij het liefste wilde doen, werd zijn toon bijzonder ernstig en hij zei met heel zachte stem: ‘Ernesto, het belangrijkste wat ik zou kunnen doen en wat ik nooit zál doen - het is te laat -, zou het relaas zijn van mijn poëtische ervaringen gedurende mijn eerste jaren in Buenos Aires.’

Zijn toon, zijn schaamte deden mij denken dat hij doelde op zijn homoseksuele ervaringen. Met heel de kracht van mijn bewondering heb ik hem aangespoord daarover te schrijven en al het andere te laten liggen om verslag te doen van die ervaring, wat stellig een van de beste dingen kon worden die hij in zijn leven zou achterlaten.

Maar hij luisterde naar me met een uitdrukking van treurigheid, terwijl hij almaar nee schudde met zijn hoofd. Ik begreep dat mijn argumenten niets aan zijn beslissing zouden veranderen en dat de gevoelsmens Witold Gombrowicz, een wezen van extreme schaamte, nooit zou zeggen wat misschien het geheimzinnigste en het diepste in zijn bestaan was geweest.

Hoeveel dingen hebben ons geraakt, Mathilde en mij, tijdens die ontmoeting waarvan ik voelde dat die de laatste was! Zijn zorg om een bed voor me te vinden waar mijn voeten konden uitsteken tijdens de slaap, een manie van me die hij kende en die hij op komische wijze respecteerde; de noodzaak ons te wekken, omdat we anders de trein naar Milaan zouden missen; het Franse geld dat hij ons beslist wilde geven, omdat het zondag was en de wisselkantoren gesloten waren; zijn aandringen om langer bij hem te blijven... Alles getuigde van zijn vermogen tot liefde en gevoeligheid, dat hij verborg onder zijn ruwe en hooghartige manier van doen. En ook vandaag nog kunnen we niet zonder emotie die brief herlezen waarin Rita ons vertelde hoe zijn gedachten hem tijdens zijn laatste dagen telkens terugvoerden naar Buenos Aires, naar ons, naar de vrienden die hij had achtergelaten op die ongelukkige en verre aarde.

vertaling Paul Beers