De Revisor. Jaargang 13

[p. 58]

H.H. ter Balkt
Over Witold Gombrowicz⁺

In het voorwoord bij De Pornografie dat in 1964 in nederlandse vertaling verscheen, en dat ik datzelfde jaar kocht in het stadje Nieuw-Amsterdam, schrijft Gombrowicz: ‘Ik geloof dat de uitspraak “de mens wil God zijn” zeer goed de nostalgie van het existentialisme uitdrukt, waar ik dan een andere tegenover stel, wreed en onmetelijk: “de mens wil jong zijn”.’ Veertig jaar na het verschijnen van Ferdydurke is jong zijn het enige dat nog in de wereld telt. Alles straalt van jeugd en kosmetika, en niet alleen in de boetieks, de drogisterijen en de videotheken. Ferdydurke is een voorspelling gebleken, waarschijnlijk wel van dezelfde orde van grootheid als Het Proces en Het Slot. Een groot schrijver mompelt geen uitgekauwde toverspreuken na, hij schept nieuwe. Een groot schrijver is nooit een volger. Hij is onnaspeurlijk en onnavolgbaar.

Wel lijkt het er veel op dat de na hem komende tijdgeest zich, vroeg of laat, haast in de plooien te vallen die hij voorschreef, want een groot schrijver is ook een kleermaker, een hoedenmaker, een choreograaf. De wind die door Warschau waait in het boek Knalkontje - in 1962 werd gezegd dat Ferdydurke Knalkontje betekende, en er ontstond meteen een Amsterdams dispuut met die naam - waait nu langs onze graffiti.

In onze tijd van onwaarde, die de tijd van de jeugd is, waait die wind. Ik schrijf hiermee niets nieuws op. Het zijn de woorden van Witold zèlf: - De jeugd schijnt mij de hoogste waarde van het leven te zijn... maar die waarde bezit een bijzonderheid: omdat zij jeugd is bevindt zij zich beneden het niveau van elke waarde.

Deze tijd schrijft in de lucht, met geschreeuw. ‘De mystieke band was verbroken! De hand van de bediende was op het gelaat van de meester beland.’^* Deze tijd schrijft op de muren en op de glazen van het televisiescherm. Deze tijd schrijft muziek bij teksten die door Witold Gombrowicz bedacht zijn: - Dijen, dijen, dijen. - Mooi toiletje voor het banketje, alles mooi en alles nieuw, tadadi, tadada, lekker hapjes doen voor 't buikje, lekker happen na het stappen, tirelireli!

Yvonne, de Bourgondische pop, heeft, vermomd als Blondie, al popmuziek gezongen en platen gemaakt, Denise, Denise zong zij. De sportschoenen van de families Jongmens veren op de stoepen. In de verste provincies doen, in de kleinste dorpen, in de kleinste winkeltjes en café's, kelnerinnen en verkopers de helden en heldinnen van Dynasty en Dallas na. Overal hoogtezonnen; overal door de kunst van de verjonging gekleurde Smoelen!

Dankzij de televisie is onze wereld de microkosmos van het boek kosmos geworden. Avond aan avond slaan we de sluipwegen van glimlachjes om de mondhoeken gade, in stripverhaal na stripverhaal; neuzen flitsen voorbij, wangen en brillen vertonen zich boerenkinkelig; geschminkte facies bezien ons, schilderijen van veldslagen komen in beweging, een lelijke mond stuit bliksemsnel op een lieflijke mooie. Ook brakende monden komen in beeld. Vertrokken monden. Dit is vooral de tijd van de brakende monden.

En onophoudelijk blijven mij die in Nieuw-Amsterdam ingedronken regels bij... ‘de ontmaskering van de Grote Onrijpheid... de wanverhouding tussen de geheime onrijpheid van de mens en het masker dat hij zich opzet in zijn omgang met anderen... Er blijft hem niets anders over dan zich innerlijk aan dat masker aan te passen, alsof hij werkelijk diegene is die hij schijnt te zijn...’

Dames en heren!

die hij schijnt te zijn. Zijn zijn is schijn. Hij play-backt. Als hij sterft wordt zijn laatste play-back over hem uitgezonden terwijl hij ruggelings op het toneel ligt. Een plastic leeuwerik kweelt in het crematorium: ‘Waa-haar-héén lei-heidt de weg...’ En het zijn àl leugens, die over hem waaien, van het begin tot het einde, en hoe de wind ook zijn best doet, hij krijgt de leugens er niet onder...

Goed schrijven schijnt mij toe het toevoegen van zuurstof te zijn. Het toevoegen van... geloof, het wegnemen van beklemming. De grote schrijver maakt de wereld niet raadselachtiger, dat kan niet, want er is niets raadselachtiger dan de wereld. Voor degene die zichzelf op het spel zet en de reus zijn laarzen uit durft trekken, niet bevreesd voor het gesnurk van de pseudo-ideologieën. De pseudo-ideologieën razen en de schrijver helpt, al liegend, de wind. Uit alle macht verricht de schrijver zijn grote werk: het aantonen van de raadselachtigheid van de wereld, uit alle macht maakt hij, nee, geen goud meer, het goud is op, uit alle macht drijft hij uit zijn ijzerroest, zijn fosfor en zwavelkoolstof, in ruime mate voorhanden, de zuurstof naar buiten. Hij onweert frisse lucht.

(Maar soms slaat ergens de bliksem in een winkeltje voor toneel-attributen, of wordt een dwaallicht dodelijk getroffen. Het onweer is geen postorderbedrijf. Geen catalogus voor dogma's.)

De schrijver gaat de reuzen van de vuile lucht dapper te lijf. Hij is klein en vermetel. Zijn kleinheid is zijn sieraad, en het siert hem. Zijn kleinheid is slechts een masker. (François Bondy en Constantin Jelenski schrijven in hun boekje over het to-

+ De teksten van H.H. ter Balkt, Ad Zuiderent en Paul Beers over Gombrowicz werden op 21 september 1986 naar aanleiding van het verschijnen van Gombrowicz' Dagboek uitgesproken in De Balie te Amsterdam

* Ferdydurke, derde druk, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 1981

[p. 59]

neelwerk van Witold Gombrowicz een hoofdstuk onder de titel Geboren um euer Spiel zu demaskieren)^**

Maar de grote schrijver moet onweren. De kleine schrijvers produceren stikstof, methaan, waterstof en koolmonoxyde, kleine druppels ijdeltuiterij die hen tot spiegels dienen: Spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is 't grootste schrijvertje in 't land? En daar komen de dwergen al aangerend, en de prinsen en prinsessen te erwt of te paard - allen in de tere kleuren van de regenbogen geschminkt en gepoederd.

Witold Gombrowicz, die uiteraard de dichters niet hoog had, dat had Arthur Rimbaud, om maar een naam te noemen, evenmin, was uiteraard een dichter. En zeker ziet hij in de dichters de verhullers van ‘kuiten, kuiten, kuiten’... en zeker spreekt hij van ‘de arbeid van de dichter, de zending van de dichter, de rol van de dichter, het lijden van de dichter, het avant-gardisme van de dichter’, dit alles spottend, spottend, spottend, maar natuurlijk geloofde hij, in de rol van de dichter als bezweerder.

Omdat hij vermetel is, Witold Gombrowicz - is, want hij bestaat voort - rukte hij weleens aan de laarzen van goede reuzen; die echt hebben bestaan! Ze zijn er niet meer!

Dit is een heel zonderling land. Meestal heerst hier een mompelend zwijgen dat pas in spreken overgaat wanneer er een televisiekamera nadert... Toen Witold Gombrowicz in een kwaad en vermetel ogenblik zich mat met Dante, verbrak een gepatenteerd dwaallicht uit onze zonderlinge delta zijn mompelig zwijgen, en plaatste, hoestend en kuchend, Witold Gombrowicz in zijn eigen dwaallichtse aardappelkelder. ‘Die Gombrowicz. Ik verfoei hem nog erger en dubbelzinniger dan hij Dante. En dat beseft de sliertige schim’. Dat schreef hij neer. Dom als een boerenappel zag hij zijn eigen dwaallicht voor weerlichten aan. Hij weerlichtte gestreng, zo dacht hij, maar het boertje dat hij liet was maar een zuchtje in het namaak-wassen-beeldenmuseum van Madame Tussaud.

Dat had hij nog staan, ergens in Zeeuws-Vlaanderen.

Weg van de ingewanden. Van de ijdeltuiten en de drogisterijen.

De grote schrijvers in de mooie twintigste eeuw zijn bijna allemaal ballingen. Pessoa was het in zijn eigen land, Andrej Sinjawsky en Willem Frederik Hermans leven in Parijs, Heinrich Böll was een outcast in Keulen. Witold Gombrowicz leefde ver van Polen in Argentinië en Frankrijk.

Er staat ergens een Iers-Frans-Engelse kerncentrale die Samuel Beckett heet, en er is een Pools-Argentijns-Franse die Witold Gombrowicz is genaamd, en zij mogen nog lang blijven werken; tot aan het begin van de eeuwigheid.

** François Bondy/Constantin Jelenski, Witold Gombrowicz, DTV, München, 1978