De Revisor. Jaargang 13

[p. 17]

Ineke Bulte
Krullen op een gemillimeterd hoofd

0.0

In 1967 verscheen Het gemillimeterde hoofd van Gerrit Krol, voorzien van noten, figuren, bronvermeldingen, een inleiding, een samenvatting in het Engels en een index. Deze toegiften, die we eerder kennen uit de wereld van de wetenschappelijke publikatie dan uit die van de literatuur, zijn voor de zorgvuldige lezer van Het gemillimeterde hoofd (hierna te noemen: HGH) verklaarbaar: Krol gaf zijn werk de vorm van een proefschrift, omdat het de dissertatie is over de meerduidigheid in de taal/van het woord die zijn ik-figuur wilde schrijven¹. Niettemin is HGH ingelijfd bij de literatuur, zij het na enige strubbelingen. De context waarin het boek verscheen was literair; Querido is een literaire uitgever, die bovendien het eerdere, evident literaire werk van Krol had uitgegeven. De meeste recensenten wortelden dan ook stevig in het literair vertoog, al hadden zij er soms moeite mee het werk een roman te noemen, zoals later in de secundaire literatuur wel gebeurde.

Toch heeft er enige verwarring geheerst, wellicht deels gezaaid door ‘Schrijven met sommen’, de bij de tweede druk verdwenen ondertitel, en de tekst op de achterkant van het boek, waar meersporige specialisten als Dick Hillenius en Wiener Kreis-kenner Drs. H. Mulder, en geen anderen, geciteerd worden. De vorm van het boek, de inhoud van de inleiding en samenvatting, en de afschrikwekkende schema's en formules hebben, gecombineerd met de wetenschap dat Krol zich in het dagelijks leven als computerprogrammeur gedraagt, waarschijnlijk de grootste misleiding veroorzaakt.

Via Hugo Brandt Corstius weten we dat HGH bevriende wiskundigen tegenviel, omdat ze wiskunde verwachtten en ‘dus bevooroordeeld’ waren. Zelf las hij het, staande op het kruispunt tussen de literaire, de wiskundige en de taalfilosofische wereld, als literatuur; twaalf jaar later noemde hij het ‘een meteoor’ - nog steeds ‘in de verkroosde vijver van de Nederlandse literatuur’². Prof. Dr. Hans Freudenthal kreeg ‘het boekje’ tot zijn verrassing ter bespreking voorgelegd. Hij veronderstelde niet alleen dat de ironie van de summary door de toezenders niet onderkend was, maar ook dat Hillenius en Mulder ‘er ingelopen’ waren. Zelf liet hij zich niet verleiden het ‘aanvallig mathematisch brabbeltaaltje’ te ontleden, en deelde mee dat er nog genoeg aardigs te beleven was voor de lezer die ‘de onbegrijpelijke wiskunde en de platvloerse filosofie’ oversloeg³. De enthousiaste Kees Fens nam het zekere voor het onzekere en vroeg J.J.A. Mooij om een oordeel; deze verzekerde hem dat de wiskunde in HGH klopte⁴. De wis- en natuurkundige Dr. C.W. Rietdijk meende dat de wiskundige stukjes de algemene indruk van incoherentie versterkten, en dat HGH geen enkele gedachte bevatte die het onthouden waard is. Krol produceerde zijns inziens ‘gewoon de badinerende, modieus-relativerende lusac (= literaire musac IB) die snobs in onze dagen het gevoel geeft bij de tijd te zijn en te denken over “het leven”’⁵.

Hoe het ook zij, Krol kreeg geen doctorstitel, noch in de letteren, noch in de filosofie, noch in de wiskunde, en HGH kreeg literaire prijzen. Nu is het geenszins mijn bedoeling, de plaatsbepaling van HGH als literair werk aan te vechten; ik wil integendeel juist aangeven wat het betekent, HGH te lezen als literatuur.

1 HGH 57, 19.

2 Chapkis in Het Parool van 3 juni 1967; Battus in de NRC van 27 april 1979.

3 Freudenthal in Wetenschap en Samenleving 21 (1967), nr. 3/4 (april/mei) 63-64. Ten onrechte wordt Freudenthals uitspraak op de achterflap van de tweede druk van HGH in ‘Spectator’ gesitueerd.

4 Mondelinge mededeling Kees Fens, september 1985.

5 Rietdijk ‘Over literatuur, ideologie en wetenschap’ in: Restant 9 (1981-82), nr. 4, 159-189, blz. 179. Rietdijks reactie is gebaseerd op de eerste druk van HGH.

0.1

Welke tekst is Het gemillimeterde hoofd?

Wat het in concreto betekent een tekst als literatuur te lezen, hangt in belangrijke mate, maar niet volledig, samen met de literatuuropvatting van waaruit je leest. Rietdijk bijvoorbeeld heeft HGH wel degelijk als literatuur en niet als wiskunde of als filosofie gelezen. Voor hem ligt literatuur namelijk, net als alle kunst, in het verlengde van wetenschap: ‘literatuur (die) niet ophoudt te suggereren (...) dat de werkelijkheid contrasteert met wat de wetenschap er in toenemende mate in ontdekt, vormt een karikatuur van kunst’⁶. Ook als je het, zoals ik, van harte met de strekking van dit citaat eens bent, blijft de vraag welke de wetenschap is, en blijft het inzicht dat het hebben van een literatuuropvatting een noodzakelijke, maar kennelijk geenszins voldoende voorwaarde is om literatuur als literatuur te kunnen lezen. Je moet ook nog zodanig kunnen lezen dat je inderdaad kunt zien of een bepaald literair werk, in dit geval, op of door zijn literaire wijze al dan niet suggereert dat de werkelijkheid contrasteert met wat de wetenschap er in ontdekt, en dàt kon Rietdijk niet.

Literair lezen betekent onder meer niet, een boek lezen en beoordelen op de inhoud, die je in eigen woorden meent te kunnen weergeven, of op delen ervan, of sommige delen van het werk lezen als literatuur en andere als niet-literatuur: als wiskunde bijvoorbeeld, als geschiedenis of als filosofie. Omdat met name de laatste leeswijze een paradoxale, bij voorbaat af te wijzen strategie lijkt (hoewel velen er zich aan schuldig maken), besluiten we, dat alle delen van HGH als literatuur gelezen moeten worden, ook de wiskunst erin.

6 a.w. blz. 167.

[p. 18]

Dit betekent dat het ook paradoxaal is de inleiding, de summary en de index te lezen als die van een wetenschappelijk werk, dat wil zeggen als niet behorend tot HGH. Waar men bij het lezen van een proefschrift aanneemt dat inleiding, samenvatting en register toegiften zijn, bijgeleverde faciliteiten voor de lezer, die bij wegvallen eventueel de gebruikswaarde, maar nooit de tekst van het boek veranderen, neemt men bij het lezen van een literair werk aan dat alle woorden tezamen de tekst vormen. In het literair vertoog bestaat de tekst van HGH dus niet uit paragraaf 00 tot en met 99, maar uit ‘Ter inleiding’ tot en met ‘Index’.

Maakt dit dan verschil? Jazeker. Het betekent dat de inleiding, de samenvatting en het register niet door Krol geschreven zijn, maar door zijn ik-figuur; het betekent dat de index een deel is van HGH, en dat er dus geen index op HGH is; het betekent dat de mededelingen van ‘waar het boek over gaat’ geen samenvattingen buiten de tekst zijn, maar in de tekst. En ín literaire teksten geëxpliciteerde interpretaties constitueren als tekstdeel mede de dus nog te duiden tekst.

Als er één schrijver is bij wie we hier niet licht over heen kunnen stappen, dan is dat Gerrit Krol. Hij ondergraaft wel vaker de gedachte dat zijn voor- en nawoorden van hem zijn⁷, en hij geeft in ieder werk bij herhaling aan waar het onderhavige werk over gaat. Maar omdat hij steeds iets anders zegt over hetzelfde boek, en omdat bekend is hoe hij over samen te vatten literatuur denkt (namelijk net zo als zijn ik-figuur in § 39 en § 65 van HGH), nemen Krols lezers deze samenvattingen met zout - tegelijk wetend dat ze stuk voor stuk waar en relevant zijn. Bovendien afficheert Krol zichzelf als de schrijver die geen woord teveel schrijft; hij is de meester van de weglating. Veel van de wijzigingen die hij in volgende drukken van zijn boeken aanbrengt bestaan dan ook uit het schrappen van passages. Toegevoegd wordt er niets (behalve aan de krantenversie van Scheve levens); vervangen wordt er wel. Bij beschrijvingen volstaat hij regelmatig met ‘Beschrijving van...’⁸. De drie ongenummerde delen van HGH kan men dus moeilijk als toegiften bij HGH, als dubbel op, als krullen op een gemillimeterd hoofd beschouwen, al doet Krol alle moeite om de delen als toegiften te laten lezen. Hij ondertekent de inleiding en het ‘Bij de tweede druk’ met ‘G.K.’; de index geeft als vindplaatsen enkel de nummers van paragrafen, en niet de titel, inleiding, summary of zichzelf, en bij de gewijzigde herdruk wordt ook de index aangepast, zij het niet geheel zorgvuldig. Maar omdat de ik-figuur geen naam heeft kan dit alles evengoed het volhouden van de fictie dissertatie zijn.

Wat betekent het nu, HGH als literatuur te lezen? Laten we het voor de aardigheid, en omdat Krol kennelijk een schrijver is die het schrijverschap serieus neemt (als een vak, misschien wel als een wetenschap, de literatuurwetenschap) lezen met de literatuuropvatting die de ik-figuur van HGH verwoordt. We weten al dat hij literatuur niet samen te vatten acht, en hij sanctioneert ons besluit, alle delen van HGH mee te tellen: ‘de inhoud = de vorm. En het is net als bij het rekenen: elke komma, elke punt doet mee’^a). In het hiernavolgende zal ik me grotendeels beperken tot de vorm van HGH en de drie ongenummerde delen.

7 Bijvoorbeeld het laatste woord van het in 1973 verschenen De chauffeur verveelt zich: ‘Fairbanks 1978’.

8 In HGH bijvoorbeeld 36 en 94.

a) 39.

I. De inleiding

1.1
Inzicht en afbeelding, literatuur en waarheid

In de in 1965 geschreven inleiding schrijft Krol, of zijn ikfiguur (deze positie wordt voortaan aangeduid met: GK):

‘Dit boek is de uitwerking van notities die ik aanvankelijk slechts te mijner gerieve schreef. Daarbij heb ik, al selecterende, één centraal thema aangehouden: dat van de afbeelding. Wat niet, direct of indirect, onder het begrip “afbeelding” kon worden gebracht, heb ik weggelaten’.

Deze passage is in een dissertatie overbodig, net zoals de twee volgende alinea's. De hier gedane mededelingen komen in de in Amerikaanse sales-promotion-stijl geschreven ‘Summary of the contents’ (curs. IB) dan ook niet voor.

Volgens GK schrijft het boek dus, direct of indirect, het begrip afbeelding. Dat stelt ons nog niet voor problemen, immers, paragrafen als inleidingen, samenvattingen en registers zijn niet moeilijk onder het begrip afbeelding te brengen - wat dat ook zijn moge.

De afbeelding, in de wiskunde inderdaad (zie summary) Abbildung of mapping geheten, is een courant begrip in de logica. Het komt bijvoorbeeld voor in het door GK genoemde Formale Logik van Lorenzen (die overigens, in tegenstelling tot GK, relaties, zoals de implicatie, gescheiden houdt van functies, zoals de afbeelding) en bij de door GK niet genoemde Freudenthal, die het begrip in zijn Exacte logica van 1961 uitvoerig toelicht. Volgens deze uitleg klopt er geen hout van GKs afbeelding, of liever, omdat het zo inexact geformuleerd is, is het niet exact te lezen. GK deelt bijvoorbeeld niet mee of hij het over één- of meerduidige afbeeldingen heeft, hij gebruikt ‘afbeelding’ soms voor het proces van afbeelding, hetgeen correct is, soms voor het resultaat, hetgeen niet correct is, en soms als gewoon Nederlands; hij laat afbeeldingen soms ‘in’ en soms ‘op’ zijn, maar lijkt daar niets speciaals mee te bedoelen; hij leest het teken ⤚ naar believen als ⤚, als ⤙ of als , zoals hij ook de betekenis van a → b nu eens goed, dan weer fout vertaalt.

Bestudering van de volgens de index direct over de afbeelding handelende paragrafen verschaft twee zekerheden: het woord afbeelding in HGH is zeer veelduidig, en GK benut het wiskundig image van zijn tekst niet om eenduidigheid te bewerkstelligen - het doel toch bij uitstek van de mathematische logica⁹, als het niet onduidigheid is -, zodoende zichzelf en ons de mogelijkheid ontzeggend de waarheidswaarde van zijn uitspraken te bepalen - terwijl het streven naar waarheid en kennis, met behulp van o.a. consistentie, eenduidigheid en controleerbaarheid het streven bij uitstek is van dissertaties. (Of was? De kritiek op het logocentrisme begint eindelijk ook in dissertaties door te klinken, maar dat was in Nederland in 1967 nog niet zo).

De vraag naar de waarheid of juistheid van het gebruik van het wiskundig jargon is in het literair vertoog echter niet relevant; bij voorbaat niet, omdat het om literatuur gaat, en tekstintern niet, omdat GK zich het recht voorbehoudt, zelf betekenissen toe te kennen: ‘daarmee bedoel ik dat ik aan zo'n formule betekenissen toeken die ten opzichte van de tekst misschien

9 GK weet dit heel goed: ‘In de logika hebben alle woorden een vaste betekenis. Alleen zo kan de logika werken’ (HGH 84).

[p. 19]

onjuist zijn, maar die tekst lees ik niet en ik geef zo'n formule een betekenis die nieuw is. Wat heb ik er aan na te gaan wat een ander al heeft uitgedacht, dat is dubbel werk’¹⁰.

De vraag naar de zin of de functie van het gebruik van het wiskundig jargon in een literair werk is natuurlijk wel relevant. We zagen al, dat die zin juist niet de wiskundige is; nu zien we, dat de zin een literaire is. Juist de wiskundige taal heeft de gebruiksmogelijkheden die GK zoekt: ‘Het was mij allemaal te eenvoudig geworden. “Maan” betekende maan en “zandpad” betekende zandpad, ik wierp mij opnieuw op de wiskunde en wat ik daarin aantrof, miste ik in mijn (literaire, IB) werk, en in bijna alle literatuur: de meerduidigheid van het woord’¹¹.

Kenmerk van de wiskundige taal is dus precies tegengesteld aan de standaardgedachte: niet eenduidigheid, maar meerduidigheid, en ook het kenmerk van de literaire taal is tegengesteld aan de standaardgedachte: niet meerduidigheid, maar eenduidigheid, of minstens: de woorden hebben er vaste betekenissen. De woorden maan en zandpad roepen een poëtische wereld op waarin ze traditiegetrouw als symbolen en niet alleen als aanduidingen van manen en zandpaden functioneren. Zij hebben volgens GK inmiddels vaste betekenissen gekregen, juist door de traditie: ‘de betekenis van x is de doorsnee van alle uitspraken van x’^b).

De wiskunde is voor GK ‘een methode onze voorstelling te doen wennen aan het onmogelijke en daarin te geloven, want het wordt bewezen’^c). De literatuur is voor GK een methode om te schrijven over het geeft niet wat, zodanig dat de schrijver wordt geloofd^d). Dus kan GK de eigenschappen van de wiskunde goed gebruiken, want: ‘Wat ik nodig heb (lees: als schrijver, IB) is een mathematica van het liegen’^e). Niet de logica dus, want dat is de mathematica van de waarheid, maar de afbeelding, de gelijkwaardige tegengod van de logica^f); en niet gewoon het liegen, want in de leugen kan men niet geloven omdat hij niet bewezen kan worden.

De literaire taal wordt verrijkt met het wiskundig register, de wiskundige taal wordt verrijkt met het literair register, en zo heeft de schrijver eindelijk geëigend materiaal tot zijn beschikking, vorm en inhoud tegelijk. Een beter materiaal dan dat van de schrijvers van ‘de boeken der geest’^g), de schrijvers der woordspelingen, die niets te vertellen hebben, of de schrijvers die wel iets te vertellen hebben, maar voor wie elk woord een vaste betekenis heeft^h). De formele taal is de afgod van de wiskunde, de natuurlijke taal is de afgod van de mens- of geesteswetenschapper; in de afbeelding verenigd vormen zij de afgod van de literaire schrijver, die immers de waarheid liegt en onechte werkelijkheden geloofwaardig aanwezig stelt, omdat hij iets te vertellen heeft. (Zie hoe handig GK daarbij gebruik maakt van openingen in het wiskundig jargon: het teken ⤚ voor de afbeelding bijvoorbeeld wordt inderdaad door Bochenski en Menne¹² gebruikt; het staat in de tabel van de dyadische ‘Wahrheitswertfunktoren’ ook inderdaad onder het → teken, en inderdaad zijn de waarheidswaarden van de uitspraken waarin deze tekens functioneren complementair (of tegengesteld?), maar het ⤚ teken wordt als enige niet gedefinieerd¹³⁾ en het woord Abbildung valt nergens).

GK verveelt zich bij de meeste boeken die hij leestⁱ⁾, omdat zij niet de afspraken over de betekenissen van de woorden doorbreken, en dus geen perspectieven openenen. ‘Het woord ordent. Er is niets anders in de wereld dat ordent’^j); de gelezen woorden brengen geen nieuwe ordeningen, geen nieuwe voorstellingen. En dat deed de wiskunde wel, voor GK; het woord van Heyting keerde de werkelijkheid als een kous binnenste buiten, de samenhangen, de ordeningen blijken anders, of minstens mogelijk anders ‘trams hangen aan een draad’^c) - terwijl de werkelijkheid dezelfde blijft. Het is maar hoe je het bekijkt - beschrijft, zou GK zeggen, verwoordt, afbeeldt. ‘Schrijven is het enige volgens mij, dat een mens in z'n leven kan doen’^k). De ware schrijver is de schrijver die een verband dat er nog niet is omdat het niet op papier staat¹⁴ creëert, door het onder woorden te brengen. Het verband bestaat uitsluitend in en door de woorden, en het moet zó zijn dat de lezer ziet: ‘Zo is het precies’. Niet omdat hij iets vertrouwds herkent, maar omdat hij iets voor het eerst ziet en het herkent.

De schrijver is een eye-opener; in het woord dat verder reikt dan het oog heeft hij een magnifiek middel tot inzicht. Welk woord reikt verder dan het oog? Dat van de formele taal, de wiskunde, en juist dat kan uitgebuit worden voor de literatuur. GK gebruikt, precies zoals hij in de inleiding schrijft, ‘de mogelijkheden die de wiskunde biedt aan een mens zich verstaanbaar te maken, zich op heldere wijze (dit is o.a. beknopt, aanschouwelijk en doorzichtig, want niet vertroebeld door betekenissen IB) uit te drukken aangaande de dingen die men ziet, maar ook aangaande de dingen die men niet ziet’.

Waarom reikt de wiskundetaal verder dan het oog, biedt zij de mogelijkheid de beperkingen van de menselijke waarneming te overstijgen? Omdat formules microfoons zijn in de zwarte ruimte van het onmogelijke^l). De wiskundige taal is exact en ‘inhoudsloos’, terwijl toch de waarheid van haar uitspraken kan worden vastgesteld. Dit betekent dat wij uitspraken als

10 22; zie ook 59: ‘Wat zijn hun begrippen vergeleken met de mijne’.

11 19. In de eerste druk stond er ‘maan’ en ‘haar’, nog romantischer, maar helaas dubbelzinnig.

b) 23.

c) 68.

d) 69.

e) 08.

f) 07.

g) 03.

h) 55.

12 ‘Manne’ in de noot bij 07 is een spel- of zetfout. Intentioneel? In 83 treedt ook een Manne op.

13) Het is dus ook niet het symbool van ‘afbeelding’. Het ⤙ teken wordt er evenmin gedefinieerd, het teken wel. Het staat voor de contravalentie, en functioneert in de praktijk als de negatie der equivalentie (!).

i) 58.

j) 41.

c) 68.

k) 18.

14 18, cursivering IB. Onmiskenbaar is de verwantschap van deze opvattingen met die van Hermans in ‘Experimentele romans’, een essay in W.F. Hermans, Het sadistisch universum (1964, 106-111, geschreven 1953). Krol lijkt zich echter wél af te zetten tegen Hermans' opvattingen in het laatste essay van dezelfde bundel, waar deze schrijft: ‘Bovendien zijn de woorden ontoereikend om het grootste deel van de werkelijkheid te beschrijven, zoals onze ogen maar een gering deel van het spectrum kunnen waarnemen’. Hermans handhaaft dan ook zijn opvatting over de scheiding tussen de taal van de wetenschap (= wiskunde, logica, natuurwetenschap) en die van andere ‘wetenschappen’ en literatuur. Wel geeft hij de noodzaak van het bestaan van literatuur aan - en niet van de zg. wetenschappen.

l) 63.

[p. 20]

strijdig kunnen herkennen. De strijdige uitspraken kunnen enkel strijdig zijn met elkaar, en niet met een inhoud, of met een werkelijkheid buiten hen. En juist met elkaar strijdige uitspraken kunnen een beschrijving geven van een verschijnsel dat wij niet kennen en nooit zullen kennen^b), zodat wij toch het onzienlijke zien, of het zienlijke zien als een afbeelding van het onzienlijke¹⁵.

Het terrein van de strijdige uitspraken is dus het terrein bij uitstek van de schrijver - maar hoe produceer je strijdige uitspraken buiten de wiskunde? In tekeningen is het niet zo moeilijk; Escher doet het aan de lopende band, zoals GK laat zien. Maar hoe komt een woordkunstenaar ‘op die plaats juist tussen twee onverenigbare realiteiten in’^m)? Door dezelfde taktiek toe te passen die van de werkelijkheidsgebonden meetkunde meer-dan-drie-dimensionale meetkundes kon maken: het loslaten van het parallellen-axiomaⁿ⁾. Het woord loopt niet parallel met de werkelijkheid; de twee werelden snijden elkaar ook niet, maar daar waar ze aan elkaar zitten (betekenis) gaan ze door het oneindige^m). De betekenis loopt niet parallel met het woord, noch met de wereld; de woordwetenschappers, de literaire schrijvers, maken de vaste betekenissen los van de woorden, want dan zijn er veel meer mogelijkhedenⁿ⁾, dan worden de woorden meerduidig, dat wil zeggen, multifunctioneel, in die zin dat ze meerdere ordeningen van de wereld kunnen organiseren.

Predikt GK de totale anarchie? Nee, want de eis van exactheid blijft; immers, aleen in exacte en consistente contexten kunnen waarheden en strijdigheden worden vastgesteld. Ware uitspraken zijn dus altijd hoogstens contextwaar - anarchist of cynicus is GK niet, wel rhetoricus¹⁶.

b) 23.

15 51. Het woord representeert, stelt aanwezig; taal, woorden en zinnen zijn beschrijvingen. ‘Daar waar het woord een verschijnsel beschrijft dat buiten onze voorstelling valt (...) daar is het woord een formule’ (63). De formule beschrijft het onmogelijke (63) en bij iedere formule is een afbeelding te vinden in de werkelijkheid die deze formule waar maakt (09). Het onzichtbare verlengde van iets zien is een frequent voorkomend motief in Krols werk.

m) 34.

n) 00.

m) 34.

n) 00.

16 Net als Brakman, net als deze werkend boven de afgrond van de zinloosheid, maar anders in zijn plezier. Brakman voelt zich in de taal als een vis in het water, zijn spel is de ‘folle plongée incestueuse’ (Kristeva), pretomgang met het semiotische, spetteren en zeepbellen blazen onder het welwillend oog van de Moeder, wat kruiden erbij en goed roeren, een spel met de verbeelding; voor Krol is het spel competitie, een zich voortdurend meten met de taal, onder het welwillend oog van de Vader, niks geen semiotisch, streng verbod op het andere in de taal, een spel met de grenzen en mazen, maar binnen de Wet, een spel met de Waarheid.

1.2
Verhandeling en bij-de-tijd-sein

Als woordkunstenaar suggereert GK met deze opvattingen bepaald niet dat de werkelijkheid contrasteert met wat de wetenschap er rond 1967 in ontdekt had.

1.2.1

In de literatuurwetenschap vieren met GKs beginniveau vergelijkbare opvattingen hoogtij bij de theoretici van het autonome kunstwerk. Op tenminste drie elementaire, zelfs axiomatisch genoemde¹⁷ punten zijn overeenkomsten aan te wijzen: 1) literaire teksten zijn meerduidig, dat wil zeggen dezelfde zinnen kunnen verschillende betekenissen constitueren, afhankelijk van de duiding van het geheel - die wordt geconstrueerd op basis van de duiding van de betekenisconstituerende zinnen. Uitspraken zijn dus contextwaar; de enige eis is consistentie. 2) literaire teksten zijn fictioneel, dat wil zeggen het is zinloos te vragen naar de waarheids- of werkelijkheidswaarde van de zinnen in de literaire tekst. En 3) de literaire wereld is een wereld in woorden, zij bestaat niet buiten de tekst, vorm en inhoud zijn één, de samenhang, de ordening, de inhoud bestaat uitsluitend in en door de woorden.

Deze opvattingen maken de discussies over het kloppen van de wiskunde in HGH, of over de ernst van Krols beweringen¹⁸ niet relevant, zomin als de discussies over de waarheid van Brouwers' Bezonken rood en zovele andere, als literair gelezen werken relevant zijn, want het gaat ‘om het verhaal, het gaat om de wereld die erdoor beschreven wordt’¹⁹ en nergens anders om. Dat is wat we, in commissie²⁰, het rhetorisch standpunt noemen. Met behulp van deze drie axioma's maakte de literatuurwetenschap van literatuur rhetoriek en van zichzelf een rhetorische wetenschap - haar uitspraken over de juiste interpretatie van literaire teksten vinden hun bewijskracht immers uitsluitend in de tekst²¹. Déze literatuurwetenschapper ziet zich levensgroot geconfronteerd met de paradox van de leugenaar. De eerste en enige die in de eerste leesronde van HGH tegen dit probleem aanliep - kón aanlopen, en, naar aanleiding van de sprookjesfiguur die er eens wás, moest aanlopen - was Kees Fens - medewerker aan het nog nieuwe, in Nederland revolutionaire Merlyn, een literair tijdschrift dat de drie axioma's hartstocht beleed.

17 cf. F.C. Maatje, Literatuurwetenschap, grondslagen van een theorie van het literaire werk, 1970 etc.

18 Ook Krols werk is vaker geïnterpelleerd; er waren kritieken op zijn conservatisme en onsociale blik (Rietdijk, Vogelaar, van Gennip), vragen over zijn opvattingen over vrouwen (Nicolaas Matsier in De Revisor 1977/6; Diny Schouten in de NRC van 1 april 1978: Herman de Coninck in Humo van 6 november 1980, ook in Bulkboek 119; ‘Nederland C’, NOS-televisie 16 juni 1985), zijn roofbouw op andermans teksten (Frida Balk; Krol werd verdedigd door Van Deel met de stelling dat ook Krols kràntenstukken als literatuur gelezen moeten worden: De Revisor 1979/6), de computerwaarde van Adam, De man achter het raam ('t Hart).

19 07. Mooi voorbeeld bij Krol: Dinekes schoenen, 1980.

20 Zie hiervoor bijvoorbeeld Dick Schouten ‘De ultieme combinatie’ in De Revisor 1985/4.

21 Helaas werd deze rhetorische wetenschap vaak door serieuze mensen bedreven - een anomalie, in plaats van een ultieme combinatie.

1.2.2

GK vond juist in de wiskunde (die andere rhetorische wetenschap) in aanleg de beginselen terug die hij ten aanzien van literatuur aanhing; het logische denken ‘turned inside out and covered again with words’²² is het literaire denken. Ook ten aanzien van de wiskunde loopt Krol niet achter met zijn Tractatus logico-literaricus, althans niet, wederom, in Nederlandse verhoudingen. W.F. Hermans haalde in 1967 de Nederlandse filosofen over de hekel, omdat ‘de belangstelling voor een filosoof als Wittgenstein, die toch zonder overdrijving de grootste vernieuwer van de filosofie na 1921 genoemd mag worden, bij een groot deel van de officiële Nederlandse wijsgeren zo opmerkelijk laat gekomen is en (...), hoe laat ook gekomen, (...) op z'n minst, oppervlakkig moet worden genoemd’²³.

Heb ik het dan al over de relaties tussen HGH en Wittgensteins Tractatus logico-philosophicus gehad? Expliciet niet, impliciet wel. Zelfs wie zich zo oppervlakkig in GKs opvattingen verdiept als ik het in dit bestek doe daagt onontkoombaar dat we GKs begrip afbeelding niet moeten plaatsen in de context van het mathematisch-logische denken à la Lorenzen, laat staan à la Freudenthal²⁴, maar in die van Wittgenstein. Wittgensteins Tractatus handelt expliciet over Bild en Abbildung in 2.021 en 2.0212; in 2.1 tot en met 3.01 (speciaal van belang in verband met HGH zijn 2.15 c.s., 2.17 cs., 2.2 c.s.); in 4.01 tot en met 4.063 (speciaal van belang in verband met HGH zijn 4.01 (zie ook 4.021, 2.12. en 2.19) en 4.011, 4.014, 4.015, 4.021, 4.032, 4.06); in 5.156, 5.4733, 5.475, 6.342 en 6.35. Maar net als in HGH handelen ook in de Tractatus niet alleen de expliciete paragrafen over de afbeelding, en kan alles, direct of indirect, onder dit begrip worden gebracht.

GKs denken onderhoudt zeer complexe relaties met dat van Wittgenstein. Ook hier doet hij geen poging tot een zorgvuldig lezen naar Wittgensteins intenties, maar maakt hij gebruik van wat hem zoal bij lezing invalt. Elementaire begrippen als Satz, Bild, Wirklichkeit, Gegenstand en Sachverhalt worden zó ingevuld dat studie van HGH als lezing van Wittgenstein mijns inziens niet zo interessant is, al blijft het leuk puzzelen op regenachtige dagen. Moet ik werkelijk nagaan of GKs vertaling van het problematische woord ‘Sachverhalt’ als ‘uitspraak’ bewust en weloverwogen is, en wat dat dan inhoudt, en waarom hij ‘raumlich darstellen’ zonder meer leest

22 ‘Summary of the contents’.

23 W.F. Hermans, Wittgenstein in de mode, 1967, blz. 10, in 1966 gedeeltelijk gepubliceerd in het Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie. Kazemier sloeg in dit tijdschrift terug; dat laat Hermans niet op zich zitten etc. Hermans schreef dit naar aanleiding van het verschijnen van C.A. van Peursen, Ludwig Wittgenstein (1965), en H.G. Hubbeling, Inleiding tot het denken van Wittgenstein (1965), inderdaad de eerste in Nederland verschenen inleidende werken uit de filosofische wereld. Hermans had al in 1964 ‘Wittgensteins levensvorm’ over de Philosophische Untersuchungen geschreven, gepubliceerd in zijn Het sadistisch universum, 1964, 143-176. In 1975 verschenen zijn vertaling van de Tractatus, in 1976 de tweede herziene druk, van aantekeningen voorzien.

24 Als we 71 van de eerste druk lezen met behulp van Freudenthal snappen we wel waarom deze tekst in de tweede druk verdwenen is. Er stond: ‘Een afbeelding van een gebied A op a is waar, als bij elk deel van A (A') een deel van a (a') gevonden kan worden zo dat a' een afbeelding is van A'’. De afbeelding van A op (!) a is dus waar, als ze een afbeelding van A op a is.

[p. 21]

als ‘ons iets voorstellen’²⁵? Interessanter is het, dat GK in de tweede druk²⁶ suggereert het eens te zijn met het eerste lid van stelling 3.032: men kan niet iets in de taal voorstellen dat in strijd is met de logica. Volgens Wittgensteins terminologie kan dat inderdaad niet, maar volgens GK mijns inziens wel: is het hem daar zelfs niet om te doen?

De Tractatus geeft wel het kader van GKs denken aan, en vele stellingen vinden we in een of andere vorm in HGH terug. Naast die over de afbeelding bijvoorbeeld 3.203 (in HGH tot afbeelding geworden: ‘de betekenis van het woord “aap” is de afbeelding van aap op “aap”’), 3.323, 3.325, 5.1361: ‘Der Glaube an der Kausalnexus ist Aberglaube’ (zie ook 6.37 en 6.3211), 5.634: ‘Alles, was wir überhaupt beschreiben können, könnte auch anders sein. Es gibt keine Ordnung der Dinge a priori’, 6.113: ‘Es ist das besondere Merkmal der logischen Sätze, dass man am Symbol allein erkennen kann, dass sie wahr sind, und diese Tatsache schliesst die ganze Philosophie der Logik in sich’, 6.13: ‘Die Logik ist keine Lehre, sondern ein Spiegelbild der Welt’ en 6.362: ‘Was sich beschreiben lässt, das kann auch geschehen’. Zelfs waar GK Mulisch' Voer voor psychologen citeert, een boek waarmee HGH overigens ook interessante relaties onderhoudt²⁷, vinden we, ‘in aansluiting hierop’ Wittgenstein: 5.632 ‘Das Subjekt gehört nicht zur Welt, sondern es ist eine Grenze der Welt’.

Belangstelling voor het respectabele terrein van paradox en contradictie (nog zeer levendig in Adam, de GK van Krols De man achter het raam van 1983, zoon van de nominalisten Gansfort en Agricola, erfgenaam van Ockham, over wie Wittgenstein spreekt in 3.328 en 5.4.7321), van groot belang in de grondslagen van de wiskunde (en de literatuur), getuigt ook bepaald niet van achterlijkheid. Ook Wittgenstein spreekt over de contradictie, altijd in samenhang met de tautologie: 4.46 c.s., 5.525 e.a. Ook Wittgenstein ziet het onzienlijke: de filosofie kan ‘das Unsagbare bedeuten, indem sie das Sagbare klar darstellt’. Net als GK spreekt hij over het getal (6.02) en het raadsel (6.5) en ook hij eindigt zijn boek met het spreken over God. Nog een voorbeeld: GK vindt dat men in de meeste stellingen van Wittgenstein het woordje ‘niet’ zou kunnen schrappen (o). Dit lijkt kritisch, maar in feite zegt Wittgenstein het zelf: ‘Die Sätze “p” en “-p” haben entgegengesetzten Sinn, aber es entspricht ihnen eine und dieselbe Wirklichkeit’ (4.0621).

Niet alleen de inhoud, ook de vorm - hoe kan het anders - van HGH onderhoudt relaties (van afbeelding?) met de Tractatus. De nummering van de paragrafen, voor het eerst in Krols werk ingevoerd, zij het zonder de hiërarchische ordening, de plaatjes²⁸ en de wens de wereld terug te brengen tot de meest eenvoudige vorm springen hierbij in het oog: het ‘schrijven met sommen’ was al vóór Krol uitgevonden, door Wittgenstein, maar nog niet in de literatuur ingevoerd - in Nederland. ‘Was sich überhaupt sagen lässt, lässt sich klar sagen’ schreef Wittgenstein in zijn voorwoord - dit is het ‘helder’ van GK, en dat is niet hetzelfde als eenduidig en eenvoudig. ‘Ik wil het verband vinden dat in een paar regels zijn uitdrukking vindt, hoe korter hoe duidelijker’ schrijft GK in § 13 van HGH.

GKs ‘Ter inleiding’ ziet er geheel anders uit in zijn intertekstuele parallelen met het voorwoord van de Tractatus. Ook Wittgenstein ondertekent met plaats²⁹, jaartal en door punten gescheiden initialen. Beiden hebben niet geringe pretenties: ‘Das Buch behandelt die philosophische Probleme (...) Ich bin also der Meinung, die Probleme im wesentlichen endgültig gelöst zu haben’//‘Dit boek behandelt het mechanisme van de taal, de wijze waarop een mens zich meedeelt, en de wijze waarop de ander hem begrijpt (...) Ik ben tevreden. Ik heb een paar zaken die voorheen duister waren of slecht geformuleerd (cf. Wittgenstein, IB) tot klaarheid gebracht’³⁰. Beiden zijn tegelijk bescheiden: ‘maar voor wie?’//‘wie weinig damit getan ist’. Nog een (omgekeerde) parallel met een hierboven reeds geciteerde gedachte van GK: Wittgenstein heeft er geen behoefte aan, na te gaan in hoeverre zijn streven samenvalt met dat van andere filosofen, ‘weil es mir gleichgültig ist, ob das was ich gedacht habe, vor mir schon ein anderer gedacht hat’. De eerste alinea van Wittgensteins voorwoord heeft prachtige relaties met de derde van GKs inleiding:

‘Dit boek zal misschien alleen iemand begrijpen, die de gedachten welke erin uitgedrukt zijn - of toch soortgelijke gedachten - zelf al eens gedacht heeft. - Het is dus geen leerboek - Het zou zijn doel hebben bereikt, als het iemand die het met begrip leest, genoegen deed’³¹.

‘Dit boek is, ik weet het, niet voor iedereen geschreven. Het bevat gedeelten die zich “laten lezen als een roman”, maar op andere plaatsen was ik gedwongen de wereld terug te brengen tot de meest eenvoudige vorm, daar heb ik formules inge-

25 78, naar aanleiding van 3.0321. Hermans vertaalde ‘Sachverhalt’ als ‘connectie’. Uitgaande van de gedachte dat alleen het woord ordent, worden connecties volgens GK wellicht alleen door uitspraken tot stand gebracht? Uitspraak is een beladen woord, maar ja, GK wil de vaste betekenissen lossen.

26 Waar in de tweede druk staat ‘Dit laatste is niet helemaal waar’ stond er in de eerste ‘Dit is niet helemaal waar’.

27 Voer voor psychologen verscheen in 1961; zó verkroosd was de vijver van de Nederlandse literatuur nu ook weer niet. Parallellen vind ik, behalve in het door GK geciteerde deel, in de afdeling ‘Autobiografisch’ van Voer voor psychologen; in ‘Harry en het woord’: HGH 74; in ‘Manifesten’: HGH 82; in de thema's waarheid en logica; in het motief van de geniale jongeling (óók bij Hermans!); in het streven naar helderheid (blz. 85); in het lezen van Dostojewski en Weininger (de laatste op bladzijde 162. Ook Wittgenstein las beide auteurs veel; hij vond dat Weininger over de belangrijke dingen nadacht, alleen moest je overal ‘niet’ voor zetten); in de verwijzingen naar wetenschappelijke werken en in uitspraken als: ‘Ik wist alles, ik begreep alles’; ‘Vandaag verkondig ik het tegendeel van wat ik gisteren zei’ 16; ‘Het regiem der symbolen was voorbij’ 37; ‘Ik heb geen geheugen, fantasie nog minder’ 75 (HGH: ‘Ik heb geen fantasie’ 64); ‘De meeste boeken: reportage’ 75; ‘Moraal van het schrijven: werkelijkheid’ 76; ‘Schrijven is mijn middel van bestaan’ 102; ‘ver van alle l'art pour l'art ontdekt de schrijver, dat de vorm de inhoud van zijn verhaal is’ 111; ‘De werkelijkheid is de beschrijving van het niets’ 230. Het is maar een greep. Het zou me niets verbazen als Krol het woord lichaamsuitbreiding hier voor het eerst aantrof, op blz. 121. De bladzijdenummers zijn die van de eerste druk van Voer voor psychologen.

28 Vergelijk 6.12 c.s. met HGH 83, en het oog bij 5.6331.

29 In de eerste druk van HGH is de plaatsnaam overigens afwezig.

30 De laatste zin komt uit de laatste paragraaf van HGH.

31 Ik citeer voor de duidelijkheid Hermans' vertaling.

[p. 22]

voerd. Deze formules vragen, evenals de figuren in de tekst, een zorgvuldige aandacht. Wie ze niet precies begrijpt, heeft niets begrepen’

Misschien is de doctorstitel toch nog voor GK weggelegd; tenslotte promoveerde Wittgenstein op de Tractatus toen deze al acht jaar gepubliceerd, en al elf jaar geschreven was. Maar waar moet de promotor vandaan komen?

1.3
De inleiding als inleiding

(Over GKs literatuuropvatting is nog veel meer te zeggen, bijvoorbeeld over het bederf dat schrijvers en wetenschappers van binnenuit te wachten staat: ‘de woorden zullen losraken van hun betekenissen’^p), een waarlijk bijbels apocalyptische voorspelling (en de enig logische! gezien wat in den beginne was); zijn ziekte: ‘mijn werkelijkheid liet los (...) ik moest een woordenboek gebruiken om de woorden te begrijpen’ⁱ⁾; de fysieke betekenis van de woorden³²; zijn opvatting dat schrijven geen vak, maar een functie is^g) en dat dichten met behulp van woordenboeken en computers werkt. Ook over de toepassingen van zijn opvattingen is nog veel te zeggen. Ik bewaar dit alles tot ik gelegenheid heb over het krolse denken in HGH en De man achter het raam te schrijven; voor de lezing van de ongenummerde delen van HGH is het niet onmiddellijk noodzakelijk hierop nader in te gaan).

‘De wijze waarop een mens zich meedeelt, en de wijze waarop de ander hem begrijpt, vormt de inhoud van dit boek’ zegt de inleiding. ‘Het behandelt het mechanisme van de taal, in het bijzonder van de wiskunde (...)’. We hebben uit de paragrafen over de afbeelding kunnen afleiden dat in ‘de wijze waarop de mens zich meedeelt’ gebaren, intonaties, geuren, blikken of bewegingen niet begrepen zijn, dus behandelt het boek inderdaad de taal, en wel alleen het mechanisme van de taal: geen intonaties, geen situaties, geen teksten, geen vormen en geen grammatica's, geen socio-pragmatische of psycho-linguïstische aspecten. We lezen, als ik het Krols mag samenvatten, over alle betekenistoewijzingen die de een-op-een relatie tussen de woorden en de dingen maken en breken, zoals daar zijn: aanduiden, liegen, waarheid, fantasie, meerduidigheid, interpretatie, bedoelen, begrijpen, berekenen, beschrijven, betekenen, ironie, humor, komedie, tragedie, evocatie, spreken en luisteren, lezen en schrijven, geloven, tellen, lachen, zingen, zeggen, afbeelding, stelling, formule, implicatie, deductie, definitie, substitutie, transformatie, denken en woordspelingen. Deze woorden vinden we ook in de index. We vinden daar niet: model, figuur (wel: foto), literatuur, samenvatting (wel: flaptekst), wijziging, paradox, tautologie of contradictie. Evenmin vinden we er ‘structuur’, een woord dat voorkomt in de laatste alinea van de inleiding. Deze handelt over de index achterin, het derde ongenummerde deel van HGH; we zullen deze alinea in dat verband nader bekijken. Voorlopig beschouwen we de inleiding nu als geïnterpreteerd.

p) 79.

i) 58.

32 Bijvoorbeeld het bezoek aan Londen (50), en het Nederlands, de Vadertaal, ten opzichte van het Fries, de Moedertaal (54).

g) 03.

II De samenvatting; inleiding, oorzaak en inhouden

Merkwaardig, om in een boek van iemand als GK, met zijn opvattingen over samenvattingen, een samenvatting aan te treffen. Natuurlijk, het is een eis bij dissertaties (toen ook al? De Tractatus heeft er uiteraard geen, zo min als een index), dus heeft HGH een samenvatting. Maar omdat het een samenvatting van HGH is, moet het wel de samenvatting van een ander boek zijn.

De ‘Summary of the contents’ bestaat uit twee alinea's. ‘De wijze waarop een mens zich meedeelt, en de wijze waarop de ander hem begrijpt, vormt de inhoud van dit boek’ zegt de inleiding, en de tweede alinea van de summary geeft deze inhoud gedetailleerder en meervoudig weer. Is de overeenstemming tussen voor- en nawoord slechts schijn?

De wiskunde en het mechanisme zijn uit het verschiet verdwenen, tegelijk met het inzicht. Door de keuze van het woord ‘mapping’ wordt de engelstalige lezer van Wittgenstein weg-, en naar Freudenthal c.s. toegeleid. De mogelijkheden zich verstaanbaar te maken zijn de moeilijkheden van het niet tot een begrip komen geworden; de gelijkwaardige tegenlogica heet nu een nieuwe logica, waarin implicatie en afbeelding vreedzaam lijken te coëxisteren. Wáár is, dat HGH ook de verhouding tussen schrijver en lezer, spreker en luisteraar beschrijft, en dat bij het laatste meer dan alleen het mechanisme van de taal aan de orde komt³³.

De eerste alinea vergt enige toelichting, met name de zin ‘A structure remains which is clear and simple as a calculus and, turned inside out and covered again with words, gives us a picture of a quiet, causeless world’. We komen hier weer het geheimzinnige woord structuur tegen. Is het, duidelijk en

33 Bijvoorbeeld in 85, in de index onder ‘spreken’ genoemd, en in 70 (niet als vindplaats in de index opgenomen) - terwijl luisteren volgens de index alleen voorkomt in 39, waar inderdaad óók over spreken gesproken wordt.

[p. 23]

eenvoudig als een rekensom, hetzelfde ‘structuur’ als in de inleiding? Daar krijgen we een beeld van de structuur; hier geeft de structuur een beeld. ‘Beeld’ wordt vertaald als ‘picture’, en niet als ‘image’, ‘model’ of iets dergelijks, zodat we waarschijnlijk gewezen worden op Escher, en op Wittgenstein, wiens ‘Bild’ vertaald werd als ‘picture’³⁴. De structuur geeft ons een beeld van een ‘quiet, causeless world’, als ze ‘turned inside out and covered again with words’ is. Is deze wereld ‘het geheel’ dat we voor ons zien als we de index bekijken zoals de inleiding ons opdraagt?

Iets kunnen we over de raadselachtige zin nog zeggen. De ‘causeless world’ is een consequentie van het, mèt Wittgenstein, afwijzen van de Satz vom Grunde. Ook als men de implicatie zou willen lezen als een oorzaak-gevolg relatie (wat GK niet doet: hij leest haar terecht als een gegeven-gevolg relatie, dus als een logisch en niet als een causaal verband), dan komt men nog uit bij de causeless world. Immers, de afbeelding is omschreven als de relatie a ⤚ b die waar is dan en slechts dan als a waar is en b niet, terwijl → b slechts in dat geval onwaar is. En HGH behandelt de afbeelding, volgens GK.

Misschien dienen we zelfs het ‘turned inside out’ in dit verband te lezen: implicatie en afbeelding zijn als rechter- en linkerhandschoen (of kous): hetzelfde, maar tegengesteldcomplementair. In de drie-dimensionale ruimte kun je van een rechter- een linkerhandschoen maken door de rechterhandschoen binnenste buiten te keren; in de vier-dimensionale ruimte is een ander omkeren mogelijk: dat waaraan Wittgenstein refereert in 6.36111, waar de binnenkant de binnenkant blijft en de buitenkant de buitenkant³⁵. Het lijkt onlogisch dit binnenste buiten te noemen, maar GK doet dat ook in § 68, waar Heyting de werkelijkheid als een kous binnenste buiten keert, terwijl de buitenkant dezelfde blijft. De afbeelding kan dan, in GKs ongemotiveerde wereld (causeless world) beschouwd worden als (be regarded as) de implicatie binnenste buiten gekeerd en weer met woorden (afbeeldingen) bedekt. Uit het gevolg volgt het gegeven? Uit de beschrijving van wat men ziet, volgt de beschrijving en dus het zien van wat men niet ziet.

34 Spiegelbild als mirror image, Abbildung als depiction, Form der Abbildung als pictorial form, althans in de vertaling van D.F. Pears en B.F. McGuinness 1961. Het woord picture heeft een modelbetekenis, die Wittgenstein uit de natuurwetenschappelijke wereld overnam.

35 Zie hiervoor Hermans' aantekening bij zijn vertaling van deze stelling.

III De index; registratie en indicatie, de woorden en hun verband

3.0

Het laatste ongenummerde deel van HGH draagt de titel ‘Index’, en heeft inderdaad de vorm van een index. Het lijkt de rhetoriek ten top gevoerd, ook dit gedeelte van HGH als Literatuur te willen lezen (prompt ziet hij eruit als een lang rijmloos gedicht met regels en strofen van wisselende lengte, als Hanlo's ‘Oote’ zonder syntaktische of grammatische ordening, waarin de alfabetische ordening van zowel regels als strofen als een nieuw esthetisch stijlmiddel met reminiscenties aan het beginrijm wordt gehanteerd. Neemt poëzie niet een opvallende plaats in in HGH? Gezang 116 wordt geciteerd, er wordt over Marsmans verzen gesproken, GK maakt zelf gedichten, let wel: door woorden uit woordenboeken onder elkaar te schrijven!^r), dat wil dus zeggen, als onmisbaar betekenisconstituerend deel van HGH. Al hebben we de schijn



tegen, het zichzelf respecterend literair vertoog eist dat de tekst als literair gelezen wordt, en GK ondersteunt dit, door in afwijking van alle conventies dienaangaande, in de inleiding de aandacht te vestigen op dit vanzelfsprekend aanhangsel, en hints te geven met betrekking tot leeswijze en betekenis van de index:

‘Achterin is een index opgenomen van woorden die voorkomen in de tekst en de paragrafen waar ze zijn gebruikt. Men zou deze woorden op een groot blad papier kunnen schrijven en elk paar woorden dat in de index een paragraafnummer gemeen heeft, door een lijn verbinden. Men zou aldus een nauwkeurig beeld krijgen van de structuur van het geheel’.

Een leuker structuuranalyse zal een literatuurwetenschapper niet snel ten deel vallen, maar hij ziet zich direct geconfronteerd met een probleem: schrijft hij de woorden onder elkaar, dan is het beeld van de structuur één dikke streng, met rafelige stukken en uiteinden. Oplossing I op grond van de tekst: een prachtige tekening van halve cirkels, zoals in figuur 2 van HGH: ‘Er zijn veel meer mogelijkheden, we halen de beteke-

r) 80.

[p. 24]

Beeld van de eerste bladzijde van de Index (tweede druk), als de volgende bladzijden nog niet in kaart zijn gebracht

[p. 25]

nissen los van de woorden. “Lijn”, wat is lijn’. Oplossing II op grond van de tekst: men schrijft de woorden naast elkaar, en maakt van ieder woord een ‘afbeelding’ op enige afstand eronder. De lijnen lopen dan van het origineel niveau naar het beeldniveau. Zet men de woorden niet recht onder of naast elkaar, of niet in alfabetische volgorde, dan ziet men weer iets anders. Zet men de woorden vertikaal uit en de nummers horizontaal, of andersom, dan ziet men een compositie van punten en vertikale of horizontale lijnen en lijntjes. Men kan dan gemakkelijk aflezen welke woorden een paragraaf volgens de index bevat, en met welke woorden elk woord relaties onderhoudt (zie figuur A). Afhankelijk van de notatie van de woorden op het grote blad papier verandert het beeld - maar niet de structuur, want de woorden die verbonden worden en de verbindingen blijven hetzelfde. De mooiste oplossing zal wel een hologram zijn. Maar waarvan is de structuur nu in beeld gebracht? Van welk geheel?

De voor de hand liggende gedachte ‘van HGH’ is bij nader inzien toch niet zo voor de hand liggend. Zij reduceert HGH tot 00 tot en met 99, en dit brengt een aantal problemen met zich mee. Uiteraard bestaat er een relatie tussen de index en de honderd paragrafen, maar of deze relatie die der afbeelding is, is de vraag. De meeste recensenten hebben het wel zo gelezen: zij beschouwden en beoordeelden de index in relatie tot 00-99, en wel als hun beeld, als een soort samenvatting. Poll meende in Het Handelsblad van 1 april 1967 dat de woordenlijst ‘een goed beeld’ geeft, en dat de woorden die in de index zes of meer nummers hebben een aardig portret ‘van de schrijver en van HGH’ (! IB) opleveren. Bezwaar van de index is volgens hem, dat de verhaaltjes en anecdotes uit het boek er minder goed in tot hun recht komen, en dat hij niet geschikt is ‘om alle credo's van Krol woordelijk terug te vinden’.

Verhoeven deelde in Raam nr. 36 (1967) mee, dat HGH gaat over de vraag wat schrijven is, en dat een blik in het register volstaat om dat te bewijzen: ‘Onder geen enkel steekwoord wordt naar zoveel paragrafen tegelijk verwezen als bij “schrijven”, “schrijver”, “taal” en “woord”, zelfs niet bij “machine”’, Behalve voor ‘woord’ is dit evident onjuist (hetgeen niet betekent dat de dus nog onbewezen stelling eveneens onjuist is), want ‘machine’ komt in de eerste druk met zeventien verwijzingen op de tweede plaats, na ‘woord’ met twintig vindplaatsen. Als frequentie van verwijzing een graadmeter is van het belang van de woorden, dan zijn de belangrijkste woorden: afbeelding, betekenis, boek, machine, lijn, wiskunde, meisje, schrijver, (straat), voorstelling en woord. Ze hebben tien of meer citaties; ‘schrijven’ haalt er slechts negen, ‘taal’ vijf.

Fens³⁶ was zorgvuldiger, en kritischer: hij miste zoveel zijns inziens wezenlijke woorden in de index, dat hij de uitdaging in de inleiding in tweede instantie niet aannam. Krol gaf hem op twee punten gelijk: in de tweede druk voegde hij op zijn instigatie het woord ‘straat’ toe, dat nu, met maar liefst 22 nummers, het hoogste scoort, en hij nam de naam Schläfli op, die Fens in de encyclopedie niet kon vinden. Alle andere wijzigingen in de tweede versie van het register, met uitzondering van de nu opgenomen naam Heyting, komen voort uit wijzigingen in of van de eerste versie van de paragrafen waarnaar de index verwijst.

Bij de recensenten doet zich dus ten aanzien van het register voor wat zich bij Freudenthal ten aanzien van de krolse wiskunst voordeed: het wordt inhoudelijk op zijn waarheid bekeken en in meer of mindere mate te licht bevonden. Krol trekt zich van deze kritieken niet veel aan; de critici bewerkstelligen kleine correcties, maar niet de herzieningen die ze noodzakelijk achten. Krol ziet het dus anders. Op grond van GKs definities is dit wel te verklaren, want daar is de afbeelding van de honderd paragrafen slechts dan waar, als de honderd paragrafen waar zijn en de index niet³⁷. Als je de index leest als waar, zoals Poll en Verhoeven, dan is de afbeelding niet waar; lees je hem als onwaar, zoals Fens, dan is toch de afbeelding waar. Maar de honderd paragrafen zijn niet waar, want literair, dus is hun afbeelding - op wat dan ook - niet waar. Dus is de index geen beeld van de honderd paragrafen. Dat heeft GK dan ook nooit beweerd; hij zegt hoogstens dat (de lijntekening van de verbonden woorden uit) de index een beeld is van de structuur van de honderd paragrafen.

36 In De Tijd van 24 juni 1967.

37 Is het in dit verband niet prachtig dat het boek start vanuit nul nul, en dat één één leeg is?

3.1
De index als register

Als ‘het geheel’ 00 tot en met 99 zou zijn, om welke honderd paragrafen gaat het dan precies? Eén paragraaf, namelijk 77, komt niet terug in de index, (in de eerste druk is ook 88 volgens de index ‘leeg’). Bovendien vindt men in de tweede druk in het register sporen van uit de eerste druk verwijderde paragrafen. Zo kan men er uit aflezen dat 11, die nu bestaat uit het woord ‘vacant’ en dus niet vacant is, maar toch leeg zou moeten zijn in de index, vroeger ‘deel’, ‘eenduidig’ en ‘meisje’ bevatte, en dat 17 vroeger ook over ‘vernietigen’ en ‘geest’ handelde. De oude 20 ging onder meer over betekenis, duidelijk, lachen, woord, schrijven en waarheid; van de oude 71 zijn nog ‘complement’ en ‘voorstelling’ achtergebleven, van 84 ‘leraar’ en ‘spreker’, van 90 ‘verhaal’. De resten van 11 en 71 zijn waarschijnlijk gevolg van onzorgvuldigheid, want de overige twaalf woorden van 11 en zeven van 71 zijn wèl uit het register verwijderd. Al de zojuist genoemde rudimenten zouden lager moeten scoren dan ze doen, om een juist beeld van de structuur van 00 tot en met 99 tweede druk te geven.

Soms ook kloppen de paragraafnummers niet: ‘schaamte’ komt niet voor in 17, wel in de noot bij 16 (dit kan op een leesfout wijzen); Galois en Gauss staan noch in de eerste noch in de tweede druk in 56, maar wel in 57; ‘openbaar’ staat niet in 80 maar wel, gedeeltelijk, in 81. Wellicht schemert er in de twee laatste gevallen een nog eerdere versie van HGH door; 57 is niet gewijzigd ten opzichte van de eerste druk, zoals GK in ‘Bij de tweede druk’ beweert; 80 noch 81 hebben bij de herdruk veranderingen ondergaan.

GKs bewering dat de index bestaat uit ‘woorden die voorkomen in de tekst’ is niet geheel letterlijk te nemen. Soms komen woorden niet woordelijk voor: ‘helderheid’ heet in 99 ‘klaarheid’, ‘machine’ in 65 ‘systeem’; ‘komedie’ komt in het register terug als ‘comedie’. Van een aantal woorden komt wel de betekenis, maar niet de gedaante voor, zoals bij ‘laboratorium’ in 01, een paragraaf die gedeeltelijk handelt over het laboratorium zonder het met dit woord aan te duiden. Zo ook

[p. 26]

‘Groningen’ en ‘Bernouilliplein’ in 29, en ‘Shell’ in 50. Nog meer vertaalwerk moet worden verricht bij ‘functie’ in 81, een paragraaf die ik hier in zijn geheel citeer: ‘Wat doet de schrijver met zijn openbaarheid?’.

Wellicht zijn alle ‘missing words’ in te vullen, omdat hun plaats is gecreëerd door de context. Voor ‘liefde’ in 63, waar het niet voorkomt, gaat dit op: con-tekst sluit goed aan bij 48, waar het wèl voorkomt. De index geeft hier dus aanwijzingen over het knip- en plakwerk dat Krol altijd zegt te verrichten: deze stukken waren één geheel. In 27 komt ‘getallenleer’ voor, maar niet ‘getal’, zoals de index zegt; wel schrijft GK daar: ‘wat ik gehoopt had te vinden was niet aanwezig’. Het getal? Andere afwezige woorden: 29: tellen; 43: beschrijven, heelal, hemel; 45: discipline, voorstelling (schemert er in 43 en 45 ook een nulde versie van HGH door?); 78: machine; 89: leraar; 92: lezen; 98: school.

3.2
De index als index

Na dit alles moet je welhaast aanvaarden dat de index geen nauwkeurig beeld is van 00 tot en met 99. Of zou Krol een beperkte ik-figuur hebben neergezet, één die fouten maakt en onzorgvuldig is, zoals anderen muffe, criminele of psychotische figuren neerzetten? Onmogelijk is dit zeker niet, want GK maakt ook simpele rekenfouten³⁸. Krol zou eventueel de ongerechtigheden kunnen herstellen, en dan zou de index opeens weer wel een nauwkeurig beeld zijn. Je bedwingt de schier onbedwingbare lust, reeksen woorden en extra paragraafnummers aan te slepen die in de index moeten (bijvoorbeeld 51 bij afbeelding), zoals je ook de lust bedwingt de wiskundige capriolen en levensbeschouwelijke enormiteiten aan te vechten - je accepteert het werk van de schrijver, en je neemt aan dat de index is zoals hij moet zijn.

Trouwhartig Merlinistisch lezend vind je nog een argument waarom de index serieus genomen moet worden, zonder dat hij een getrouw beeld van de honderd paragrafen hoeft te zijn: de index heet index en niet register. Een register is een getrouwe inventaris met volledigheidspretenties, een register registreert; een index indiceert, geeft richting aan, bepaalt verhoudingen, selecteert, of haalt een streep door het nulpunt van een nonius. Register en index hebben één gemeenschappelijke betekenis, namelijk iets als ‘inhoudsopgave’ of bladwijzer, maar verder lopen hun betekenisvelden zeer uiteen. Een register op X verwijst naar X, het registreert X, het beeldt X af; een index op X verwijst óók naar X, maar hoeft X niet te registreren of af te beelden: hij kan er ook iets anders mee doen. En dat doet hij: volgens GK kan hij de structuur van X afbeelden. Omdat de woorden zelf van een index zijn voorzien? Door middel van toegevoegde cijfers, de paragraafnummers, worden zij in een bepaalde categorie/relatie gerangschikt: de relaties namelijk die de structuur van het geheel vormen. De index registreert dus niet met volledigheidspretenties, noch is zijn functie slechts te verwijzen naar vindplaatsen in de tekst. Hij selecteert, en hij bepaalt verhoudingen: hij structureert.

Wat toont de index als we lijnen trekken tussen elk paar woorden dat een paragraafnummer gemeen heeft? Welke woorden in welke paragraaf zitten, en hoeveel woorden iedere paragraaf bevat, maar vooral, en daar gaat het om, met welke woorden ieder woord verbonden is. Het is nu duidelijk, dat niet alleen het aantal paragraafnummers achter een woord een graadmeter is voor het belang van het woord in kwestie. Minstens zo belangrijk is het aantal woorden waaruit de door de index opgegeven paragrafen bestaan: ieder woord neemt immers van alle paragrafen waarin het voorkomt alle andere woorden mee (volg bijvoorbeeld het woord ‘computer’ in figuur A). Er zijn zes paragrafen met twintig of meer woorden, namelijk 00, 55, 78, 80, 87 en 96; er zijn 25 paragrafen met tien of meer, maar minder dan twintig woorden; er zijn er vier met één woord (06, 16, 85 en 88), elf met twee en één met nul woorden, en de resterende 53 paragrafen bevatten drie tot negen woorden.

Bekijkt men welke woorden de zes drukste paragrafen gemeen hebben, dan zijn dat: afbeelding, beschrijven, betekenis, boek, cirkel, coördinaten, lezen, lezer, lijn, machine, meetkunde, Mulisch, oog, punt, schrijver, uitspraak, waarheid, werkelijkheid, Wittgenstein en woord. In dit rijtje komen zeven van de elf meest geciteerde woorden voor (wiskunde en voorstelling komen ook in de drukste paragrafen voor, maar ieder slechts éénmaal; meisje en straat ontbreken, maar die horen dan ook bij de ‘gedeelten die zich laten lezen als een roman’). Het rijtje bekijkend, vind ik er een onverwachte en verrassende bevestiging in van de relevantie van mijn toelichtingen bij HGH, en een aanwijzing dat er over cirkel, coördinaten, machine en punt meer gezegd moet worden. Op basis van deze steekproef ben ik dus, in tegenstelling tot de overige recipiënten, geneigd de index als een nauwkeurig beeld van de structuur van HGH te zien.

Hoe kunnen we de index nu betekenis toekennen? Het gemeen hebben van een paragraafnummer impliceert het hebben van een structurele relatie. Proberen we de lijnen te ‘vertalen’, onder woorden te brengen, dan kunnen we opmerken dat voor de hand liggende paren woorden als waar en waarheid geen paar vormen: er bestaat geen structurele relatie tussen hen. Evenmin tussen onwaar en onwaarheid, maar wel tussen waar en onwaar, en tussen waarheid en onwaarheid. Woordspeling noch meerduidigheid onderhouden relaties met woord of taal; woord en taal hebben slechts eenmaal een verhouding. Er is geen verband tussen meisje en vrouw, en beiden hebben niets uitstaande met mens³⁹. Schrijven en schrijven houden slechts tweemaal direct verband.

Men moet de zaken kennelijk weten te scheiden: een heel elementair motief bij Krol wordt hier kenbaar aan de index (in De man achter het raam wordt duidelijk dat hij hiermee aansluit bij de Platoonse dichotomie, en, natuurlijk, bij het moderne computerdenken in nullen en enen). Maar verder signaleert het op deze wijze op taal brengen van de lijnen slechts hoe vertekenend onze woorden werken. Hoe moeten we de indicatie van de index dàn lezen?

De index kent aan ieder woord zijn contekst toe. De betekenis van een woord wordt bepaald door zijn contekst. Een woord betekent in de ene paragraaf iets anders (of niet) dan in de andere. De index is dus óók een woordenboek, maar één waar de betekenis van het woord elders staat opgeslagen; de plaats wordt met behulp van het paragraafnummer aangegeven. Zoals GK zegt: de betekenis van x wordt gevonden door de

38 In 80. 5840 gedeeld door 144 levert niet 45 bundels van 130 bladzijden op, maar 40½. Zuiderent rekende uit dat het 45 bundels van 130 bladzijden moest zijn (Oog in 't zeil 1 (1984) 5 (juni) blz. 5, 2e kolom). GK komt dan tien bladzijden te kort, èn hij heeft geen titels voor zijn bundels. Het lijkt dus eenvoudiger, de fout te zoeken bij het aantal bundels, en niet bij het aantal bladzijden per bundel.

39 De woorden jongen en man komen niet in de index voor. In 75 geeft GK Weininger gelijk, als deze zegt dat men òf man òf vrouw is. Vervolgens noteert hij: ‘Maar met evenveel recht kan men zeggen: men heeft òf een hoed op òf men heeft geen hoed op’. Deze gelijkberechtiging is verraderlijk; het logisch equivalent dáárvan is immers: ‘men is man of men is geen man’. GK heeft Weininger niet begrepen? Duidelijk is, dat het equivalent niet luidt: ‘Men is vrouw of men is geen vrouw’, want volgens Freud is de hoed het symbool van de mannelijkheid. De vrouw als de niet-man, het niet-ik; met deze opvatting loopt GK dus wel degelijk achter, al is zij tot op heden zeer gangbaar. ‘ik verbaasde me erover dat er mensen op de wereld waren gekomen, niet als ik, maar als meisje’ 58.

[p. 27]

verzameling uitspraken waarin x voorkomt; de vaste betekenis van x is de doorsnee van alle uitspraken van x^b). Ook deze opvatting vinden we in essentie bij Wittgenstein terug, zij het ná de Tractatus. Waarschijnlijk moeten we ook het woord structuur in Wittgensteiniaanse zin interpreteren: ‘Die Art und Weise, wie die Gegenstände im Sachverhalt zusammenhängen, ist die Struktur des Sachverhaltes’ (wèl in de Tractatus: 2.032). De lijnen geven de wijze aan waarop de woorden in het geheel samenhangen, en dus geeft de lijntekening een nauwkeurig beeld van de structuur van het geheel. Dàt staat er in GKs inleiding, niet meer, maar ook niet minder. Het geheel is dat wat door de index gestructureerd wordt.

De index wijst er op dat de woorden meerduidig zijn, dit is multifunctioneel. We constateerden dit al naar aanleiding van het onderzoek van het woord afbeelding; om dit onderzoek af te ronden, zouden we ook de betekenis moeten onderzoeken van alle woorden waarmee afbeelding in relatie staat. Nog een pakkend voorbeeld van de multifunctionele meerduidigheid is existentie, dat in paragraaf 24, die over de zinloosheid van het bestaan handelt (met illustraties in 42 en 53), de gebruikelijke zware betekenis heeft, en in 35 voor het snijden van lijnen staat. In 66, 70 en 72 wordt via het spreken naar de combinatie van deze betekenissen toegewerkt (ik besta niet - ik besta ten aanzien van de uitspraken over mij), culminerend in 78 in een integratie. Deze geïntegreerde betekenis van existentie en het snijden van lijnen verwijst nu direct terug naar het verhaal over het tinnen soldaatje, een illustratie niet alleen van existentie op het kruispunt, maar ook van het door het oneindige gaan van de woorden, daar waar ze aan elkaar zitten.

Het woord kruispunt komt volgens de index slechts voor in 44, en onderhoudt dus op het eerste gezicht geen structurele relaties met existentie, bestaan of het snijden van lijnen. Maar omdat existentie volgens de index niet letterlijk hoeft voor te komen (‘existentie zie bestaan’) verwijst de index door het nummer van 42 op te geven niet alleen naar het voorkomen van existentie of bestaan in deze paragraaf, maar ook naar het daar voorkomen van het snijden van lijnen. En terecht, want het bestaan van het tinnen soldaatje speelt zich af op een kruispunt. Het woord kruispunt verwijst de index naar 44, waar het ‘als abstract gevoel van drama’ nodig blijkt te zijn voor de waarheid die GK wil uitbeelden. Zó gelezen functioneert de index als handleiding, wijsvinger, bij structuuranalyse en interpretatie, en wordt het netwerk van functies en relaties een netwerk van betekenissen.

(alle vindplaatsen verwijzen naar de paragraafnummers van HGH).

b) 23.