De Revisor. Jaargang 13

[p. 62]

Paul Beers
Gombrowicz twintig jaar later

Hoe is het begonnen?

Staande in boekhandel Godfried op het Valeriusplein, nu meer dan 20 jaar geleden, het voorwoord lezend van De Pornografie, de roman van die Poolse schrijver waar je de laatste tijd nogal eens over hoorde. Daar stond:

‘Laten wij proberen ons op de eenvoudigste wijze uit te drukken. Zoals men weet neigt de mens naar het absolute. Naar de volheid. Naar de waarheid, naar God, naar de volledige rijpheid...

Welnu, in De Pornografie wordt, zo lijkt het mij, een ander doel van de mens openbaar, verborgener ongetwijfeld, in zeker opzicht illegaal: zijn behoefte aan het Niet-voleindigde, het Onvolkomene, het Minderwaardige, de Jeugd...

Een van de in dit opzicht meest sprekende scènes is die in de kerk, waar de ceremonie van de mis door de werking van Fryderyks gespannen bewustzijn ineenstort, en waar tegelijk daarmee de Absolute God ineenstort, terwijl vanuit de duisternissen en vanuit de kosmische leegte een nieuw idool verschijnt, aards, zinnelijk, samengesteld uit twee minderjarige wezens, die echter een gesloten cirkel vormen - want zij ondergaan een wederzijdse aantrekkingskracht.’

Dat was voor mij genoeg. Een roman die dit onoplosbare conflict uit mijn eigen leven tot thema maakte, moest welhaast op mijn lijf geschreven zijn. Als katholieke jongen van 20 had ik me in mijn zoeken naar ‘het absolute, de volheid, de waarheid, God’ rijpe leermeesters gekozen als Romano Guardini, prof. Buytendijk, Karl Jaspers. Helaas wilden de hogere sferen waar ik telkens weer moeiteloos heen werd gevoerd, geen verbinding aangaan met mijn aardsere dromen. De kortsluiting die dit jarenlang opleverde en de - overigens kortstondige - vitalistische verlossing daaruit vond ik bij lezing van De Pornografie in de scène van de mis zo meesterlijk opgeroepen dat ik, die het jaar daarvoor boeken had vertaald van Sartre, Jaspers en Fromm, ‘mijn schrijver’ leek te hebben gevonden. Helaas, de schrijver die zich tot taak stelde elke verstarde vorm door te prikken, blijkt op gegeven moment jouw verstarde vorm geworden, en mét hem verzucht je (laatste pagina van de Gesprekken met De Roux): ‘Ik schaam me bijna. Mijn aanslagen op de vorm, waar hebben ze toe geleid? Tot de vorm, precies. (...) En vandaag ben ik, een levend mens, de dienaar van die officiële Gombrowicz die ik met eigen handen heb gemaakt.’

‘Er is iets in het bewustzijn dat het tot een valstrik maakt voor



zichzelf,’ citeer ik de schrijver opnieuw, nu zijn laatste Dagboek-aantekening over Kosmos.

Toch is het natuurlijk pijnlijk dat de roman die je zijn beste vindt de enige is die niet door jou vertaald werd, en dat het boek dat na De Pornografie de tweede grote schok werd, het Dagboek, pas 20 jaar later bij Godfried in de etalage ligt - als die zaak tenminste nog bestaat. Maar dit is gelukkig overdreven, want verscheen niet al in 1967 de selectie Uit het dagboek van Witold Gombrowicz, waarin al die overdonderende stukken uit deel I die mij voorgoed aan hem bonden. Wat deze filosoferende anti-filosoof te zeggen had over de toonaangevende hedendaagse denkers, en de meeslepende manier waarop hij dat deed, met huid en haar, bracht me volkomen van mijn stuk. Ik herinner me de koortsachtige bezetenheid, alleen met verliefdheid te vergelijken, waarmee ik, die geen Pools kende, zijn vertaler wilde worden, en het zeldzame geluksgevoel toen ik van uitg. Moussault hoorde dat de schrijver zijn toestemming had gegeven. Elk jaar verscheen nu een boek, na de

[p. 63]

selectie uit het dagboek volgden bij Polak & Van Gennep Kosmos, de verhalen, de gesprekken met De Roux, bij Moussault weer Dagboek Parijs-Berlijn, het speciale Soma-nummer - altijd vele en prachtige kritieken, maar een geringe verkoop. Toen kwam de klad erin.

Het blijft voor mij een raadsel hoe iemand die zo levendig, zo vibrerend, zo ‘aanwezig’ schrijft als Gombrowicz, die Dagboek-pagina's heeft geschreven als die over Camus en Sartre, Mascolo en Simone Weil, Milosz en Schulz, Dante en Hitler - hoe zo'n schrijver niet iederéén bij zijn lurven pakt. Of komt het door die vele andere pagina's met een teveel aan gekunsteldheid, aan egocentrisme, aan soms pijnlijke deloyaliteit? Ik vrees van wel. Hij verspreidt een kilte waar velen voor terugschrikken en ik ben bang dat eerder die karaktertrek dan zijn zogenaamde moeilijkheid zijn echte doorbraak in de weg staat.

Maar hoe verzoen ík dan die twee facetten van zijn persoon, die briljante en diep-borende luciditeit en zijn kille hooghartigheid? Wel, ze zijn ook voor mij niet te verzoenen, maar ik heb voor mezelf wel een simpele sleutel tot het probleem gevonden. Als hij met zichzelf alleen is, dat wil zeggen als hij reflecteert over ‘la condition humaine’, wandelend over het strand of de eucalyptuslaan, als hij filosofeert en zijn plaats bepaalt tegenover stromingen en -ismen, als hij lijdt vooral en het lijden van mens en dier beschrijft, dan is hij volstrekt overtuigend. Als hij reageert op personen uit zijn vroegere - Poolse - of zijn huidige omgeving, dan kan hij alleen maar stekelig zijn, dan is hij nog steeds dat Poolse jongetje dat zijn moeder moest pesten en dat zich tussen anderen nooit eens ontspannen kan voelen.

Genoeg. Liever dan op mijn ambivalentie tegenover de schrijver in te gaan, had ik een van mijn favoriete fragmenten uit het nu zo schitterend uitgegeven Dagboek voorgelezen. Want daar, in die vertaling, zijn hij en ik ‘gloeiend aaneengesmeed’. Al die tienduizenden Nederlandse woorden zijn door mij gekozen, en toch was er niet één zonder hem geweest. Hoe kun je over zo'n verbintenis nog op enigszins afstandelijke manier praten. Het beste bewijs van het feit hoezeer hij in mijn bloed is opgegaan, is mijn reactie toen ik hem voor het eerst op de film weer levend voor me zag: er ging een siddering door me heen.